Ünite 7: Özgeci Davranış

Özgeci Davranışın Anlamı

Özgeci davranış herhangi kişisel bir ödül beklentisi olmadan başkalarına, onları sadece kötü ya da zararlı bir durumdan koruma niyetiyle isteyerek yardım etmedir. İnsan ve hayvan aleminde özgeci davranışın birçok örneği görmek mümkün olup, karşılık beklentisi olmaksızın yapılan bütün davranışlar özgeci davranış kapsamındadır.

Özgeci Davranış Kuramları

Özgeci davranışın açıklanmasında üç farklı kuramsal yaklaşım yer almaktadır. Bunlar:

1. Evrimsel Yaklaşım

2. Kültürel Yaklaşım

3. Öğrenme Yaklaşımı

Evrimsel Yaklaşım: Evrimsel yaklaşım, insan boyutu tartışmalı olmakla birlikte özellikle hayvanlar aleminde görülen özgeci davranışı kalıtımsal olarak nesilden nesile aktarılan genetik bir özellik olarak açıklamaktadır. Bu yaklaşım sonucunda varılan birkaç çıkarım bulunmaktadır:

• Genetik olarak hayvanalar kendilerine en yakın olanlara (aile bireyi, akraba vs.) öncelikli olarak yardım etmelidirler.

• Aileler yaşama şansı az olan yavrulara kıyasla sağlıklı yavrulara daha özgeci davranmalıdırlar.

• Babalara kıyasla anneler yavrularına daha çok yardım etmelidirler çünkü erkeğin birden fazla dişiyi dölleyebilmesine karşın, dişiler sadece doğurdukları yavrular ile genlerini aktarabilmektedirler.

Kültürel Yaklaşım: Evrimsel kurama tepki olarak ileriye sürülen kültürel yaklaşım, özgeci davranışın toplumsal normların, yani bir topluluğun üyelerinin nasıl düşünmesi ve davranması gerektiğine dair kural ve beklentiler, bir sonucu olarak oluştuğunu ifade etmektedir. Özellikle üç toplumsal norm; toplumsal sorumluluk, karşılıklılık ve toplumsal adalet bireyin özgeci davranışını harekete geçiren yardım etme güdüsüyle ilgilidir.

Öğrenme Yaklaşımı: Koşullu öğrenme kuramını temel alan bu yaklaşımda özgeci davranış toplumsallaşma sürecinde öğrenilmekte ya da öğretilmektedir. Bu yaklaşıma göre özgeci yani olumlu davranışlar gösterildiğinde bu davranışların pekiştirilmesi, davranışın tekrarlanmasını attırmaktadır. Pekiştirmenin yanı sıra gözlem yoluyla da hangi davranışın, ne zaman ya da hangi durumlarda gösterileceği öğrenilmekte ve bunun sonucunda çocuklar gözlemledikleri bu davranışları model alıp kullanmaktadırlar.

Yükleme Kuramı ve Özgeci Davranış

Bu kurama göre insanın başına gelenler onun denetimi dışındaysa, ona yardım etme olasılığı artmaktadır. Birey kendi ihmali, tembelliği vb. nedenlerle mağdur duruma düşmüşse, ona kızgınlık duyulmakta, yardımda isteksiz davranılmaktadır.

Özgeci Davranış Karar Basamakları

Özgeci davranışın yani yardım etme davranışının gerçeklemesi, yapılacak yardımın niteliğine göre dört faklı aşamadan geçebilir.

• Birinci Basamak

• İkinci Basamak

• Üçüncü Basamak

• Dördüncü Basamak

Birinci Basamak: Yardım etmenin ilk basamağı yardım gerektiren bir durumun olup olmadığının algılanmasıdır. Yardım etmeme ya da yardım etmede geç kalma, karar vermede yaşanan güçlüğün bir sonucudur.

İkinci Basamak: Özgeci davranışın bir sonraki adımı kişisel sorumluluk almaktadır. Yabancılara kıyasla tanıdığımız insanlara yardım etmede sorumluluk alma eğilimimiz daha fazla olduğu gibi, edeceğimiz yardım için gereken beceriye sahip olduğumuzda sorumluluk duygusu daha da artmaktadır.

Üçüncü Basamak: Sorumluluk alma kısmını takip eden üçüncü basamak, edilecek yardımın getiri ve götürülerinin düşünülmesi, sonuçlarının hesaba katılması aşamasıdır. Acil yardım gereken durumlarda bu tip hesaplar yapılmazken, bunun dışındaki durumlarda, yapılacak yardımın bireyden zaman, enerji vs. götürüleri ve de yapılacak yardımın getirileri özgeci davranışın ortaya çıkıp çıkmamasını etkilemektedir.

Dördüncü Basamak: Özgeci davranışın ortaya çıkmasındaki son aşama ise, yardım etme şekline karar verip harekete geçmektir.

İnsanlardaki Özgeci Davranış Farklılıkları

Bazı insanların çok yardımsever oluşu, bazılarının ise kimseye yardım etmeyişi, özgeci davranışın bireyler arasında farklılaştığını göstermektedir. Bu farklılaşma bireylerin duygu durumları ve kişilik özellikleri üzerine yoğunlaşarak açıklanama çalışılmaktadır.

• Duygu Durumu ve Özgeci Davranış

• Yardım Etme Güdüleri: Empati ve Kötü Hissetme

Duygu Durumu ve Özgeci Davranış: Özgeci davranış ve duygu durumu ilişkisinde iki farklı duygu durumu bulunmaktadır, olumlu ve olumsuz duygu durumları.

Olumlu duygu durumu ve özgeci davranış arasında kesin bir ilişki olduğu bilinmekle birlikte, bunun temelindeki nedenin ne olduğu tam olarak bilinmemektedir. Yardım etmenin nedeni insanların olumlu duygu durumunun devamlılığını sağlamak istemesi olduğu düşünülmektedir.

Olumsuz duygu durumu ve özgeci davranış arasındaki ilişki ise tam olarak bilinmemekte, bu konuda farklı araştırma sonuçları bulunmaktadır. Olumsuz duygular hissetmenin bireyin yardım isteğini azaltabileceği yönünde ki varsayımın yanı sıra, kötü hisseden birinin daha iyi hissetmek adına yardım etmeye yöneleceğine dair varsayımlar da bulunmaktadır. Sonuç olarak, olumsuz duygu durumunun özgeci davranışı attırabileceği ya da azaltabileceğine dair farklı görüşler yer almaktadır.

Yardım Etme Güdüleri: Empati ve Kötü Hissetme: Kötü hissetmek, başka insanların yaşadıkları olumsuzluklara verilen tepki; korkma, kaygılanma ve isteksizlik gibi duygulardır. Kötü hissetme ve yardım etme arasında zorunlu ir ilişki bulunmamaktadır, bazı insanlar diğerlerine yardım ederek kötü hissetmeyi ortadan kaldırırken, bazıları çevredeki olumsuzlukları görmezden gelerek de bu histen uzaklaşabilir.

Özgeci bir davranış olan empati ise kendini diğer insanların yerine koymak, onları anlamaya çalışmaktır. Bireyler arası duygudaşlık ve şefkate yol açan empati, bireylerde yardım etme istediği oluşturur.

Yardım Etme Biçimleri

Bireylerin yardım etme biçimlerini etkileyen üç etken bulunmaktadır.

1. Başkalarının Varlığı

2. Çevresel Koşullar

3. Zaman Baskısı

Başkalarının varlığı araştırmalara göre yardım etme davranışını azaltmaktadır. Etrafta başka bireylerin olması sorumluluk dağılması ya da değerlendiriliyor olma kaygısı gibi durumlar oluşturduğundan, yardım etme davranışını azaltmaktadır.

Çevresel koşullar yardım etme davranışı farklı yönlerde etkilemektedir. Bu çevresel koşullar içerisinde hava sıcaklığı, yaşanılan yerleşim yerinin büyüklüğü gibi çeşitli etkenler yer almaktadır.

Zaman baskısının yardım etme davranışı üzerinde güçlü bir etkisi bulunmaktadır. Zaman baskısı altında olan bireylerde yardım etme davranışının azalmaktadır.