Ünite 10: Cumhuriyet Tarihi Kaynakları

Cumhuriyet Tarihi’nin Kaynakları

Cumhuriyet ve Tarih Yazımı

Milli Mücadelenin kazanılması ve milli devletin kurulması sonucunda tarih yazımı ve anlayışı önemli bir değişikliğe uğradı. Geçmiş yeniden kurgulandı ve yeni devletin milli ve lâik karakterine istinaden Osmanlı tarihine eleştirel bakıldı. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve lideri Atatürk’ün tarihle yakından ilgilenmesi sonucu birçok adımlar atıldı. Cumhuriyet tarihi ele alınırken ve dönemin kaynakları irdelenirken, geniş bir açıdan değerlendirme yapılmalı ve süreklik ile kopuş tartışmalarına dikkat edilmelidir. Zira her tarihi olayın genellikle kendisinden önceki olayın sonucu ve kendisinden sonrakinin nedeni olduğu gerçeğinden hareketle, Cumhuriyet tarihinin sınırlarının da Osmanlı tarihiyle ve özellikle Osmanlı modernleşmesiyle bağlantılı olduğu unutulmamalıdır.

Temel Başvuru Eserleri

Ansiklopediler

Ansiklopedi maddelerine ve maddelerin kaynakçasına bakılarak bir hareket tarzı belirlenir. Cumhuriyet döneminde ilk ansiklopedi 1932-1936 yılları arasında yayınlanan Hayat Ansiklopedisi ’dir. Daha sonra sırasıyla İslam Ansiklopedisi, Türk Ansiklopedisi, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cumhuriyet Ansiklopedisi ve 1988 yılında güncellenen İslam Ansiklopedisi diğerlerine göre daha güncel bilgileri içermektedir.

Kronolojiler

Tarih araştırmalarında kullanılacak temel başvuru kaynaklarından biri de kronolojilerdir. Bu kaynak grubu araştırmacılara ve okuyuculara gelişmeleri ve olayları öz bir şekilde oluş sırasına göre verir. Milli Mücadele ve Cumhuriyet dönemine ait belli başlı kronolojiler şunlardır: Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Atatürk ve Türk Devrimi Kronolojisi, Kurtuluş Savaşı Günlüğü.

Bibliyografyalar

Tarih araştırmalarında kullanılacak çok sayıda bibliyografik eserler vardır. Atatürk ve Cumhuriyet tarihiyle ilgili birkaç örnek şunlardır. Türkiye Bibliyografyası, Türkiye Makaleler Bibliyografyası, Türkiye Tarih Yayınları Bibliyografyası. Atatürk ile ilgili hazırlanan bibliyograflar ise Atatürk ve Devrimleri Bibliyografyası, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Konusunda Yurtdışında Yayınlanmış Kitaplar Bibliyografyası, 10 Kasım-31 Aralık 1938 Günlerinde Türk Basınında Atatürk için Yazılmış Yazıların Bibliyografyası ve Atatürk için Yayınlar bibliyografıdır.

Arşivler

Cumhuriyet Arşivi

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı, Ankara’da bulunan Cumhuriyet Arşivi; Milli Mücadele, TBMM Hükümeti ve Cumhuriyet dönemine ait arşiv malzemesinin tespit edilmesi, korunması, düzenlenmesi ve değerlendirilmesi konusunda gerekli bilimsel ve teknik çalışmaları yapmak üzere kurulmuştur.

Cumhurbaşkanlığı Arşivi

Cumhurbaşkanlığı makamının yazışmaları, yabancı devlet başkanlarıyla olan ilişkiler, iç politikaya yönelik gelişmeler, siyasal partiler ve seçimler gibi çok yönlü belge koleksiyonlarının bulunduğu arşivdir. Cumhurbaşkanlığı arşivindeki en eski belge 1908 tarihlidir.

Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Başkanlığı Arşivi (ATASE)

Temelleri 1916 yılına dayanan kurum Osmanlı Tarihi ve Cumhuriyet dönemine ait askeri ve siyasi olaylara ait önemli belgeleri bünyesinde barındırmaktadır. En eski belge Kırım Savaşı’na ait belgelerdir.

TBMM Arşivi

TBMM Arşivinde, Kanun dosyaları, Karar dosyaları, Genel Kurul tutanaklarının asılları denetimle ilgili dosyalar, önergeler, Genel Kurulda muameleden kaldırılan veya reddedilen dosyalar, Kanunlar ve Kararlar Müdürlüğü Kayıt Defteri, Hükümsüz kalan işlere ait dosyalar, Komisyonlar Evrakı, istiklal Mahkemeleri, Yüce Divan (Yassıada) ile Divan-ı Ali dosyaları, kapalı oturum tutanakları, istiklal madalyası defteri, TBMM Başkanlığı Özel Kalem Müdürlüğü ile Başkanlık Divanı dosya ve evrakı ve Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan üyeleri ile Yasama Meclisleri üyelerine ait özlük dosyaları yer almaktadır.

Türk Tarih Kurumu Arşivi

Türk Tarih Kurumu kurulduğu 15 Nisan 1931 tarihinden itibaren Osmanlı ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili belgeler toplayarak bir arşiv oluşturmaya çalışmıştır.

Türk inkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne bağlı olarak 15 Nisan 1942’de kurulan Türk inkılâp Tarihi Enstitüsü, Milli Mücadele ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili 90 bin dolayında belge, fotoğraf, film ve o dönemde yayınlanmış çeşitli gazete koleksiyonlarına sahiptir.

Kızılay Arşivi

1877 yılında kurulan Kızılay ülke içinde ve ülke dışında doğal afetler ve savaş dönemlerinde sayısız yardım faaliyetinde bulunmuştur. Bunlara ilişkin hastane, levazım, yardım kayıtları ve esir mektupları arşivde bulunmaktadır.

Bakanlıklar Arşivleri

Belli başlı bakanlık arşivleri arasında Milli Savunma, Dışişleri, içişleri, Milli Eğitim ve Bayındırlık Bakanlıkları arşivleri bulunmaktadır. Bu bakanlıkların faaliyetlerine ve personellerinin özlük haklarına ait belgeler, sözü edilen arşivlerde yer almaktadır.

Belgesel Yayınlar

Nutuk

Bu kaynak Mustafa Kemal Atatürk’ün 15-22 Ekim 1927 tarihleri arasında 36 saat 31 dakika süreyle yaptığı konuşmayı içermektedir. Nutuk incelendiğinde; Milli Mücadele’nin örgütlenmesine, iç politika olaylarına, Mecliste Birinci ve ikinci grup çatışmasına, diplomasi ve dış politika olaylarına, askeri tarihe, İstanbul ve TBMM Hükümetlerinin ilişkilerine, ayaklanmalara, düşman işgallerine, lojistik sorunlara, görüşme ve yazışmalara, miting ve kongrelere, askeri ve siyasi örgütlenme aşamalarına ve Atatürk’ün önem verdiği ikinci derecede önemli olaylara ve ayrıntılara yer verildiği görülmektedir.

Nutuk, Atatürk’ün 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkışıyla başlamakla birlikte, Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan (30 Ekim 1918) sonrası döneme ait değerlendirme ve bilgilere de yer vermektedir.

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri

Bu eser beş ciltten oluşmaktadır. Birinci cilt, Atatürk’ün Erzurum Kongresi’nin açılış ve kapanış konuşmalarıyla başlamakla birlikte, TBMM ve CHP Kurultaylarındaki söylevleri ağırlıklı bir yer oluşturmaktadır. İkinci cilt, Atatürk’ün 1906’da Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Selanik Şubesi’ni kurarken Askeri Rüştiye Öğretmenlerinden Hakkı Baha (Pars)’ın evinde arkadaşlarına yaptığı konuşmayla başlamaktadır. Ülke gezileri sırasında halka, meslek örgütlerine, meslek gruplarına, itimat-namelerini sunan yabancı elçilere ve gazete temsilcilerine yönelik konuşmaları kapsamaktadır. Üçüncü cilt, 1918-1937 yılları arasında siyasal olayların nitelikleri ile ilgili gelişmeler hakkında Türk ve yabancı ülke gazete muhabirlerine verdiği demeçlerden oluşmaktadır. Dördüncü cilt, “Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri ” adını taşımakta ve 1917-1938 yılları arasında kapsamaktadır. Eser, Atatürk’ün 20 Eylül 1917’de Halep’ten 7. Ordu Komutanı olarak İstanbul’a Sadrazam ve Dahiliye Nazırı Talat Paşa ve Başkumandan Vekili Harbiye Nazırı Enver Paşa’ya gönderdiği raporlarla başlamaktadır. Beşinci cilt, ilk dört ciltte eksik kalmış metinlerin bir araya getirilmiş şeklidir ve “Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri Tamim ve Telgraşar ” adını taşımaktadır.

Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları

İlk kez Tarih ve Yurt bilgisi Muallimi Afet (inan) tarafından “Vatandaş için Medeni Bilgiler ” adıyla 1930’da ortaokullarda okutulmak üzere hazırlandı. Kitabın yayınlanmasındaki temel amaç devletin vatandaşlara olan sorumluluklarını anlatmaktır. Eserin içindekileri gözden geçirildiğinde; millet, devlet, demokrasi, devletin vatandaşa karşı vazifeleri, işbölümü, bağlılık ve çalışma konularından oluşmaktadır.

Kongre Tutanakları

Milli mücadele döneminde işgallere karşı çıkmak, direnişin stratejisini belirlemek, işgallere uğrayan bölgelerin Türklere ait olduğunu kanıtlamak ve halkı örgütlemek için çeşitli kongreler düzenlenmiştir. Hatta bazı kongrelerin sonucunda asker ve vergi toplamak gibi bir devletin görevleri arasında sayılan işleri yapmak üzere kurullar oluşturulmuştur. Bu nedenle kongre tutanaklarının incelenmesi önemlidir. Erzurum, Sivas, Balıkesir, Alaşehir ve Eşme’de düzenlenen kongrelerin tutanakları tutulmuştur.

Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili Diğer Tutanaklar

Milli Mücadele ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili değişik konularda tutanaklar bulunmaktadır. Bunlar Heyet-i Temsiliye kayıtları, itilaf Devletleri’nin Türkiye’yi nasıl parçalamak istediklerini, geleceği hakkında hangi planları yaptıklarını ve Sevr Antlaşması’na ilişkin ne gibi diplomatik girişimlerde bulunduklarıyla ilgili adlı çalışma temel başvuru eseri niteliğindedir. Lozan Barış Konferansında alınan kararlar, yapılan tartışmalar sorunlara getirilen çözümler Cumhuriyet tarihinin kuruluş yıllarına ayna tutmaktadır.

Resmi Yayınlar

Düstur

Ciltler halinde olup, her cilt bir yıl içinde çıkarılan kanun, tüzük, yönetmelik ve içtihadı birleştirme kararlarını kapsamaktadır. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e “düstur”ların yayınına bakıldığında beş tertip “düstur” vardır.

Sicill-i Kavanin

Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Meclis kararları, kanunlar, talimatlar, nizamnameler, tefsirler, kararnameler dâhil edilmiştir. Altmış dört cilttir.

Meclis Zabıt Cerideleri (Tutanak Dergileri)

Türkiye’de I. Meşrutiyet döneminde ilk kez 1877’de parlamento oluşturulmasıyla zabıtlar (tutanaklar) tutulmaya başlanmıştır. Hiç kuşkusuz Cumhuriyet tarihi araştırmalarında anılması gereken en temel kaynakların başında TBMM Zabıt Cerideleri (daha sonraları TBMM Tutanak Dergisi) gelmektedir.

Basın

Basın, kamuoyu oluşturulmasında halkın bilinçlendirilmesinde ve topluma haber oluşturulmasında önemli işlev görmektedir. Basın modern demokrasilerin belli başlı öğelerinden sayılmaktadır. Bu nedenle basın içeriği ve kapsamıyla, demokratikleşmedeki rolüyle tarih çalışmalarının ya da sosyal bilim çalışmalarının vazgeçilmezlerindendir.

Resmi Gazeteler

Bu kaynak grubu içinde söz edilmesi gereken ilk Türkçe gazete, Takvim-i Veka-yi ’dir. Bu gazetede, kanun ve tüzüklere, devlet memurlarının atamalarına, aldıkları ödüllere, dış politika olaylarına, askeri işlere, bilimlerle ilgili bazı gelişmelere yer vermektedir. TBMM 1920 yılında Ceride-i Resmiye’yi çıkardı. Bu gazete 1923’den sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin Resmi Gazetesi adıyla yayına girdi. . Resmi Gazete ’de; kanunlar, tüzükler, bazı TBMM kararları ve Bakanlar Kurulu kararları, anlaşmalar ve kanunlarla Resmi Gazete’de yayımlanması zorunluluğu getirilen bazı mevzuat yayımlanmaya başlandı.

Özel Gazeteler

Osmanlı Devleti zamanında ilk özel/sivil Türkçe gazete olan Tercüman-ı Ahval 1860’da okurları ile buluştu. Milli Mücadele döneminde basın ikiye ayrılmıştır. İstanbul basını ve Anadolu basını diye. İstanbul, Alemdar ve Peyam-ı Sabah Gazeteleri Milli mücadeleye karşı sert tavırlar alırken Milli mücadeleyi destekleyen gazeteler ise ileri, Akşam, Yeni Gün ve Vakit ‘tir.

Anılar

Dönemin olaylarına ışık tutulması ve olayların farklı bir cepheden bakılması açısından anı türündeki eserlerin ayrı bir yeri vardır. Unutulmaması gereken temel nokta, anıların/hatıraların tam bir tarafsızlık içinde yazılmadığı /yazılamadığı, duyguların ve kişisel görüşlerin ön planda tutularak hazırlandıklarıdır. Cumhuriyet tarihine ışık tutan en önemli anılardan birisi İsmet İnönü hatırlarıdır. Osmanlı’nın çöküşünde yer alan ve Cumhuriyet’in geçişine tanıklık etmiş olan Rauf Orbay’ın anıları Siyasi Hatıralarım ve Cehennem Değirmeni olmak üzere iki ciltte yayınlanmıştır. Yine önemli devlet adamlarından Kazım Karabekir’in İstikbal Harbimiz anıları önemli eserlerden birisidir. Ali Fuat Cebesoy’un Sınıf Arkadaşım Atatürk, Milli Mücadele Hatıraları, Bilinmeyen Hatıralar, Siyasi Hatıralar gibi birçok anı kitabı mevcuttur.