Ünite 7: Merkezî Yönetim ve Sosyal Hizmetler

Giriş

Devlet örgütü sadece yasama, yürütme ve yargıdan oluşmaz. Bunların yanında, kamu düzenini sağlamak, toplumun ortak gereksinimlerini karşılamak, vatandaşlara kamu hizmeti sunmak amacıyla kamusal faaliyetleri ülke genelinde yürüten geniş bir kamu yönetimi örgütü vardır.

Kamu yönetiminin kuruluş ve işleyişine egemen olacak temel ilkeler her ülkenin kendine özgü siyasal, sosyal, ekonomik, kültürel ve tarihsel koşullarının etkisi altında şekillenir ve gelişir.

Merkezî yönetim , “kamu hizmetlerinde birlik ve bütünlüğü sağlamak amacıyla söz konusu hizmetlere ilişkin karar ve faaliyetlerin merkezî hükümet ve onun hiyerarşik yapısı içinde yer alan örgütlerce yürütülmesi” anlamına gelirken yerel yönetim “belirli bir coğrafi alanda yaşayan halkın ortak ve yerel nitelikli gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik hizmetlerin merkezî yönetim örgütü içinde yer almayan ve devlet tüzel kişiliği dışında kendi kamu tüzel kişiliği olan kuruluşlar tarafından yürütülmesi” anlamına gelmektedir.

Kamu Yönetimine Egemen Olan Anayasal İlkeler

Anayasa, devletin temel yapısını, yönetim ve örgütleniş biçimini, devlet organlarının birbirleriyle olan ilişkilerini ve bireylerin hak ve özgürlüklerini düzenleyen temel hukuk kurallarıdır. Kamu yönetimi sisteminin temelini oluşturan anayasal ilkeler;

Yasal yönetim (kanuni idare): Yasal yönetim ilkesi, hukuk devleti olmanın koşullarından biridir. Yasal yönetim, kamu örgütlerinin kuruluş ve işleyişinin yasalarla düzenlenmesidir. Bu ilkenin iki boyutu vardır. Bunlardan birincisi, “yönetimin kuruluş ve işleyişinin yasalara dayanması;” ikincisi de “yönetimin görevlerini yerine getirirken yasalara aykırı davranmaması”dır.

Kamu tüzel kişiliği: Kamu tüzel kişiliği, kamu yönetiminin temel kavramlarından biridir. Kamu hizmetleri, kamu tüzel kişileri ve onlara bağlı birimler tarafından yürütülür. Kamu tüzel kişiler:

• İrade açıklayabilirler.
• Hukuki işlemler yapabilirler.
• Sorumluluk sahibidirler.
• Mal varlığına sahip olabilirler.
• Hak ve borç altına girebilirler.
• Mahkemelerde davacı ve davalı olabilirler.

Gerçek kişiler, insanlardır. İnsanlar, hak ve borç sahibi olabilirler. Tüzel kişiler ise belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya gelmiş insanların oluşturdukları topluluklardır. Bunlar kendilerini oluşturan gerçek kişilerin dışında ayrı bir varlığa sahip olup; hukuken hak ve borç sahibi olabilirler.

Türk yönetim sisteminde devlet tüzel kişiliği ve diğer kamu tüzel kişileri olmak üzere iki tür kamu tüzel kişiliği söz konusudur. Kamu örgütleri ya devlet tüzel kişiliği içinde yer alır ya da devlet tüzel kişiliğinden ayrı bir kamu tüzel kişiliğine sahiptir.

Merkezden yönetim: Merkezden yönetim, kamu hizmetlerinin merkezde toplanması ve bu hizmetlerin merkez ve merkez hiyerarşisi içinde yer alan kuruluşlarca yürütülmesi anlamına gelir. Kamu hizmetlerine ilişkin politikaların belirlenmesi, bu politikaların uygulanmasına yönelik karar alma ve uygulama yetkisinin merkezde toplanması ve bu hizmetlerin merkez ve merkezîn hiyerarşik denetimi altında bulunan örgütlerce yürütülmesidir.

Yetki genişliği: Yetki genişliği ilkesi, katı bir merkeziyetçiliğin ortaya çıkardığı sakıncaları gidermek, özellikle taşranın merkezle olan yazışmalarını azaltarak hizmetlerin taşrada gecikmeden yürütülmesini sağlamak için geliştirilmiş bir yöntemdir. Yetki genişliği ilkesi, merkezî yönetimin karar alma ve yürütmeye ilişkin bazı yetkilerini taşra örgütündeki yöneticilerine devretmesidir.

Yerinden yönetim: Yerinden yönetim ilkesi, topluma sunulacak bazı kamu hizmetlerinin merkezî yönetim örgütü içinde yer almayan ve devlet tüzel kişiliği dışında kendi kamu tüzel kişiliği olan kuruluşlar tarafından yürütülmesidir. Yerinden yönetim ilkesi “ademi merkeziyet” olarak da adlandırılmaktadır.

Kamu Yönetiminin Örgütlenmesi

Türk kamu yönetiminin örgütlenmesinde merkezden yönetim, yerinden yönetim, yetki genişliği ve idarenin bütünlüğü ilkeleri birlikte uygulanmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti tek yapılı (üniter) bir devlet olduğu için yönetsel yapısı merkezden yönetime ağırlık verilerek örgütlenmiştir. Türk kamu yönetiminin örgütsel yapısı kitabın 151. sayfasındaki Şekil 7.1’de gösterilmektedir.

Türk kamu yönetimi örgütü, merkezî yönetim ve yerinden yönetim kuruluşları olmak üzere ikiye ayrılır. Merkezî yönetim, merkez (başkent) örgütü ve taşra örgütünden oluşur. Yerinden yönetim kuruluşları ise kendi içinde üç ana gruba ayrılır. Bunlar; yerel yönetimler (mahallî idareler), hizmet yerinden yönetim kuruluşları (kamu kurumları) ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarıdır. Yerel yönetim kuruluşları ise il özel yönetimi, belediye ve köy yönetiminden oluşur.

Sosyal Hizmet Sunan Merkezi Yönetim Kuruluşları

Sosyal bir hukuk devleti olmanın bir gereği olarak Türkiye’de birçok kamu kurumu sosyal alanda kamusal hizmet sunmaktadır. Sosyal hizmet ve yardım faaliyetleri ile görevli kamu kuruluşlarının örgütlenmesi ve işleyişi Türk kamu yönetim sistemi çerçevesinde yürütülmektedir. Merkezî yönetim yapısı içinde sosyal hizmetler ve yardımlara ilişkin politika belirlemek ve faaliyetleri yürütmek sorumluluğu Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına aittir. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı dışında kuruluş amaçları sosyal hizmet sunmak olmamakla birlikte bazı bakanlıklar da sosyal hizmet nitelikli faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bu bakanlıklar; Gençlik ve Spor Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Adalet Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığıdır.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı

1 nolu Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı kurulmuştur.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatından oluşur. Bakanlık görev ve yetkilerin hizmet birimleri eliyle yürütmektedir. Bu hizmet birimleri şunlardır (mad. 67):

• Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
• Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
• Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü,
• Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
• Şehit Yakınları ve Gaziler Genel Müdürlüğü,
• Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü,
• Çalışma Genel Müdürlüğü,
• Yurt Dışı İşçi Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
• İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü,
• Uluslararası İşgücü Genel Müdürlüğü,
• Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı,
• Strateji Geliştirme Başkanlığı,
• Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı,
• Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanlığı,
• Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı,
• Personel Dairesi Başkanlığı,
• Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı,
• Hukuk Müşavirliği,
• Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği,
• Özel Kalem Müdürlüğü.

Gençlik ve Spor Bakanlığı

Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında 1 nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile kurulan Gençlik ve Spor Bakanlığının hizmet birimlerinden biri olan Gençlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü sosyal hizmet kapsamında görevler ifa etmektedir.

Millî Eğitim Bakanlığı

Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında 1 nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile kurulan Mili Eğitim Bakanlığının Kız öğrencilerin, engellilerin ve toplumun özel ilgi bekleyen diğer kesimlerinin eğitime katılımını yaygınlaştıracak politika ve stratejilerin geliştirilmesi amacıyla gerekli çalışmaları yapmak, belirlenen politikaları uygulamak ve uygulanmasını koordine etmek gibi yerine getirmesi gereken sosyal hizmet nitelikli görevleri de mevcuttur. Bakanlık bu görevlerini bünyesinde yer alan bir ana hizmet birimi olarak Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü vasıtasıyla yerine getirmektedir.

İçişleri Bakanlığı

Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında 1 nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 254. maddesine göre, kuruluş amacı yurdun iç güvenliğini ve asayişini sağlamak, kamu düzenini ve genel ahlakı korumak, mülki idare bölümlerinin kurulması, kaldırılması ve düzenlenmesi ile ilgili çalışmaları yapmak, mahallî idarelerin yönlendirilmesi, kaçakçılığın men ve takibi, yurt sathında sivil savunma, nüfus ve vatandaşlık hizmetlerini yürütmek olan İçişleri Bakanlığı, 0-18 yaş arasında bulunan terk edilmiş, başıboş ve kaçak çocukları tespit, suça yönelmelerini engellemek, onların bakım ve gözetimlerini sağlamak gibi sosyal hizmet nitelikli faaliyetlerde de bulunmaktadır.

Adalet Bakanlığı

Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında 1 nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 38. maddesine göre, kuruluş amacı adalet kurumlarını açmak, geliştirmek ve denetlemek, adalet hizmetleri ile ilgili araştırma ve hukuki düzenlemeler yapmak, bakanlıklarca hazırlanan kanun ve kanun hükmünde kararname taslaklarının Türk hukuk sistemine ve kanun yapma tekniğine uygunluğunu incelemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmek olan Adalet Bakanlığı tüm tutuklu ve hükümlülere, ayrıca özellikle çocuklara yönelik bazı sosyal hizmet nitelikli görevler üstlenmiş durumdadır. Adalet Bakanlığı, suçlu çocukların yargılanması aşamasında ve cezalarının infazı aşamasında onlara, her mahkemede yeteri kadar sosyal hizmet uzmanı veya yardımcısı, pedagog, psikolog ve psikiyatr atanması, kendilerine özgü ceza infaz kurumları ve çocuk eğitim evlerinde kalmaları gibi koruyucu bazı hizmetler sunmaktadır.

Sağlık Bakanlığı

2828 Sayılı Kanun çerçevesi dışında kalan sosyal hizmetlerin en önemlileri arasında sağlık hizmetleri yer alır. Bireyler için sağlık hakkı, bir sosyal hak olarak Anayasanın 56. maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu madde hükmüne göre “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak, insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, iş birliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık Bakanlığının sosyal hizmet kapsamında sunduğu sağlık hizmetleri, kendisinin görevlerini düzenleyen Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında 1 nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 352. maddesinde sıralanmıştır. Buna göre, Bakanlığın görevi; herkesin bedenî, zihnî ve sosyal bakımdan tam bir iyilik hâli içinde hayatını sürdürmesini sağlamaktır.

Vakıflar Genel Müdürlüğü

20.2.2008 tarihli ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu (VK) hükümlerine göre, Vakıflar Genel Müdürlüğü Başbakanlığa bağlı, kamu tüzel kişiliğine sahip bir kuruluştur. Vakıflar Genel Müdürlüğü, merkez ve taşra teşkilâtından oluşur. Taşra teşkilatı bölge müdürlükleri (25 adet) biçiminde örgütlenmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğünün görevleri arasında sosyal hizmetler ve yardımların önemli bir yeri vardır. Bu amaçla ana hizmet birimlerinden biri olarak Hayır Hizmetleri Daire Başkanlığı kurulmuştur.