Ünite 5: Spor Yaralanmalarında Risk Yönetimi

Spor Yaralanmalarında Acil Tıbbi Müdahale Planı

Her geçen yıl daha fazla çocuk ve genç sportif etkinliklere katılırken, bu katılım beraberinde sporla ilgili yaralanma oranını da arttırmaktadır. Spor yapan çocuk ve gençler en sık basketbol, futbol, bisiklet ve diğer zemin aktiviteleri sırasında yaralanmalara maruz kalırken, özellikle kol, bacak, kafa, göğüs, sırt, boyun ve karın bölgesi en sık etkilenen vücut bölgeleridir. Ani gelişen ve ilk yardım gerektiren spor yaralanmaları, hastalık veya kazalara ilişkin okul veya spor kulüplerindeki antrenör, beden eğitimi öğretmeni, hemşire, sağlık memuru veya diğer sağlık uzmanlarının ilk yardım bilgisi ve acil durumlara ilişkin önceden hazırlanmış yeterli ve bilimsel bir tıbbi eylem planının olması, bu tip olayların kısa ve uzun vadeli sonuçlarıyla yakından ilgilidir. Ülkemizdeki okullarda artan spor organizasyonlarıyla birlikte spor yaralanmaları, ani gelişen hastalık ve kazalara ilişkin risk yönetimi ve bu kapsamda acil müdahale planlarının hazırlanması, yaşam tehdit edici durumların azaltılması bakımından büyük bir öneme sahiptir. Okul ve spor kulüplerinin sorumluluğundaki çocuk ve gençlerin hayati risklerinin önlenmesi hukuki sorumlulukların yerine getirilmesi bakımından da önemlidir.

Acil Tıbbi Müdahale Planının Bileşenleri: Doğru ve iyi planlanmış bir acil müdahale planı ile öngörülmeyen kalıcı sakatlık, spor ve eğitim-öğretimden uzak kalma ve hatta yaşamın sona ermesi gibi ciddi durumlar önlenebilmektedir. Ancak acil müdahale planının uygulamaya geçmeden önce, hazırlık aşamasında bazı temel bileşenlerin ayrıntılı olarak planlanması gerekmektedir. Ekipte kimlerin yer alacağı, personelin eğitimi ve uygulama yapması, acil müdahale sırasında hangi araç-gereçlerin bulundurulacağı ve personelin bunları doğru kullanması, hazırlanan planın içeriği ve nasıl uygulanacağına ilişkin öğretim yaklaşımları gibi bileşenlerin içeriği hazırlanmalıdır.

Acil Tıbbi Müdahale Ekibi: Acil tıbbi müdahale planının geliştirilmesinde en önemli bileşenlerden biri, müdahale ekibinin oluşturulmasıdır. Müdahale ekibinde kimlerin yer alacağı ve sorumluluklarının ne olacağı, planda yer alması gereken bir bileşendir. Müdahale ekibinde yer alabilecek kişiler;

• Antrenör
• Beden eğitimi öğretmeni
• Ebeveyn
• Takım sorumlusu
• Hemşire ve ya sağlık görevlisi
• Takım doktoru
• Organizasyon sorumlusu
• Spor alanındaki ambulans ekibi

Acil müdahale planı oluşturulurken, acil müdahale ekibinde yer alan tüm personel ilk yardım, bulaşıcı hastalıkların önlenmesi, otomatik elektroşok ve kardiyopulmoner resusitasyon gibi konularda eğitim ve belge verme yetkisi bulunan resmi sağlık kurumlarından eğitim almaları, belgelendirme ve eğitim aldıkları becerilere ilişkin uygulama tekrarı yapmalıdırlar.

Acil Tıbbi Müdahale İçeriğinin Geliştirilmesi: Acil müdahale içeriği sağlıkla ilgili resmi kurumlardan görüş alınarak kapsamlı, uygulanması kolay ve görev tanımları açık bir şekilde hazırlanmalıdır. Uygulama basamakları evrensel standartlara uygun ve herkesin rahatça takip edilerek uygulayabileceği ve karmaşık olmayan şekilde yazılmalıdır. Önceden belirlenen acil müdahale süreci basamaklandırılarak tıbbi müdahale şemaları oluşturulur. Bu tür şemalar müdahale sırasında görevli personelin müdahale sürecinde basamakları unutmaları, karıştırmaları ve yanlış uygulama yapmalarını önlemektedir.

Adres ve Olanak Konuları: Acil müdahale planının bileşenlerinden biride acil müdahale olanakları ve bunların konumlandırılmasıdır. Araç-gereçlerin yeri, iletişim araçları, müdahale birimine giriş-çıkış, yatak, asansör, alarm sistemleri ve müdahale ekibinin toplanma yeri gibi kullanılacak tüm alanlar acil müdahale planında tanımlanmalıdır. Acil müdahale sırasında kullanılabilecek her alana ilişkin yaralanan kişi için gerektiğinde ihtiyaçların karşılanabileceği tüm detaylar planlanmalıdır.

Kullanılacak Araç-Gereçlere İlişkin Planlama: Acil tıbbi müdahale planının bileşenlerinden biride müdahale sırasında ihtiyaç duyulacak materyallere ilişkin planlama yapmaktır. Müdahale sürecinde kullanabilecek temel malzemeler;

• İlk yardım çantası
• Otomatik elektroşok
• Oksijen tüpü ve maske
• İletişim aracı

Bu temel malzemelerin bulunduğu ve kolayca ulaşılacağı yer planda açık bir şekilde belirtilmelidir. Müdahale ekibinde yer alan herhangi personel tarafından malzemenin bulunduğu yerden alınacağı ve kim tarafından kullanılacağı planda açık bir şekilde tanımlanmalıdır. Kullanılacak araçgereçlerin kontrolünden sorumlu personel de planda tanımlanmalıdır.

İletişim Konusunun Planlanması: Yardım talebi için hangi sistemin kullanılacağı ve bu bildirme görevini yapacak personelin kim olduğu açık bir şekilde planda belirtilmelidir. Acil yardım talebi için görevli kişinin arayacağı numara ve diğer gerekli olacak numaralar kullanılacak telefonun arkasına yapıştırılmalıdır. Acil yardım talebi için yapılan telefon görüşmesinde konuşulacak konuşmaların sırası ve içeriği acil tıbbi müdahale planında açık bir şekilde basamaklandırılmalıdır. Yapılacak telefon görüşmesinin içerik sırasına ilişkin bir şemada planda yer almalıdır.

Acil Müdahale ve Bakımı Sonrası Planın Değerlendirilmesi: Acil müdahale planının tüm basamakları uygulandıktan sonra ve hastanede acil bakım hizmetleri tamamlandıktan sonra müdahale planının değerlendirilmesi varsa aksayan bileşenlerin saptanması ileride ortaya çıkabilecek benzer bir acil müdahale durumunda sorunların tekrar ortaya çıkmasını engelleyecektir. Acil müdahale planının bileşenleri olan, müdahale ekibi, müdahale planının içeriği, adres ve olanaklar, araç-gereçler, iletişim ve hastane süreci gibi konular sırasıyla tekrar analiz edilmelidir.

Sporda Çocukların İhmal ve İstismarına Yönelik Risk Yönetim Planı

Çocuklar okul ve spor kulübü dışında farklı ortamlarda da spor ve fiziksel aktivite programlarına katılma fırsatı yakalarlar. Aynı çevrede bulunan bireylerin uygun olmayan davranış ve tutumlarına maruz kalabilmektedirler. Uygun olmayan davranış ve tutumlar genel olarak dört temel konuda sınıflandırılmaktadır.

• İhmal
• Fiziksel şiddet
• Cinsel istismar
• Duygu sömürüsü

Spor ve eğlence alanı gibi çevrelerde çocukların en sık maruz kaldığı durum fiziksel şiddet, cinsel istismardır. Bu tür durumlara maruz kalan çocukların fiziksel, duygusal ve zihinsel gelişim süreçlerinde kalıcı hasarlar oluşabilir. Şiddete maruz kalan çocukların aileler ve görevliler tarafından erken fark edilmesi, hem şiddetin durdurulması hem de güvenlik planının uygulamaya konulması bakımından önemlidir. Cinsel istismara maruz kalma durumunda çocuktaki davranış değişikliklerinin erken fark edilmesi, sosyal ve duygulanım gelişiminde kalıcı hasar oluşumuna engel olabilecektir. Fiziksel ve cinsel şiddete maruz kalmayı önlemeye yönelik hem yasalar hem de organizasyonlar düzeyinde bazı önlemler alınmaktadır. Özellikle spor kulübü, özel spor alanları, park ve eğlence alanlarında uygulanacak bazı kontrol mekanizmaları çocukların bu tür olaylarla karşılaşmalarını azaltacaktır. Spor alanlarından çocuğun teslim alınmasına ilişkin planlamanın oluşturulması ve hayata geçirilmesi, çocuk koruma ve güvenlik planında aksaklıkları önlemeye yardımcı olacaktır.

Sporda Vücut Isısı Artışına Bağlı Gelişebilecek Hastalıklarda Risk Yönetimi

kimyasal değişiklikler gerçekleşirken, özellikle sıcak ve nemli çevre koşullarının da etkisiyle vücutta sıvı ve mineral kayıpları gerçekleşir. Performansı olumsuz etkileyen sıvı kaybıyla birlikte vücut ısısı normal değerlerinin de üzerine çıkarak sağlık için risk oluştururken, bazen yaşam tehdit edici durumlara da yol açmaktadır. Özellikle, sıcak bölgelerde dışarıda yapılan spor etkinlikleri sırasında sıcak çarpmasından dolayı pek çok sporcunun ve öğrencinin yaşamlarını yitirdiği çeşitli araştırma ve hastane kayıtlarıyla ortaya konmuştur. Genellikle normal vücut ısısı 37 ± 0.6 °C’dır. Çok küçük bir aralıkta çevre ısısıyla birlikte vücut kendi ısısını dengede tutmaya çalışır. Bu aralığın dışına çıkması durumunda vücut ısı kazanır veya kaybeder. Vücut genelde ısıyı fiziksel aktivite ve çevreden kazanırken, artan bu ısıyı dolaşımdaki kan, deri altı yağ ve dokular vasıtasıyla vücuttan deri yoluyla dışarı uzaklaştırır. Bunun dışında radyasyon, buharlaşma, kondüksiyon ve konveksiyon yöntemleriyle de ısı vücuttan uzaklaştırılmaktadır. Radyasyon yönteminde, çevre ısısı vücuttan daha düşük olduğunda gerçekleşir. Kondüksiyon yöntemiyle de, vücut soğuk bir materyal ile temas sonucu ısı enerjisini soğuk materyale transfer eder. Soğuk banyo uygulaması bu yöntemle çalışır. Konveksiyon yönteminde de deriye yakın olan sıcak hava, oluşturulacak hava akımlarıyla yaklaşık % 12-15 soğutulabilir. Çevre ısısı, vücut deri yüzeyindeki ısıdan fazla olduğunda, kondüksiyon ve radyasyon yöntemi işe yaramaz. Tek yol buharlaşma ile ısının kaybedilmesidir.

Sıcak Krampları: Sıcak krampları, hafif düzeyde vücut ısısında artış sonucu, aşırı terleme, sıvı ve tuz kaybına bağlı olarak baldır ve karın kaslarında ağrılı kramplarla karakterize bir durumdur. Sıcak ortamda sporcularda fiziksel aktivite sonrası oluşur.

Sıcak Yorgunluğu: Sıcak ortamda spor ve fiziksel aktiviteye bağlı olarak vücut sıvı kaybı ve ısı artışı sonucu en sık karşılaşılan durumdur.

Sıcak Çarpması: Vücut ısısının 40 °C’nin üzerine çıktığı ter bezlerinin çalışmamasıyla karakterize, koma, nöbet, akciğer ödemi ve şok gibi durumların geliştiği yaşam tehdit edici tehlikeli bir hastalıktır. Tedavi edilmemiş sıcak çarpması ölümle sonuçlanır. Sporcu vücut ağırlığının % 5’ini kaybedene kadar susuzluk hissi çekmez. Hasta mutlaka hastane ortamında tedaviye alınmalıdır. Sıcak çarpması sonrası iyileşme bir yıl kadar sürebilir.

Vücut Isısı Artışına Bağlı Gelişen Hastalıklarda Risk Yönetim Kapsamı: Spor ve fiziksel aktiviteye bağlı sıcak ve nemli ortamlarda ortaya çıkabilecek vücut ısısı artışına bağlı sıcak krampları, sıcak yorgunluğu ve sıcak çarpmalarına ilişkin hazırlanacak risk yönetim planında yer alması gereken konular şunlardır:

1. Hastalık belirtilerini tanıyabilmek
2. Sıvı alımı
3. Sıcaklık limitleri
4. Giyinme
5. Aklimatizasyon
6. Koruyucu yaklaşımlar

Spor Sırasında Yıldırım Çarpmasına İlişkin Risk Yönetimi

Hava koşullarına bağlı olarak son yıllarda ağır yaralanma ve ölümle sonuçlanan ancak yeterince önemsenmeyen yaşam tehdit edici bir durumdur. Bir günde yaklaşık 8 milyon yıldırım çarpması dünya üzerinde gerçekleşmektedir.

Okul ve Spor Kulüplerinin Etkinlikleri: Her okul ve spor kulübü dışarıda yapacakları futbol, atletizm, tenis, kayak, yüzme ve diğer etkinlikler için yıldırım çarpmasına karşı bir emniyet planı oluşturmalıdır.

Doğada Yapılan Kamp, Yürüyüş ve Diğer Etkinlikler: Dünyada saniyede 100 yıldırım patlaması ve 2000 fırtına gerçekleşmektedir. Bu sıklık ekvatora yakın bölgelerde çok daha az oranda gerçekleşirken, dağlık alanlarda oran artış göstermektedir.

Risk Yönetim Planı: Yıldırım çarpmalarına ilişkin hazırlanan plan da, içeriklerin yürütülmesine ilişkin sorumlu ve diğer alanlara görevliler seçilmelidir. Karar verici , bu konuda bilgili ve deneyimli bir kişinin çeşitli konularda ekip lideri olarak çeşitli konularda karar alması gerekir. Gözlemci , hava koşullarını takip eden ekipteki ikinci önemli kişidir. Yıldırım çarpmasının bulundukları alandan uzaklığını hesaplayarak ne zaman tehlikeli olacağını hesaplar.

Planın Bileşenleri:

1. Eğitim
2. Acil müdahale ekibi
3. Aktivitelerin zamanlaması
4. Aktivitelerin yeri
5. Kamp malzemeleri

Sporda Kan Yoluyla Bulaşan Hastalıklarda Risk Yönetimi

Sporda kan yoluyla bulaşan hastalıkların geçişini önleme ve korunmayı sağlayabilmek ve bu konudaki riskleri yönetebilmek için, öncelikle infeksiyonların nasıl oluştuğunu, bir kişiden diğer kişiye hastalık geçişinin nasıl olduğunu ve korunmanın nasıl yapılacağının anlaşılması gerekir. Hastalık geçişi, patojen adı verilen mikrobun vücuda girmesiyle başlar. Bu geçişe mikrobun bulunduğu kişi, hayvan ve bir nesneye temas etmek teşkil eder. Mikroba karşı vücut savunma sistemi zayıf kalırsa hastalık ve infeksiyon denilen durum oluşur. Bu infeksiyon hastalığına virüs veya bakteri neden olur.

Kan Yoluyla Bulaşan Hastalıklar Kontrol Planı: Bu plan; kişisel sağlık bilgisi, kişisel koruyucu malzeme kullanımı, patojen barındıran zemin ve malzemenin temizlenmesi, patojen bulaşan malzemelerin ortamdan güvenli şekilde yok edilmesi, doğru el yıkama tekniği ve kurulama ve aşılama konularını kapsayan eğitim programlarını kapsamalıdır. Kişisel sağlık bilgisi; sık el yıkamak gibi iyi kişisel sağlık alışkanlıkları patojen geçişini engellemeye yardımcı olur. Spor yaralanması sonrası acil müdahale işlemi tamamlandıktan sonra sporcunun kan veya vücut sıvılarıyla temas edilmese de eller sabunlu suyla mutlaka yıkanmalıdır. Kişisel koruyucu malzemeler, patojen barındıran malzemelere olan doğrudan teması engeller. Bu malzemeler, tek kullanımlık eldiven ve suni solunum için temas önleyici ağızlık. Koruyucu malzemelerin kullanımına ilişkin prensipler; olası kan ve vücut sıvılarına teması önlemek için tek kullanımlık plastik eldiven kullanılmalıdır. Patojenin bulunduğu kan veya vücut sıvısı yere bulaşır bulaşmaz hemen silinmelidir. Silinme sırasında emici özelliği olan kâğıt havlu kullanılmalı, sonra % 10 içerikli klorinli su ile silinmeli ve en az on dakika durmalıdır. Aşılama , okul ve spor kulüplerindeki acil müdahale ekibinde yer alanları Hepatit virüsüne karşı aşılanması vücudun bu virüse karşı antikor oluşturarak vücut bağışıklık sisteminin arttırılması hedeflenmelidir.

Spor Sırasında Ani Kalp Durması ve Risk Yönetimi

Spor sırasında ani kalp durması genç sporcularda görülen tüm ölümlerin yaklaşık yarısını oluşturmaktadır. Oluşan tüm bu ölümler, aile, toplum, okul ve spor kulüpleri üzerinde büyük bir etki bırakırken, konuyla ilgili tartışmaları da spor ortamlarında ani kalp durmasına yönelik acil müdahale planının yeterliliği üzerine taşımaktadır. Yaklaşık yılda 100.000 kişi otomatik elektroşok’un doğru ve zamanında kullanılmasıyla yaşamını sürdürmektedir. Doğru eğitim ve uygulamalarla, okul ve spor kulübündeki sporcu, antrenör, öğretmen ve acil müdahale ekibinde yer alan diğer kişilere otomatik elektroşok kullanımı kazandırılarak spor sırasında ani kalp durmasına bağlı ölüm oranları azaltılabilmektedir. Otomatik elektroşok cihazı pille çalışan ve kalbi aniden duran kişinin yaşama dönmesini amaçlayan cihazdır.

Ani Kalp Durmasına Yönelik Acil Müdahale Planının Temel Bileşenleri:

1. Sezon öncesi sporcuların ayrıntılı tıbbi muayenesi,
2. Sporcunun performansına uygun antrenman programını planlanması,
3. Kardiyopulmoner resusitasyon ve otomatik elektroşok kullanımına yönelik eğitim verilmesi,
4. İletişim sisteminin kullanılması,
5. Kalbin çalışmadığından emin olmak.

Ani Kalp Durmasında Müdahale Yönetimi: Risk yönetimi doğru acil hazırlıklarla başlar. Kardiyopulmoner resusitasyon ve otomatik elektroşok eğitimi acil müdahale ekibindeki sorumlu personele eğitim ve düzenli aralıklarla uygulama yaptırılır ve ani kalp durmasını tanıması sağlanır. Otomatik Elektroşok Cihazı Kullanımının Eğitimi, bu konudaki yasal düzenlemeler dikkate alınarak, cihazın kullanımına ilişkin eğitim verme yetkisi bulunan kuruluşlar tarafından tanımlanmış teorik ve uygulama eğitimi içeren kurslarla sürdürülmektedir.