Ünite 5: Ortaçağ Tarihi Araştırmalarına Giriş

Ortaçağ Tarihi Araştırmalarına Giriş

Tarihî bir konuda bilimsel araştırma yapmak isteyen bir araştırmacı, her alanda olduğu gibi Ortaçağ ile ilgili de belli kaynaklara müracaat etmek ve elde ettiği bilgileri bir metod dâhilinde incelemek mecburiyetindedir. Ancak burada şu hususun hatırlatılması da yararlı olacaktır. Tarihçinin pek çok dili bilmesi, özellikle ilgi duyduğu devrin kaynak diline mutlaka vâkıf olması gerekir. Bu anlamda Ortaçağ Tarihinin kaynak dili Arapça ve Farsça’dır. Ancak bu alanda bir hayli araştırmanın yapıldığı batı dilleri de ihmal edilmemelidir

Ortaçağ Tarihine Giriş Niteliğindeki Eserler

Ortaçağ tarihi araştırmalarının başlıca sorunları, araştırmalarda kullanılacak metod ve kaynaklar Jean Sauvaget ve Cl. Cahen tarafından hazırlanan genel nitelikli şu iki çalışmada incelenmiştir: J. Sauvaget, Introduction to the History of the Muslim East, ed. Cl. Cahen, Los Angeles 1965 (Farsça tercümesi: Medhal-i târîh-i şark-i İslâmî, Farsça terc. Nûş Aferîn Ensârî, Tahran 1366/1987); Cl. Cahen, Introduction a l’histoire du Monde Musulman Médiéval VIIe XVe siècle, Paris 1982 ( Farsça tercümesi: Der-âmed-i ber-târîh-i İslâm derkurûn-i vustâ, Farsça terc. Esedullâh ‘Alevî, Meşhed 1370/1991). Bu konudaki Türkçe çalışmalar arasında ise şu iki eser zikredilebilir: Z. V. Togan, Tarihte Usûl , İstanbul 1985; Yusuf Ziya Kavakçı, İslâm Araştırmalarında Usul , Ankara 1982.

Orta Asya Türk tarihini konu alan giriş niteliğindeki çalışmaları da burada zikretmek faydalı olacaktır: W. Barthold, “Turks”, EI, IV, s. 900-908; İbrahim Kafesoğlu, “Türkler”, İA, XII/2, s. 142-280; Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş , İstanbul 1946 (üçüncü baskı: İstanbul 1981); Denis Sinor, Introduction à l’étude de l’Eurasie Centrale , Wiesbaden 1963; K. H. Menges, The Turkic Languages and Peoples , Wiesbaden 1968; László Rásonyi, Tarihte Türklük , Ankara 1971; Annemarie von

Gabain, Einführung in die Zentralasienkunde , Darmstadt 1979; A. Rona-Tas, An Introduction to Turcology, Szeged 1991; Wolfgang-Ekkehard Scharlipp, Die frühen Türken in Zentralasien: Eine Einführung in ihre Geschichte und Kultur, Darmstadt 1992; Peter B. Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Wiesbaden 1992 (Türkçe terc. Osman Karatay, Türk Halkları Tarihine Giriş , Ankara 2002).

Orta Asya tarihini bir bütün olarak ele alan şu çalışmalar da faydalıdır: R. Grousset, L’empire des steppes : Attila, Gengis-khan, Tamerlan , Paris 1939 (İngilizcesi: The Empire of the Steppes : A history of Central Asia , New Brunswick 1970; Türkçesi: Bozkır İmparatorluğu: Attila-Cengiz Han-Timur , Türkçe terc. Reşat Uzmen, İstanbul 1993; K. Jettmar - H. W. Haussig - B. Spuler - L. Petech, Geschichte Mittelasiens, Leiden 1966 (bu eser içerisinde bilhassa B. Spuler tarafından kaleme alınan “Geschichte

Mittelasiens seit dem Auftreten der Türken”, s. 123-310); S. G. Klja_tornyj - T. I. Sultanov, Staaten und Völker in den Steppen Eurasiens . Altertum und Mittelalter , Almanca terc. Reinhold Schletzer, Berlin 2006.

slâm öncesi Orta Asya tarihinin kaynakları şu önemli eserde incelenmiştir: Prolegomena to Sources on the History of Pre-Islamic Central Asia , ed. J. Harmatta, Budapest 1979. Bu eserde İslâm öncesi Orta Asya kaynakları oniki ana başlık altında incelenmiştir

Türkler hakkında Bizans kaynaklarında yeralan kayıtlar Gyula Moravcsik tarafından iki ciltlik bir eserde toplanmıştır: Byzantinoturcica , I: Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker, II: Sprachreste der Türkvölker in den byzantinischen Quellen, Budapest 1942-1943 (ikinci baskı: Berlin 1958; üçüncü baskı: Leiden 1983). Bizans kaynaklarının umumî bir tasviri ise K. Dietrich ve Johannes Karayannopulos-Günter Weiss’in çalışmalarında bulunabilir.

Bizans tarihi araştırmalarına giriş için ise şu çalışmalara müracaat edilebilir: Franz Dölger - A. M. Schneider, Byzanz, Bern 1952; Gyula Moravcsik, Einführung in die Byzantinologie, Budapest 1976.

İslâm tarihçiliğine giriş niteliğinde pek çok çalışma bulunmaktadır: Franz Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968. M. Şemseddin Günaltay, İslâm’da Tarih ve Müverrihler, İstanbul 1990; Marilyn Robinson Waldman, Toward a Theory of Historical Narrative: A Case Study in Perso-Islamicate Historiography, Columbus 1980.

Ortaçağ Tarihiyle İlgili Bibliyografik Eserler

Doğu dünyası ile ilgili bibliyografyaların bibliyografyası niteliğindeki şu çalışmaya müracaat edilebilir: Theodore Besterman, A World Bibliography of Oriental Bibliographies , (Yayınlayan: J. D. Pearson), Totowa 1975. Türkiye’de yayınlanan bibliyografyaların tespiti için ise şu çalışma önemlidir: Filiz Başbuğoğlu-Lamia Acar-Necdet Ok, 1928-1965 Yılları Arasında Türkiye’de Basılmış Bibliyografyaların Bibliyografyası, Ankara 1966. Türkoloji ile ilgili bibliyografyalar György Hazai ve Barbara Kellner-Heinkele tarafından toplanmıştır: Bibliographisches Handbuch der Turkologie. Eine Bibliographie der Bibliographien vom 18. Jahrhundert bis 1979, I, Wiesbaden 1986. Türkiye’de yayınlanmış kitap isimlerinin tespit edilebilmesi için şu temel esere başvurmak gerekecektir: Türkiye Bibliyografyası , (Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti), İstanbul 1928.

İslam dünyası ile ilgili batı dillerinde yayınlanan araştırmaların künyesi şu çalışmada toplanmıştır: James Douglas Pearson - Julia F. Ashon, Index islamicus 1906- 1955, Cambridge 1958; J. D. Pearson, Index Islamicus, Supplement , 1956-1960 , Cambridge 1962; Wolfgang H. Behn, Index Islamicus, 1665-1905, Millersville

1989, s. 865. Bu çalışma düzenli olarak yayınlanmaya devam etmektedir. İran’daki Ortaçağ Türk tarihiyle ilgili şu yayınlara müracaat edilebilir: Hânbâba Moşâr, Şhrist-i kitâbhâ-yi çâpî-yi Farsî , I-V, Tahran 1350/1971- 1355/1976; Mâhyâr Nevâbî, Kitabşinâsi-yi İran , I-IX, Tahran 1347/1968-1371/1992; İrec Afşâr, Râhnumâyi tahkikât-ı İranî , Tahran 1349/1970; Mehin-Duht Hâfız Kurânî, Kitabşinâsiyi Tarih-i İran , Tahran 1375/1996. Aynı konuda şu iki çalışma da oldukça faydalıdır: Bertold Spuler, “Iranistic”, Handbuch der Orientalistik, IV/2, ed. B. Spuler, Leiden

1968; George Michael Wickens-Roger M. Savory, Persia in islamic times: a pratical bibliography of its history, culture and language , ed. William J. Watson, Montreal 1964. Arap dünyası için şu yayına müracaat edilebilir: Diona Grimwoodjones-Derek Hopwood - J. D. Pearson, Arab-Islamic Bibliography. The Middle East, Sussex 1977.

Ortaçağ tarihiyle ilgili araştırma yapan doğulu ve batılı araştırmacılar için, bu sahadaki Rusça neşriyatın tespiti daima önemli bir sorun olmuştur. Bu sorun Yuri Bregel tarafından hazırlanan daha yeni bir bibliyografya çalışması ile Orta Asya için aşılmıştır: Bibliography of Islamic Central Asia , I-III, Indiana 1995.

Yazma Eserler Ve Yazma Katalogları

Ortaçağ tarihi ve kültürüne ışık tutan kaynakların pek çoğu henüz neşredilememiştir. Neşredilen kaynakların bir kısmı ise bilimsel usûllere riayet edilmeden hazırlanmış olduğu için yer yer hata ve eksiklikler içermektedir. Bu durum kaçınılmaz bir şekilde Ortaçağ tarihi araştırmacılarının, çalışmalarında kaynakların yazma nüshalarını kullanmalarını gerektirmektedir. Yazmalar, ihtiva ettikleri önemli tarihî bilgilerin yanı sıra, zaman zaman müellif, müstensih, ithaf edildikleri kimseler hakkında içerdiği bilgiler ve telif edildikleri coğrafî muhitin kültürel özellikleri gibi pek çok farklı konuda Ortaçağ tarihi araştırmalarına önemli katkılar sağlayabilmektedir. Bugün dünyada yaklaşık bir milyon cilt kadar İslâmî yazma bulunduğu tahmin edilmektedir. Dünyada İslâmî yazmaların bulunduğu kütüphaneler ve bu kütüphanelerin yazma kataloglarına giriş niteliğindeki şu çalışma zikredilebilir: Word Survey of Islamic Manuscripts , (ed. Geoffrey Roper), I-IV, London 1993- 1994. Türkiye kütüphaneleri İslâmî yazmalar itibariyle dünyanın en zengin ve en değerli koleksiyonlarına sahiptir. Türkiye kütüphanelerinde Arapça (160.000 cilt), Farsça (13.000 cilt) ve Türkçe (70.000 cilt) yaklaşık 250.000 cilt yazma eser bulunduğu tahmin olunmaktadır. Özel koleksiyonlarda bulunan pek çok yazma bu sayıya dahil değildir. Türkiye kütüphanelerinde bulunan toplam 250.000 cilt civarındaki yazmadan yaklaşık 146.000 cilt kadarı İstanbul kütüphanelerinde bulunmaktadır. Bu rakamlara göre İstanbul bugün dünyada en çok İslâmî yazmanın toplandığı şehir durumundadır. Türkiye kütüphanelerindeki yazmalar hakkında şu çalışmalara müracaat etmek mümkündür: Ramazan Şeşen, “Türkiye’deki Yazma Koleksiyonları ve Bunların Kataloglarının Neşredilmesi”, İÜEF Tarih Dergisi , XXXV, (Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Hatıra Sayısı), (1994), s. 1-34; Turgut Kut, “Türkçe Yazma Eserler Katalogları Repertuvarı”, TDAY Belleten, 1972 , s. 183- 240; İsmet Binark, “Türk Kütüphanelerindeki Yazmalar Hakkında Yerli-Yabancı Kaynaklar Bibliyografyası-Yeni İlâvelerle”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, XXIII/1, (1974), s. 54-79; Günay Kut, “İstanbul’daki Yazma Kütüphaneleri”, İÜEF Tarih Dergisi , XXXIII, (1982), s. 341-374.

Müellif Ve Eser İsimlerinin Tespitinde Müracaat Edilebilecek Kitaplar

Ortaçağ’da yaşamış müellifler ve bu müellifler tarafından kaleme alınan eserlerin isimlerinin tespiti, Ortaçağ tarihi araştırmalarında karşılaşılan en önemli güçlüklerden biridir. Araştırmacıların bu meselenin çözümünde bazı bibliyografik eserlere müracaat etmeleri gerekmektedir. Bu konuda müracaat edilebilecek başlıca eserler arasında şunları saymak mümkündür: İbnu’n-Nedîm, el-Şhrist fî ahbâri’l-’ulemâ’i’l musannifîn min el-kudemâ’ ve’lmuhdesîn ve esmâ’i kutubihim, neşr. Güstav Şügel, Leipzig 1872; Kâtip Çelebi (Hâcı Halîfe), Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutubve’l-funûn, I-II, (Neşreden: Kilisli Muallim Rıfat - Şerefeddin Yaltkaya), İstanbul 1941- 1943; Bağdadlı İsmail Paşa, İzâhu’l-meknûn fî’z-zeyl ‘alâ keşŞ’z-zunûn‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, (Neşreden: Kilisli Muallim Rıfat - Şerefeddin Yaltkaya), İstanbul 1945-1947; Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyetu’l- ’ârifînesmâ’u’l-mu’ellifîn ve âsâru’l-musannifîn , (neşr. Kilisli Muallim Rıfat - İbnu’l-Emin Mahmud Kemal - Avni Aktuç), I-II, İstanbul 1951-1955; Ömer Rizâ Kehhâle, Mu’cemu’l-mu’elliŞn: Terâcimu musenniŞ’lkutubi’l-’Arabiyye, I-XV, Dimaşk 1376-1381/1957-1961;

Hayru’d-dîn ez-Ziriklî, el-A’lâm: Kâmûsu terâcim, I-X, Kahire 1373-1378/1954-1959 (yeni bir yayını: neşr. Zuheyr Fethullah, I-VIII, Beyrut 1984).

Ansiklopediler

Yurtdışında Yayınlanan Ansiklopediler

1. Encyclopaedia of Islam, I- IV, Leiden 1913-1934; Supplement, Leiden 1938 ( =EI ): Avrupalı oryantalistler tarafından İngilizce, Fransızca ve Almanca olmak üzere üç farklı dilde yayınlanmıştır. İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili dünyadaki ilk büyük modern ansiklopedidir.
2. Encyclopaedia of Islam , New edition, I-XI, Leiden 1954-2002 (= EI2): Encyclopaedia of Islam ’ın ikinci yayınıdır. Bazı maddeler gözden geçirilerek yeni bilgilerle tekmil edilirken, pek çok madde yeniden kaleme alınmıştır. İngilizce ve Fransızca olarak iki dilde yayınlanmıştır.
3. Encyclopaedia Iranica , New York, 1985 - (= EIr.): İran coğrafyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili bilgileri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar on beş cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir.
4. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Bozorg-i İslâmî , Tahran 1367/1988 - (= DMBİ): İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yayınlanmaktadır. Bugüne kadar on yedi cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir. Bu ansiklopedinin İngilizce tercümesi Encyclopaedia Islamica adıyla yayınlanmaktadır (Leiden 2008 -). Bugüne kadar iki cildi yayınlanmıştır. Tercümesi devam etmektedir.

Türkiye’de Yayınlanan Ansiklopediler

1. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, (İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Bibliyografya Lugati), I-XIII, İstanbul 1940-1988 (= İA): Leiden’de yayı nlanan Encyclopaedia of Islam esas alınarak Dr. Adnan Adıvar başkanlığında bir heyet tarafından yayınlanmaya başlanan bu eser, İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili Türkiye’de yayınlanan ilk büyük ansiklopedidir.
2. Türk Ansiklopedisi , I-XXXIII, Ankara 1943-1986 (= TA): Ağırlıklı olarak Türk dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir.
3. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988 - (= DİA): İslâm dünyasının dili, tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar kırk cilt yayınlanmıştır. Yayını devam etmektedir.

Ortaçağ Tarihi Araştırmalarında Kullanılan Başlıca Sözcükler

Ortaçağ tarihi araştırmalarında kullanılan başlıca tarihî ve modern sözlükler şunlardır:

Kaşgarlı Mahmûd, Dîvânu Lugati’t-Türk, Tıpkı basım, Ankara 1941; (neşr. Kilisli Rıfat), İstanbul 1333-1335; Türkçe tercümesi, Besim Atalay, Divanü Lugat-it Türk Tercümesi , I-IV, Ankara 1939-1943 (3. baskı, Ankara 1992).

Arapça Sözlükler

Araştırmalarda başvurulabilecek tarihî ve modern Arapça sözlükler arasında şunlar zikredilebilir:

Mecdu’d-dîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya’kûb Fîrûzâbâdî (1329-1413), Kâmûsu’l-muhît, Beyrut 1406/1986. Bu eser Ahmed Asım Cenânîoğlu tarafından 1805-1810 yıllarında Osmanlıca’ya tercüme edilmiştir: el-Okyânûsu’l-basît fî tercumeti’l-Kâmûsi’l-muhît, (Osmanlıca terc. Ahmed Asım Cenânîoğlu), İstanbul 1230-1234/1815-1818 (ikinci baskı: I-III, İstanbul 1268-1272/1852-1855; üçüncü baskı, IIV, İstanbul 1304-1317/1886-1899). Hüseyin Atayİbrahim Atay-Mustafa Atay, Arapça-Türkçe Büyük Lûgat, I-III, Ankara 1964-1981; William Lane, An Arabic English Lexicon , I-VIII, London 1863-1893; R. Dozy, Suplement aux dictionaires arabes, I-II, Leiden 1927.

Farsça Sözlükler

Ortaçağ tarihi araştırmacıları tarafından en sık başvurulan Farsça sözlükler arasında şunlar zikredilebilir: Ali Ekber Dehhodâ, Lugat-nâme, ed. Muhammed Mu’în, ILVI, Tahran 1338/1959; Muhammed Mu‘în, Ferheng-i Fârsî, IVI, Tahrân 1371/19928; F. Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary , London1892 (pek çok baskı yapılmıştır); Heinrich Junker-Bozorg Alavi, PersischDeutsch Wörterbuch, Leipzig 1342/1963; Mehmet Kanar, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul 1993.

Yer Adlarının Tespitinde Müracaat Edilecek Eserler

Tarih araştırmalarında yer adlarının doğru bir şekilde tespiti büyük önem taşımaktadır. Ortaçağ kaynaklarında zikredilen yer adlarının doğru okunuşunun ve bugünkü yerlerinin tespiti, gerek Arap alfabesinin yapısı, gerekse yer adlarının zamanla değişikliğe uğraması veya tamamen yok olması nedeniyle oldukça güçtür. Bu durumda araştırmacıların toponomi (yer adları bilimi) çalışmalarına müracaat etmeleri ya da yer adlarıyla ilgili ayrıntılı el kitaplarından istifade etmeleri gerekmektedir.

Şahıs Adlarının Tespitinde Müracaat Edilecek Kitaplar

Ortaçağ tarihi araştırmacıları için Arap şahıs adlarının tespitinde kullanılabilecek temel çalışma, Leone Caetani ve Giuseppi Gabrieli tarafından yayınlanmıştır: Onomasticon Arabicum , I-II, Roma 1915.

Ortaçağ Tarihiyle İlgili Başlıca Jeneolojik Eserler

C. E. Bosworth, The Islamic Dynasties , Edinburgh 1967 (bu eserin ilk baskısı üzerinden Türkçe tercümesi: İslâm Devletleri Tarihi, (Türkçe terc. Erdoğan Merçil-Mehmet İpşirli), İstanbul 1980, eserin gözden geçirilmiş ilâveli ikinci baskısı: The New Islamic Dynasties, Edinburgh 1996. (Eserin ikinci baskısı üzerinden Türkçe tercümesi: Doğuşundan Günümüze İslâm Devletleri, (Türkçe terc. Hande Canlı), İstanbul 2005); Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar , I-V, Ankara 1989-1991 (Ankara 1996).

Takvim Ve Kronolojiyle İlgili Eserler

Bu konuda Faik Reşit Unat tarafından hazırlanan Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu (Ankara 1940) isimli eser kullanım güçlüğünden dolayı zaman zaman önemli hatalara sebep olabilmektedir. Yücel Dağlı ve Cumhure Üçer tarafından hazırlanan hicrî tarihleri miladî tarihe çevirme kılavuzu, söz konusu hataları mümkün oldukça azaltması açısından son derece faydalıdır: Y. Dağlı - C. Üçer, Tarih Çevirme Kılavuzu, I- V, Ankara 1997