Ünite 2: Sosyal Algı: İzlenim Oluşturma

İnsanlar arasındaki ilişkiler önemli ölçüde algıya dayanmaktadır. İlk karşılaştığımız bir insana ilişkin izlenimlerimizi neye ve hangi bilgileri kullanarak oluşturduğumuz önem taşımaktadır.

İzlenim Oluşturmanın Birey Yaşamındaki Yeri

İzlenim oluşturma, iletişim kurduğumuz kişinin algıladığımız özelliklerinden yola çıkarak o kişi ile ilgili bir yargıya varma, fikir oluşturma sürecidir.

İnsanlar ilk buluşmalarından itibaren birbirleri hakkında izlenimler oluştururlar. İzlenimler mimik ve duruş, giyim-kuşam gibi sözel olmayan ipuçlarına veya daha başka özelliklere dayanabilir. Bu izlenimler veya algılara göre kişilerle olan ilişkilerimiz ve davranışlarımız şekillenir. İzlenime dayalı yapılan kişilik çıkarımlarının değişmeyeceğini unutmamak gerekir. Ayrıca, başkasından edindiğimiz bilgiler, yani ikinci el bilgiler de bir kişi ile ilgili algılarımızın oluşmasında etken olabilir.

Yaşadığımız toplumda iletişim halinde olduğumuz insanlar hakkındaki yargılarımız doğru olduğu sürece onlarla etkili ve verimli ilişkiler kurabiliriz. Dışsal ve görülebilir özellikleri doğru algılamak kolaydır, ancak duygular ve kişisel özellikler gibi gözlenemeyen içsel durumlara ilişkin çıkarımlarda bulunmak zordur. Toplumun doğru işleyebilmesi; bir dereceye kadar insanların yargılarında isabetli olma derecesiyle ilgilidir.

İzlenim Oluşturmanın Temel İlkeleri

İzlenim oluşturma sosyal algının ilk basamağıdır. Sınırlı bilgi ve ipuçların kullanarak birisi hakkında izlenim oluşturmaya çalışmak; insanoğluna özgü evrensel eğilimdir. İnsanlar birbirleriyle ilgili izlenim oluşturmaya çalışırlar. İşte bu yüzden, ilk kez gördükleri bir kişinin özellikleriyle ilgili bile yargılarda bulunurlar. İzlenim oluşturmada aşağıda açıklanan altı genel ilke esastır (Taylor, Peplau ve Sears, 2007):

• İzlenimler çok az bilgiye dayalı, çabuk oluşturulur.

• İzlenim oluşturmada çarpıcı ve ayırıcı özellikler etkendir.

• Bir davranış, gerçekleştiği koşullar çerçevesinde değerlendirilir.

• İnsanlar tek tek değil, belli grupların üyeleri olarak görülür.

• Davranışların yorumlanmasında önceki bilgiler kullanılır.

• İhtiyaç ve amaçlar, algıları etkiler.

İzlenim Oluşturmada Kullanılan Bilgiler

Roller

İzlenim oluştururken rol şemalarından yararlanırız. Rol şeması, belirli rolleri olan insanlar hakkında sahip olduğumuz peşin hükümler anlamına gelmektedir.

Fiziksel İpuçları

Karşılaştığımız kişinin ilk olarak dış görünümü ve davranışlarına odaklanır ve bunları esas alarak o kişi ile ilgili izlenimler oluştururuz.

Ayırıcı Özellikler

Kişinin ilk bakışta gözümüze çarpan fiziksel görünümü veya tutum ve davranışları onun ayırıcı özelliklerini oluşturur ve izlenim edinmede oldukça etkilidir. Ayırıcı özellikler arasında parlaklık, boyut, genelden farklı olma, hareket, gürültülü olma veya yeni olma gibi özellikler sıralanabilir. Ayırıcı özelliğin izlenim oluşturmadaki etkileri; ayırıcı özelliklerin daha çok dikkat çekmesi, ayırıcı özelliğe sahip insanların toplumda daha etkili bireyler olarak algılanması ve bireyin ayırıcı özelliği bir sosyal grubun özelliği ise, grubun öteki bütün özelliklerinin o kişiye atfedilmesidir.

Davranışlardan kişilik özelliklerini çıkarsama

Bir kişi ile karşılaşınca onun gözlenebilen özelliklerine bakarak onun nasıl bir kişi olduğuyla ilgili çıkarımlar yapabiliriz. Hatta çok sade, basit bir davranıştan yola çıkarak kişinin bütün kişiliği ile ilgili çıkarsamalarda bulunabiliriz.

Bir insanı kişilik özellikleri ile tanımlama, onu davranışlarıyla tanımlamadan daha pratik ve kolaydır. Kişilik özellikleri ile o kişinin gelecekteki davranışlarla ilgili tahmin yürütülebilir veya o kişiyle olan ilişkinin hangi düzeyde tutulacağı belirlenebilir. Sınırlı bilgiyle ve çabucak yapılan kişilik özelliği çıkarsamalarında entelektüel düzey ve toplumsal nitelikler öne çıkarılır.

Gruplama (Sınıflara Ayırma)

İzlenim oluşturmada cinsiyet, ırk ve toplumsal sınıf gibi gruplara ayırma da oldukça etkilidir. Bu gruplama işlemi çok hızlı bir şekilde kendiliğinden gerçekleşir. Bir kişinin belli bir grubun üyesi olduğunu bildiğimizde onunla ilgili yargılarımızda, o grubu temsil eden kalıp yargıları kullanırız.

Bağlamın Etkisi

Sosyal algıyı etkileyen bir diğer unsur bağlamdır. Bağlam etkisi zıtlaştırma etkisi ve benzeştirme etkisi olmak üzere iki şekilde olur. Zıtlaştırma etkisi, ilk edinilen izlenime bağlı olarak sonrasındaki izlenimin daha olumlu ya da daha olumsuz olması; benzeştirme etkisi ise çok çekici iki kişi birlikte görüldüğünde daha az çekici olanın olduğundan daha çekici olarak algılanmasıdır.

İzlenimleri Bütünleştirme

Biz insanların görünüş ve davranışlarından; hızla onların kişilikleri hakkında çıkarsamalarda bulunmaya geçeriz. Yaptığımız çıkarımları genel bir izlenim bütünlüğüne dönüştüren mekanizmalar aşağıda açıklanmaktadır.

Değerlendirme

Bir insanla ilgili ilk izlenimler sayesinde onun hakkında değerlendirme yapabiliriz.

Olumsuzluk Etkisi

Olumsuz kişi özellikleri olumlu kişi özelliklerinden daha çok dikkate alınır ve bir tek olumsuz özellik bile bütün olumlu özelliklerin üstüne çıkarak kişi hakkında olumsuz izlenime yol açar. İşte bu anlamda olumsuzluk etkisi, olumsuz özelliklerin kişi ile ilgili genel izlenime olan etkisinin olumlulardan daha fazla olmasıdır.

Olumluluk Yanlılığı

İnsanlar hakkında olumlu değerlendirme yapma eğilimindeyiz çünkü herkes toplum içinde yaşamanın gereği nasıl davranılacağını bilir ve bu sebeple genellikle olumlu davranış sergiler. Bu olumlu değerlendirme eğilimine olumluluk yanlılığı denir.

Duygusal Bilgi

İzlenim oluştururken kişilerin duygusal durumlarından da etkileniriz ve gözlemlediğimiz duyguları kullanarak o kişilerin nasıl birileri olduğu hakkında çıkarımlarda bulunuruz.

Anlam Yükleme

Bir kişi hakkında daha önce yaptığımız değerlendirmeler o kişiyle ilgili öğrendiğimiz yeni bilgiye yüklenen anlamı olumlu ya da olumsuz şekilde etkiler.

Tutarlılık Yükleme

İnsanlara ilişkin değerlendirmelerimiz sonucu onları iyi ve kötü kategorilerine sokarız ve onlara ya hep olumlu ya da hep olumsuz özellikler yükleriz. Bu eğilime “halo etkisi” denir.

Şemalar

İnsanları belli sınıflara/kategorilere ayırır ve ait oldukları sınıflara/kategorilere ait önyargıları ve kalıplaşmış düşünceleri kullanarak onlar hakkında değerlendirmeler yaparız. Bu önyargılar ve kalıplaşmış düşüncelerin diğer bir adı “şema”dır. Şemalar kişiler hakkında (kişi şemaları) olabilir. Bunlar yaşamımızdaki önemli kişilerle ilgili zihinsel yapılarımızdır. Bunlar rol şemaları olarak isimlendirilmektedir. Bunlar belli bir roldeki insanlar için elimizde olan, organize edilmiş kavramlardır.

Davranışa Neden Yükleme

Karşımızdaki kişinin sergilediği davranışın nedenini belirleyerek niye o şekilde davrandığını açıklamaya çalışırız.

Yükleme Kuramı (Atfetme Kuramı)

Olayların ya da davranışların nedenlerine ilişkin izlenim oluşturmaya yükleme kuramı denir. Kuramı geliştiren Fritz Heider(1958)’e göre davranışın nedenleri ya kişisel faktörlere ya da çevresel faktörlere yüklenebilir. Alışıldık bir biçimde gelişen olaylarda neden sorusunu sormayız, ancak olağandışı bir olay meydana geldiği zaman onun nedenini bilme ihtiyacı duyarız.

Uygun Çıkarsamalar Kuramı

İnsanların davranışlarının nedenlerini anlamaya çalışmaya nedensellik yükleme denir. Bir insanın davranışlarının hangi koşullarda gerçekleştiği o kişi ile ilgili yargıya varmak için önemlidir. Uygun Çıkarsamalar Kuramına göre kişinin davranışının o anki koşullardan mı kaynaklandığını yoksa kişilik özelliği mi olduğunu bulmak için davranışın sergilendiği bağlam önemlidir. Bu kurama göre davranışın nedenini açıklarken toplumsal onaylanma ya da beğenilme için mi gerçekleşti, özgür irade mi durumsal baskılar mı o davranışı doğurdu veya davranış kişinin toplumsal rolünün bir parçası mı gibi ölçütleri göz önünde bulundururuz.

Birlikte Değişim Kuramı

Bu kurama göre nedensellik yüklemelerinde bulunurken “tutarlılık bilgisi”, “belirginlik bilgisi” ve “yaygınlık bilgisi’nden yararlanırız. Tutarlık bilgisi, davranışın zaman içerisinde ve farklı koşullarda değişip değişmediği ile ilgilidir. Belirginlik bilgisi, bir durum karşısında verilen tepkinin o duruma mı özgü olduğunu yoksa benzer durumlarda da gösterilip gösterilmediği ile ilgilidir. Yaygınlık bilgisi ise, başka kişilerin de verdiği tepki bu tepkiyle benzeşiyor mu ile ilgilidir.

Yükleme Sürecinde Yanlılıklar

Her ne kadar kişinin davranışının nedenini açıklamaya çalışırken mantıklı bir süreç izlense de nedeni açıklamada kimi hatalar yapılabilir.

Temel Yükleme Hatası

Bir insanın davranışını içinde bulunduğu koşullarla değil de onun kişilik özellikleri ve tutumlarıyla açıklama eğilimine temel yükleme hatası denir.

Oyuncu-Gözlemci Yanlılığı

Oyuncu bir davranışta bulunan, gözlemci ise onun davranışına tanık olan kişidir. Gözlemci oyuncunun davranışına yoğunlaştığı için davranışın gerçekleştiği koşulları-en azından tamamını- dikkate alamamaktadır. Oyuncu ise sergilediği davranışa değil, davranışın gerçekleştiği koşullara bakmaktadır. Bu yanlılığın etkisi ancak gözlemci kendisini oyuncunun yerine koyup empati yaptığı zaman azalır.

Yanlış Yanlılık Bilgisi

Kendi davranış ve fikirlerimizin başkaları tarafından da paylaşıldığını abartma eğilimine yanlış yanlılık bilgisi denir.

Kendine Hizmet Eden Yükleme Yanlılığı

Başarıyı sahiplenip, başarısızlığın sorumluluğunu başkalarına yüklemeye kendine hizmet eden yükleme yanlılığı denir.