Ünite 8: Spor Branşlarında Risk Yönetimi

Genellikle bilinçsizce yapılan egzersizler sonucunda ve uygun olmayan ortamlarda antrenman yapılması, uygun olmayan malzeme kullanımı sporcuların çeşitli risklerle karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. Bu risklerin bir bölümü sporcuların performanslarını olumsuz yönde etkilerken, bir bölümü ise sportif yaralanmalara neden olmaktadır.

Sportif yaralanma, vücudun bir bölümünün veya tamamının fiziksel aktivite esnasında normalden fazla bir kuvvetle karşılaşarak vücudun dayanıklılık sınırının aşılması sonucunda ortaya çıkan hasarın kolektif adıdır.

Spor yaralanmalarına yol açan sebepler kişisel ve çevresel olmak üzere iki grupta ele alınmaktadır. Kişisel sebepler arasında yaş ve cinsiyet, fiziksel yapı ve spora uygunluk, psikomotor gelişim, psikososyal nedenler, spor tekniği yetersizliği, yetersiz ısınma, geçirilmiş yaralanmalar ve yetersiz rehabilitasyon sıralanabilir. Çevresel sebepler arasında ise sporun tipi, spor alanının fiziki yapısı, spor malzemeleri, antrenör ve antrenman planlaması, iklimsel ve çevresel koşullar, sportif aktivite süresi, rakibin ve takım arkadaşlarının rolü, hakem ve oyun kuralları şeklinde sıralanabilir.

Spor Branşlarında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler

Sportif yaralanmalar, genelde spor branşına özgü özellikler içermektedir. Amatör veya profesyonel şekilde yapılan spor branşının farklı kişisel ve çevresel özellikleri, branşa göre ağırlıklı kullanılan uzuvlardan dolayı değişik şekillerde yaralanmalara neden olmaktadır. Spor branşlarına özgü sportif yaralanmalar ve sportif yaralanma risklerine karşı alınabilecek önlemler aşağıdaki gibi özetlenebilir.

Atletizm-Koşma Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Atletizmin bir dalı olan koşular, önceden belirlenmiş çeşitli mesafelerde koşularak rakiplere ve zamana karşı yapılan mücadeleyi ifade etmektedir.

Birçok spor branşında olduğu gibi koşu yarışlarında da yaralanmalar sıkça görülmektedir. Koşucularda yaralanmaların en çok görüldüğü bölgeler diz çevresi, bacak bölgesi, ayak ve ayak bileğidir.

Atletizm-koşma sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Antrenmana yavaş başlanmalıdır. Koşma hızı solunumu kısaltmadan koşucunun konuşabileceği düzeyde olmalıdır.
• Koşu yaralanmalarından korunmada ısınma, germe ve soğuma egzersizleri mutlaka yapılmalıdır.
• Dengeli beslenme ile vücutta gerekli mineral seviyeleri sağlanmalıdır.

Badminton Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Badminton genellikle az sayıda yaralanmanın meydana gelmesinden dolayı güvenli bir spor olarak görülmektedir. Ancak badminton sporuna bağlı bazı yaralanmaların olduğu da göz ardı edilmemelidir.

Badminton yaralanmaları sıklıkla akut ve aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar olmak üzere iki grupta ele alınmaktadır. Akut badminton yaralanmaları, göz yaralanmaları, ayak bileğinde yırtıklar, menüsküs yırtıkları ve kas lifi yırtıklarıdır.

Badminton sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Teknik eksikliği, esneklik eksikliği, yetersiz kuvvet, yanlış malzeme ve aşırı yüklenme badminton yaralanmalarının oluşmasındaki temel sebeplerdir. Bu nedenle badminton branşında yaralanma riski uygun bir hazırlanmayla azaltılabilir veya önlenebilir.
• Uygun ayakkabı seçimi önemlidir.
• Badminton oynamaya başlamadan önce uygun ısınma gerçekleştirilmelidir.

Basketbol Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Basketbolda en çok görülen yaralanmalar parmaklarda ve ayak bileklerinde ortaya çıkmaktadır.

Basketbolda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Basketbol oynamaya başlamadan önce uygun genel ve özel ısınma gerçekleştirilmelidir.
• Sporcuların kondisyonları iyileştirilmelidir.
• Eğer sürekli tekrarlayan eklem yaralanmaları varsa engellemek için yaralanan eklem bantlama ya da bandajla sabitlenmelidir.

Binicilik Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Binicilik sporunda diğer spor branşları ile kıyasladığımızda daha yüksek omurilik sakatlığı ve çok ciddi kafa yaralanmaları görüldüğü ortaya çıkmaktadır.

Binicilik sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Binicilik sporunda yaralanma riskinin oluşmasını engellemek açısından alınacak önlemlerden biri doğru tekniksel eğitimdir.
• Kafa yaralanmalarını engellemek için sert şapkalar giyilmelidir.
• Judo, paraşütle atlama gibi sporlarda olduğu gibi binicilikte de zemin üzerine düşmesi ile ilgili uygulamalar yapılmalı ve düştükten sonra zemin üzerinde uzanarak kalması öğretilmelidir.

Bisiklet Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Yapılan araştırmalara göre (CHIRPP) bisiklet yaralanmalarının daha çok kontrol ve denge kaybı sonucu ortaya çıktığını belirtmiştir.

Bisiklet sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Bisiklet beceri antrenmanları değerlendirilmelidir.
• Farklı yaş grubundaki bisikletçilere uygun kaskların etkililiği değerlendirilmelidir.
• Çeneyi, ağzı ve dişleri koruyabilecek yeni bir kask dizayn edilmelidir.

Boks Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Boks sporunda yaralanma riski diğer spor branşlarına göre oldukça yüksektir. Boks sporunda en çok yaralanan bölge yüzdür. Ayrıca ikinci planda ve zamanla oluşan yaralanma ise boksörlerde burun kemiğinin kırılması, çökmesi ve burundaki konkaların deviasyonudur.

Boks sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Boksörler sporcu muayenesinin kriterleri konusunda bilgilendirilmelidirler.
• Beyin zedelenmesini engellemek için bokstaki gerekli ölçüler tanımlanmalıdır.
• Spora yeni başlayan ve amatör sporcuların kafa darbelerinden korunmaları için mutlaka kask kullanmaları sağlanmalıdır.

Çim Hokeyi Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler:

Çim hokeyinde görülen en çok ortaya çıkan yaralanmalar ayak bileği bağlarında, diz bölgesinde ve çene bölgesinde ortaya çıkmaktadır.

Çim hokeyi sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Kaliteli oyun malzemeleri ve koruyucu malzemeler kullanılmalıdır.
• Yeterli antrenman yapılmalıdır.
• Tekrarlayan eklem yaralanmalarını engellemek için en uygun yöntem, yaralanan eklemi bantlama ya da bandajla sabitlemektir.

Dans Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: En yaygın dans yaralanmaları, diz ve ayak bileklerindeki burkulmalar/zorlanmalar, stres kırıkları, aşil tendonu ve ayak parmakları yaralanmalarıdır.

Dans sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Uygun ısınma, soğuma ve germe egzersizleri mutlaka yapılmalıdır.
• Dans için uygun destekleyici ayakkabılar giyilmelidir.
• Eklem yaralanmalarını engellemek için yaralanan eklem bandajla sabitlenmelidir.

Futbol Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Futbolcularda en çok görülen yaralanmalar arasında sıyrıklar, ezikler, yüzeysel çürükler, basit kas zorlanmaları, kas krampları, basit ayak bileği burkulmaları, basit burun kanamaları, bel ve sırt bölgesinde geçici yaralanmalar görülebildiği gibi kırıklar, kafa travmaları gibi ciddi yaralanmalar da görülmektedir.

Futbol sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Spor ayakkabısının yapısı doğal ya da yapay çim farklılıklarına uygun olarak seçilmelidir.
• Yaralanmaları azaltmak için koşu antrenmanları yaptırılmalı ya da kondisyon düzeyleri geliştirilmelidir.
• Yaralanma riskini azaltmak için uygun ölçümler geliştirilmeli, stres ve futbol yaralanmaları arasındaki ilişki belirlenmelidir

Güreş Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Yakın temas sporlarından biri olan güreş, sık yaralanmaların görüldüğü bir spordur. En çok yaralanmaların kulak kırıkları, elmacık kemiği kırığı, ayak tarak kemiği kırığı, ayak parmak kırığı, diz ekleminde bağ yırtığı, ayak bileğinde bağ yırtığı ve omuz bölgesinde kas kopmasıdır.

Güreş sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Oyun öncesi ve sonrası genel ve özel ısınma ve soğuma egzersizleri yapılmalıdır.
• Eklem yaralanmalarını engellemek için yaralanan eklem sargı ya da bandajla sabitlenmelidir.
• Uygun malzemeler ile çalışılmalıdır.

Hentbol Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Hentbol sporu, oyuncular arasında en sık fiziksel temasın olduğu sporlardan biridir. Hentbol yaralanmalarının çoğu başka bir oyuncuya temas nedeniyle oluşmaktadır. Vücut bölümleri olarak yaralanmalar en sık kafa ve dizde, takiben ayak bileği, el ve uyluk bölümünde ortaya çıkmaktadır.

Hentbol sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Antrenman ya da maçtan önce uygun ısınma, soğuma ve germe egzersizleri mutlaka yapılmalıdır.
• Parmak, diz ve ayak bileğinin sakatlanmalarını önlemek amacı ile bantlama ya da bandajlama yapılmalıdır.
• Kaleciler için yastıklı dirsek koruyucular ve forvetler için dizlikler kullanılmalıdır.

Jimnastik Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Spor olarak ya da tedavi amacıyla yapılan jimnastik sporunda vücutta yaralanmaya en yatkın bölge, bacaklardır. Özellikle ayak bileği ve diz bölgeleri en sıklıkla etkilenen vücut bölgeleridir.

Jimnastik sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Yeterli ısınma ve soğuma egzersizleri yapılmalıdır.
• Çarpışmaları önlemek açısından koşma etkinliği sırasında güvenlik açısından gerekli önlemler alınmalıdır.
• Parmak, diz ve ayak bileğinin sakatlanmalarını önlemek amacı ile bantlama ya da bandajlama yapılmalıdır.

Kayak ve Snowboard Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Snowboard kazaları, üst ekstremite yaralanmalarına ve alt ekstremite yaralanmalarına yol açmaktadır.

Kayakçılar arasında en çok kırık-çıkık, burkulma ve ezilme yaralanmaları görülmektedir.

• Kayak ve snowboard yapan sporcularda kafa yaralanmalarını önlemek amacı ile uygun kask kullanılmalıdır.
• Kayak ve snowboard yapılan çevre güvenli hale getirilmelidir.
• Kayak ve snowboard ekipmanları kayakçıların deneyim düzeyine uygun hale getirilmelidir.

Squash Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: İlk kategoride en sık rastlanan yaralanmalar eklem burkulmaları ve tendon yırtılmalarıdır.

Squash sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Oyuncular yorgunluğa bağlı yaralanmalardan korunmak amacıyla kendi vücutlarını çalıştırmalıdırlar.
• Isınma ve soğuma hareketleri diğer bütün sporlarda olduğu gibi squash’da da önemlidir. Isınma sadece genel egzersizi değil aynı zamanda bacak, sırt, omuz ve kol kaslarına yönelik germe egzersizlerini de kapsamalıdır.
• Gözde meydana gelen yaralanmaları önlemek amacıyla gözlük kullanılabilir. Ancak gözlük çerçeveleri polyamide ya da polycarbonate gibi kırılmaya dayanıklı materyallerden yapılmalıdır.

Tenis Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Tenis ile ilgili yaranmaların başında tenisçi dirseği gelmektedir. Diğer en sık görülen yaralanmalar ise omuz yaralanmaları, bacak kaslarının iç kısımlarındaki tendonların zedelemesi ile ilgili yaralanmalar, el bileği ve el yaralanmaları, omurga yaralanmaları, diz, ayak bileği ve ayak yaralanmalarıdır.

Tenis sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Her antrenman ya da maç öncesinde ve sonrasında yeterli ısınma ve soğuma egzersizleri yapılmalıdır.
• Eklemlerde esneklik yetersizliğini gidermeye yarayan el bileği için germe egzersizleri yapılmalıdır.
• Doğru teknik eğitim bilgisine ve yaralanmaları önleme konusunda yeterli bilgiye sahip eğitmenlerle çalışılmalıdır.

Voleybol Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Yaygın spor branşlarından biri olan voleybolda en çok ortaya çıkan yaralanmalar cilt kesikleri, burkulmalar ve kas zorlanmalarıdır.

Voleybol sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Uygun bir antrenman planlanması yapılmalıdır.
• Diz yaralanmalarını önlemek için uygun dizlik kullanılmalıdır.
• Parmak, diz ve ayak bileğinin sakatlanmalarını önlemek amacı ile bandajlama yapılmalıdır.

Vücut Geliştirme ve Ağırlık Kaldırma Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: En çok karşılaşılan vücut geliştirme ve ağırlık kaldırma yaralanmaları, omuz bölgesi yaralanmaları, stres kırıkları, bel bölgesi yaralanmaları, önkol ve el bileği yaralanmaları, diz yaralanmaları, omur yaralanmalarıdır.

Vücut geliştirme ve ağırlık kaldırma sporunda risklere karşı alınabilecek önlemlerden bazıları şu şekilde ifade edilmektedir:

• Antrenmanın yoğunluğu, süresi ve sıklığı iyi ayarlanmalıdır. İki antrenman arası dinlenme iyi yapılmalıdır.
• Ağırlık çalışmalarına başlama yaşı önemlidir. Genelde 15 yaşa kadar genç sporculara maksimal ağırlıkla çalışma önerilmez.
• Vücut geliştirme ve ağırlık kaldırma çalışmalarında hafiften ağıra doğru kademeli olarak ağırlık artırılmalıdır.

Yüzme Branşında Risk Faktörleri ve Risklere Karşı Alınacak Önlemler: Yüzme ile ilgili yaranmaların başında omuz yaralanmaları gelmektedir. Omuz yaralanmalarına kötü teknik, aşırı ya da çabuk artan yüklenme neden olabilmektedir.

Yüzme sporunda sık olarak ortaya çıkan diğer bir yaralanma diz yaralanmasıdır.

Yüzme sporunda risklere karşı alınabilecek önlemler ise şu şekilde ifade edilmektedir:

• Isınma, soğuma ve germe egzersizleri mutlaka yapılmalıdır.
• Hazırlık sezonunda temel kuvvet ve kros antrenmanlarına yer verilmelidir.
• Yaralanmaya neden olan eğitimden ziyade alternatif öğretim tekniklerine yer verilmelidir.

Antrenman İle İlgili Risk Faktörleri

Antrenman uyumu, alıştırmaların sistemli bir şekilde tekrarlanması ile gerçekleştirilen yapısal ve fizyolojik değişimlerin toplamıdır. Vücut üzerindeki bu yapısal ve fizyolojik değişimler, antrenman kapsamına, yoğunluğuna ve sıklığına bağlıdır. Fiziksel antrenman, vücudu uyum sağlamaya yönlendirdiği sürece yararlıdır. Eğer yüklenme vücudu zorlamak için yeterli değilse uyum sağlama ortaya çıkmamaktadır. Eğer yüklenme dayanılamayacak kadar fazla ise de sporcularda aşırı antrenman(sürantrenman) ortaya çıkmaktadır.

Antrenmandan en üst düzeyde verim elde edebilmek için, mantıksal, sistematik, pedagojik vb. açılardan olmak üzere birçok ilkeye bağlı olarak planlanması gerekmektedir. Bu ilkeler şu şekilde özetlenmektedir:

• Organizmaya yüklenme ve dinlenmesi arasındaki orantının “fazlaya tamlama” ilkesi doğrultusunda planlamaların gerçekleştirilmesi,
• Düzenli olarak ve organizmanın yüklenebilme sınırları içinde giderek artan yüklenme ilkesine uygunluk,
• Antrenmanların uzun dönemli planlar ölçüsünde düşünülerek bir plana uygun olarak oluşturulması,
• Genel ve özel eğitim ilkeleri çerçevesinde geçerli kurallara uyulması,

Antrenman dört koşulda yaralanma riski doğurmaktadır. Bu koşullardan ilki yeterli ısınma yapılmamasıdır. İkinci koşul, yanlış antrenman yapılmasıdır. Üçüncüsü ise sporcunun sürantrene hale geldiği koşullarda ona yüklenmesidir. Dördüncü ve başlı başına bir risk taşıyan konu ise bilinçsiz ve sistemsiz bir şekilde yapılan ağırlık antrenmanlarıdır. Şimdi bu koşulları sırası ile inceleyelim.

Isınma (Warm-up): Sporcunun yapacağı antrenman ya da müsabaka öncesi gerekli olan ısınmayı yapması gerekmektedir. Yetersiz ve sağlıksız ısınma hem büyük bir yaralanma riskini hem de yetersiz bir performans ortaya konulmasını beraberinde getirmektedir.

Isınma genel ve amaca uygun ısınma olarak ikiye ayrılır. Genel ısınma büyük kas gruplarının ısınmasını amaçlamaktadır. Özel ısınma ise branşa yönelik olarak kullanılan kas gruplarının ısınmasını amaçlamaktadır.

Sonuç olarak, yeterli sürede ve gerekli şekilde yapılmış ısınmanın performans üzerine olumlu etkileri bulunmaktadır.

Yanlış Antrenman: Antrenmanın yanlış planlanması, ulaşılmak istenen amaçların sapmasına neden olmaktadır. Yanlış planlanan antrenman, yakalanmak istenen performansı olumsuz yönde etkileyen bir faktördür.

Sürantrenman(Overtraining): Sürantrenman ise fiziksel ve zihinsel yorgunluktan kaynaklanan performans kaybıdır. Uzun süren ve oldukça yüksek yoğunluktaki yüklenmeler sonucunda organizmada yorgunluk oluşmaktadır.

Sürantrenman durumunda kassal faktörler olduğu kadar sinirsel ve psikolojik faktörler de etkindir.

Ağırlık Antrenmanı: Ağırlık çalışmaları yapılırken sporcuların yaralanma risklerinin azaltılması konusunda dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır. Bunlar şu şekilde özetlenebilir:

• Ağırlık çalışması öncesi mutlaka iyi bir ısınma çalışması yapılmalıdır. Genel ısınmanın dışında eğer özel bölgelere yönelik bir ağırlık çalışması yapılacak ise o bölgeler de özel olarak ısıtılmalıdır.
• Ağırlık çalışmaları sırasında eğer serbest ağırlık ile çalışılıyorsa, ağırlık mutlaka vücuda yakın tutulmalıdır.
• Ağırlık çalışmaları sırasında serbest ağırlıkların bağlantı ve sıkıştırma yerleri, her kaldırma öncesi kontrol edilmelidir.
• Ağırlık çalışmaları sırasında nefes alıp-verme düzenli olarak yapılmalıdır.
• Ağırlık çalışmaları sırasında sporcuların birbirlerine kesinlikle şaka yapmamaları konusunda uyarılmalıdırlar.
• Ağırlık çalışmalarında uygulanan programın amaçlanan hedeflere yönelik planlanmalıdır.