Ünite 1: Sosyal Çalışmanın Temel Kavramları

Bilim ve Meslek Dalı Olarak Sosyal Çalışma

Sosyal çalışmanın temel kavramları sosyal hizmet uygulamalarından ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Sosyal çalışma, aynı zamanda evrensel bir meslek ve uygulama yönü olan bir disiplin dalıdır.

Sosyal çalışmanın ana kaynaklarına göre temel yaklaşımlar şöyle sınıflandırılabilir:

1. Sosyal çalışmayı kişinin sorunlarının çözülmesine yönelmiş bir meslek olarak ele alan tanımlar.
2. Sosyal çalışmayı sosyal refah alanına bağlı olarak ele alan tanımlar.
3. Sosyal çalışmayı bir toplumsal kurum olarak ele alan tanımlar.

V. Duyan’a göre, sosyal hizmet bir dayanışma ve yardım etme mesleğidir; toplumsalı hedef alır ve bilimsel ilke, yöntem ve teknikler aracılığıyla insanlara hizmet etmeyi amaçlar.

Demokratik değerlere ve katılımcı ilkelere sahip bir meslek olarak sosyal çalışma, geniş bir kavramsallaştırma çerçevesinde; “toplumda çeşitli nedenlerle yoksunluklar ve eşitsizlikler içindeki kişi, grup ve toplumların sorunlarını önlemek ve refahını sağlamakla ilgilidir”.

Sosyal çalışma, Amerikan Ulusal Sosyal Çalışmacılar Derneği’ne göre ise “birey, grup ve topluluklara sosyal işlevselliklerini gerçekleştirebilecekleri kapasitelerini geliştiren ve bu amacın gerçekleşmesini sağlayacak toplumsal koşulları yaratan mesleki bir faaliyettir”.

Sosyal çalışmanın nitelikleri ise şöyle sıralanabilir:

• Sosyal bir bilim dalıdır.
• Öteki sosyal bilimlerden bağımsızlığını kazanmıştır.
• Konusu bireysel ve toplumsal çelişkilerin sonucu olan sorunlardır.
• Bireysel ve toplumsal çelişkilerin çözümü; birey, grup ve toplum düzeyinde değişimler yaratmakla olanaklıdır.
• Birey, grup ve toplum düzeyindeki değişimleri geliştirecek çeşitli teknikler; psikoloji, sosyal psikoloji, sosyoloji yan disiplinleriyle desteklenerek geliştirilir.
• Tanımı gereğince yapısaldır.

Sosyal çalışmayı diğer disiplinlerde ayıran üç temel nokta vardır:

• Sosyal çalışmanın sorun çözmeye yönelmiş olması,
• Sosyal çalışmanın uygulamalı niteliğinde olması,
• Sosyal çalışmanın insanı tüm olarak ele alması.

Sosyal çalışma tanımının içerdiği boyutlar şunlardır:

1. İnsanın ve toplumun değişme ve gelişmesinin dinamiği ve yasalar,
2. Gelişme düşüncesi ve bilgisi
3. İnsanın toplumsal etkililiğini geliştirme yaklaşımı, yöntemi ve uygulaması
4. Bilim dalı olma niteliklerinde örgütlenilmesi

Sosyal hizmetin amaçları, V. Duyan tarafından şöylece belirtilmektedir:

1. Sosyal hizmet uzmanları, insanların sorun çözme, baş etme ve gelişimsel kapasitelerini artırmak kapsamında “çevresi içinde birey” kavramını kullanır. Uygulama düzeyinde sosyal hizmetin temel hedefi bireydir.
2. İnsanlara kaynak, hizmet ve fırsat sağlayan sistemler ve insanları bağlantılandırma kapsamında sosyal hizmet uzmanı yine çevresi içinde birey kavramını kullanır.
3. Sosyal hizmet uzmanı sistemlerin etkili ve insancıl olarak işlev görmesini sağlar.
4. Sosyal politikanın geliştirilmesi ve ilerlemesini sağlamak adına sistemlerin etkili ve insancıl çalışmasını geliştirir.
5. Risk altındaki grupları güçlendirir ve sosyal ve ekonomik adaleti sağlar.

Meslek Olarak Sosyal Çalışmanın Temel Nitelikleri

Birey ve toplumla ilgili bir uğraşın disiplin ve meslek olarak kabul görmesi için çeşitli ölçütlere başvurabiliriz. Bunların başında bir mesleğin temel nitelikleri olarak sıralayacağımız şu kavramlar gelir:

• Toplum
• Hedef kitle
• Belirli standartlarla eğitim almış meslek elemanı
• Üretilen hizmet
• Toplumsal yarar
• Mesleki onur

Sosyal hizmetin meslekleşmesindeki en önemli güçlük, kökenindeki sosyal yardımlaşma ve toplumsal dayanışma olmasıdır. Bu da mesleğin bilimsel bir oryantasyon kazanmasını güçleştirmiştir.

M. Arslan’a göre mesleklerin;

• Entellektüel bir boyutu vardır.
• Belirli bir akademik eğitim süreci gerektirirler.

Meslekler, mensuplarından özveri, yani fedakârca davranışlar beklerler. Yani bir mesleğin mensuplarının ilk amacı, kendilerine ihtiyaç duyanlara hizmet etmeleridir. Bir meslekte, bütün meslek mensuplarının yer alacağı organize bir meslek örgütüne de ihtiyaç vardır. Bu meslek örgütü, özerk ve kendi kendini yönetebilen kolektif bir yapıda olmalı, mensuplarını kontrol edebilmeli, onlara rehberlik yapmalı, alanda standartlar geliştirme gibi sorumluluklar taşımalıdır. Bu örgütler mensuplarına ayrıcalıklar da verebilir.

Sosyal hizmet mesleğinin ilk etik kuralları, Mary Richmond tarafından hazırlanmıştır. Uluslararası Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği kurulduktan sonra da dernek etik kuralları oluşturulmuştur. Bu kurallar:

• Değer: Hizmet
  Etik ilke: Sosyal hizmet uzmanlarının birincil amacı muhtaç insanlara yardım etmek ve sosyal sorunlarla uğraşmaktır.
• Değer: Sosyal adalet
  Etik ilke: Sosyal hizmet uzmanları sosyal adaletsizlikle mücadele eder.
• Değer: Bireyin onuru ve değeri
  Etik ilke: Sosyal hizmet uzmanları bireyin onuru ve değerine saygı gösterir.
• Değer: İnsan ilişkilerinin önemi
  Etik ilke: Sosyal hizmet uzmanları insan ilişkilerinin öneminin farkındadır.
• Değer: Dürüstlük ve güvenilirlik
  Etik ilke: Sosyal hizmet uzmanları güvenilir bir tarzda davranmalıdır.
• Değer: Yetkinlik
  Etik ilke: Sosyal hizmet uzmanları yetkin oldukları alanlarda uygulama yapmalı ve mesleki uzmanlığını geliştirmek ve güçlendirmek için çalışmalıdır.

Sosyal çalışma mesleki bir hizmettir ve insan ilişkileri konusunda bilimsel bilgi ve becerilere dayanarak, kişilerin yalnız veya gruplar içinde sosyal ve kişisel başarılar ve egemenlik kazanmalarına yardımcı olur. Bu meslek, insan beklentilerini ve ihtiyaçlarını karşılayabilmekle ilgili olan sosyal bir meslektir.

Sosyal çalışmanın bir başka tanımı doğrultusunda, tanımın içerdiği boyutlar şunlardır:

1. Demokratik toplum
2. İnsanın ve toplumun gelişmesi
3. Temel hak ve özgürlükler
4. Sosyal ve ekonomik haklar
5. Siyasal ve katılım hakları
6. Yaşam kalitesinin yükseltilmesi
7. Toplumsal etkileşim mekanizmalarının harekete geçirilmesi
8. Bilimsel yaklaşım, yöntem ve tekniklerle yardımcı olma
9. Bir meslek olma

1968 yılında toplanan 3. Milli Sosyal Hizmetler Konferansında yapılan tanıma göre sosyal çalışma; “kendi kendine yardım ve işbirliği prensibi uyarınca değişmekte olan toplum yapısın içinde kişi, aile grup ve topluluklarının ihtiyaçlarının karşılanması, sorunlarının çözümlenmesi ve çevreleriyle karşılıklı uyumlarına yardım etmek ve insan kaynaklarıyla sosyal ve ekonomik koşulların korunmasını ve geliştirilmesini sağlamak amacıyla kendine özgü bilimsel ve teknik ve metotlarla insan ilişkilerindeki becerilere dayanan düzenli çalışmaları kapsayan bir meslektir”.

Sosyal çalışma, E. Kongar’a göre ise şöyle bir meslektir:

1. İnsanın doğayla ve insanlarla olan çelişkilerinin çözümüne yardım etmeyi amaçlayan
2. Bu yardımı birey, grup ve toplum düzeyinde değişme yaratma yöntemiyle gerçekleştirmeye çalışan
3. Sosyal hizmetler, sosyal refah ve sosyal güvenlik alanlarındaki sorunlara ilişkin etkinlik gösteren
4. İnsan, toplum, sosyal çalışma ve hizmet programları hakkındaki bilgilerle değişme açısından eğitilmiş
5. Mesleki ahlak kurallarına uyan uygulayıcılar ve bunların yardımcılarının meydana getirdiği bir kadroya sahip

Pincus ve Minahan’a göre ise sosyal hizmet, insanların yaşam amaçlarını, stresle başa çıkmalarını, özlem ve değerlerini gerçekleştirme becerilerini etkileyen insan ve çevresi arasındaki etkileşimle ilgilenir. Bu nedenle sosyal hizmet amaçlarını şu şekilde sıralarlar:

1. İnsanların problem çözme ve başetme kapasitelerini geliştirme
2. İnsanların kaynak, hizmet ve şans tanıyan sistemlerle bağlantı kurmalarını sağlama
3. Bu sistemlerle etkili ve insancıl çalışmalar yapma
4. Sosyal politikaların geliştirilmesini katkı verme

Tanımlardan da görüldüğü gibi, sosyal çalışma;

• Değişime eksenlidir.
• Değer yüklüdür.
• Bilimseldir.
• İnsan ve toplum sorunları odaklıdır.
• Diyalektik bilgi birleşiminde kuram ve uygulama temelinde sosyal sorunlara çözüm üretir.
• Sosyal refah alanında hizmet üreten diğer sosyal mesleklerle birlikte çalışır.

Sosyal Çalışmacı/Sosyal Hizmet Uzmanı

Sosyal çalışmacının temel görevi, bir insanın veya grubun veya toplumun başlıca ihtiyaçları ile amaçlarının ortaya konulması, gerek bireysel ve gerekse sosyal sorunların çözülmesi konularına yardım etmekten ibarettir.

Bir sosyal çalışmacıda olması gereken özellikler şunlardır:

• Kendisi için yaşamı sevmeli
• Mücadeleden kaçınmamalı
• Duygulu fakat duygularını kontrol altına alabilmeli
• Sıcak fakat gerçekçi olmalı
• Peşin hükümlü olmamalı
• İnsanları ayırt etmeden kabul edilen bir kişi olmalı
• Herkesin güzel yaşamasını istemeli
• Pesimist değil optimist olmalı

Nitelikli bir sosyal çalışmacı olmayı engelleyebilecek kişilik özellikleri şunlardır:

• İnsanlara hizmet etmek yerine onlar hakkında bilgi toplamaya ilgi duymak
• Aşağılık duygusu, sevilme ihtiyacı gibi kontrol edilemeyen güçlü kişisel ihtiyaçlara sahip olmak
• Olayları öncelikle ahlaki yönden ve önyargılarla değerlendirmeye yönelmek

Sosyal çalışmacı mesleki yozlaşma konusunda duyarlı olmalıdır.

Sosyal Hizmet Alanlarında; Ara Meslek Elemanı Olarak Sosyal Hizmet ve Danışmanlık Mezunları/Sosyal Yardımcılar

Sosyal hizmet alanında sosyal çalışmacı gibi gereksinim duyulan bir başka meslek elemanı yardımcı aktör konumundaki sosyal yardımcıdır.

3. Milli Sosyal Hizmetler Konferansında; “Yardımcı sosyal hizmet personeli olarak Kız Teknik Okulları mezunlarından ve çeşitli konularda çalışan resmi ve gönüllü personelin yaygın eğitim programları ile eğitilmesinden yararlanılacaktır. Kız Teknik Okullarının ders programı ve yukarı seviyede personel yetiştirilmesi için üniversite programları bu amaçla düzenlenecektir” ifadelerine yer verilmektedir.

7355 sayılı Kanunun 9. maddesinde de sosyal yardımcı yetiştirilmesi için Kız Enstitüleri Çocuk Bakımı ve Eğitimi bölümü mezunlarının sosyal hizmet kursundan geçirilerek bu alandaki ara eleman sıkıntısının giderilmesi amaçlanmaktadır.

Sosyal Çalışma Sosyal Hizmet Ayrımı

Türkiye’de 1961 yılında Sosyal Hizmetler Akademisi tarafından kuruluşta getirilen terminolojiyle “social work” karşılığı olarak “sosyal hizmet”, Hacettepe Üniversitesinde Türkiye’de ikinci açılan ilgili bölüm olan (1967) Sosyal Çalışma Bölümü tarafından, Kongar tarafından geliştirilen terminolojiyle ‘sosyal çalışma’ denmiştir. Bu da bir meslek adıdır. Buna göre, dört yıllık lisans öğreniminin arkasından meslek elemanı, “sosyal çalışmacı” unvanını alır.

Sosyal Teori ve Sosyal Çalışma Kuramı

Sosyal bilimler toplumsal değişimin incelenmesidir. Sosyal çalışma bilimi ise;

1. Temel sosyal bilimler anabilim dalı
2. Sosyal hizmet kuramı ve uygulaması anabilim dalı
3. İnsan ve toplum sorunları anabilim dalı
4. Sosyal hizmet politikaları ve uygulamaları anabilim dalı
5. Sosyal araştırma ve geliştirme

anabilim dalı olmak üzere beş anabilim dalında odaklaşan, bilgi üreten ve eğitim gerçekleştiren bir niteliğe sahiptir.

Davranış Bilimleri ve Sosyal Çalışma

Sosyal çalışma (sosyal hizmet), toplumun bütününe yöneldiği için insan bilimlerinin tümüyle ilişki içindedir. Sosyal çalışma bir meslektir ve mesleksel bir disiplindir.

Davranış bilimleri ise insan davranışlarını inceleyen disiplinlere, bilim dallarına verilen ortak addır. Toplumbilim, ruhbilim, sosyal psikoloji ve ekinbilim bireyi, grubu, topluluğu ve toplumu sadece inceler. Sosyal çalışma, bireyin, gurubun, topluluğun ve toplumun sorunlarını çözmekle ilgilidir. Bu nedenle ve bunun için sosyal çalışma bu dört bilimsel disiplinden olabildiğince yararlanır.

Sosyal çalışma mesleği için en uygun bilimsel tutum, disiplinlerarası yaklaşımdır. Sosyal çalışmanın bilgisinin üretilmesinde ve sosyal hizmet araştırmalarının gerçekleştirilmesinde disiplinlerarası yaklaşımla çalışmak mesleğin geçerli ve gerçekçi bilgi ve eğitim standardına ulaşmasına olanak sağlamaktadır.

Sosyal Çalışma/Sosyal Hizmet Mesleğinde Önemli Kavramlar

Sosyal Hizmet Müdahalesi

Mesleki müdahale, süregelen bir soruna etkide bulunarak, ona yeni bir yön vermek ve düzeltmek için maksatlı, bilinçli, mesleki bir harekete geçiştir. Mesleki müdahale damgalama değil, sorunu çözme, ihtiyaca cevap verme olanağını sağlamalıdır. Müdahale hizmet götürme, tedavi, planlama hatta sosyal aksiyonu öngörebilir.

Başarılı bir mesleki müdahale şunlarla mümkündür:

• sorunun iyi anlaşılması
• bu soruna en iyi çare olacak kaynakların ve yaklaşımların varlığı
• iyi seçilmeleri

Sosyal çalışmada mesleki müdahale, mesleğin bütün yöntemlerinde sorun odağına göre işlevsel olarak kullanılmaktadır.

Sosyal inceleme raporu (social study report); olgunun, ilgili sosyal çalışmacı tarafından ekonomik, eğitsel, sosyal, ruhsal, kültürel, ailesel tüm boyutlarıyla incelenmesi sonunda toplanan bilgilerle oluşturulan rapordur.

Günümüzde sosyal inceleme raporu, sosyal çalışmanın mesleki çerçevesinden çıkarılıp diğer sosyal mesleklerin de rahatça kullanabileceği bir konuma taşınmıştır.