Ünite 4: Tarım İşletmelerinin Faaliyet Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Tarım İşletmelerinde Kayıt Tutma

Tarım işletmelerinde hemen hemen her üretici, muhasebe kaydı tutmasa bile, mevcut üretim şartları altında dekar başına ya da hayvan başına ne kadar verim aldığını, hangi kaynakları kullandığını bilmek ister. Aynı zamanda işletmesinin verimli çalışıp çalışmadığını kontrol etmek amacıyla, işletmesini benzer koşullara sahip işletmelerle karşılaştırır.

Tarım işletmesinde tutulan kayıtlar genellikle ikiye ayrılmaktadır. 1. Fiziki kayıtlar 2.Parasal (mali, finansal) kayıtlar.

Fiziki Kayıtlar ve Analizi

İşletmede tutulacak fiziki kayıtlar işletmenin tipine, büyüklüğüne, amacına göre değişiklik göstermektedir. Genel olarak bir tarım işletmesinde tutulacak fiziki kayıtları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Çiftlik haritası 2. Üretim kayıtları(bitkisel ve hayvansal) 3. işgücü kayıtları 4. Yem kullanım kayıtları 5. Diğer kayıtlar (süt kayıtları, ıslah kayıtları vb.)

Finansal Kayıtlar

Bir tarım işletmesinde fiziki kayıtların yanında, parasal işlemlerde vardır ve bunların işletmeci tarafından bilinmesi gerekir. Özellikle işletmelerde gelir ve giderlerin tespit edilebilmesi açısından fiziki kayıtların parasal değerlere dönüştürülmesi ve ayrıca finansal kayıtların da tutulması gereklmektedir. Çiftçilerin kendi parasal işlemlerini denetleme ve düzenleyebilmesi için gereken işlemleri, finansal kayıtlar sağlar. Tarım işletmelerinde karlılık açısından işlerin iyi veya kötü gittiğini belirten temel bilgiyi finansal kayıtlar verir. işletmelerde parasal yönden alınacak kararlar, sermeye hareketliliği, borç kullanma, elde edilen gelirler, yapılan harcamalar, finansal kayıtların yardımı ile değerlendirilebilir. Bunun yanında genel hesaplamalar, vergi için gerekli hesaplar, maliyet fiyatlarının hesaplanması, bütçelerin düzenlenmesi ve izlenmesi gibi konularda finansal kayıtlar tarafından ortaya konulabilmektedir.

Finansal kayıt işlemi tamamlandıktan sonra bu bilgilerin ışığında işletmelerin faaliyet sonuçları olan Gayrisafi Hâsıla, Safi Hâsıla, Brüt Kar, Tarımsal Gelir, işletme Masrafları, Üretim Masrafları gibi parasal işlemler tespit edilebilir. işletme faaliyet sonuçlarının ortaya konulması ile tarım işletmesinin karlılık veya zarar durumu hakkında yorum yapılması sağlanabilmektedir.

Yıllık Faaliyet Sonuçları (Finansal Kayıtlar Analizi)

Ülkemizde, genellikle tarım işletmelerinin faaliyet sonuçlarını değerlendirmede Ernest Ferdinand Laur tarafından ortaya konulan yöntem uygulanmaktadır. Bu yöntemde değişken ve sabit masraflar bir tarafa, tarımsal üretimden elde edilen ürünün değeri ve diğer işletme gelirleri diğer tarafa yazılır. Böylece yapılan masraf ile elde edilen gelirin karşılaştırılması mümkün olmaktadır.

Burada işletme dışı tarım gelirleri ile ürünün değerinin (gayri safi üretim değeri) toplamı gayri safi hasıla’yı (GSH) vermektedir.

Ancak, bu yöntemin uygulanmasının pratik alandan çok bilimsel amaçlı analizlerde olduğu da ifade edilmelidir. Türkiye tarım işletmelerinde muhasebe kayıtlarının tutulduğu işletme sayısı fazla değildir.

Gayrisaf Hâsıla (GSH)

Gayrisaf hâsıla; ekonomik bir bütün olarak düşünülen bir tarım işletmesinde bir üretim yılında, tarımsal faaliyet sonucunda yeni üretilen mallar ile, mamülecilik, mübadele ve yeniden değerlendirme yoluyla sermaye kısımlarında meydana gelen artışın miktar ve değerce ifadesidir.

Gayrisaf Hâsıla şu şekilde formüle edilebilir:

GSH = Gayrisafi Üretim Değeri (Bitkisel Üretim, Hayvansal Üretim, Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışı) + İşletme Dışı Tarımsal Gelir + Konut Kira Karşılığı

Eğer işletmede çok değişik üretim teşebbüsleri söz konusuysa bu karmaşıklık daha daha artmaktadır. Örneğin; buğday üretiminden elde edilen saman, hayvancılıkta süt üretimi için kullanılabilir. Bu bakımdan Gayrisaf Hasılayı ortaya koyarken çok dikkat etmek gerekir. Gayrisaf Hâsılanın, Gayrisafi Üretim Değeri kısmına bitkisel ve hayvansal kaynaklı bütün ürünler dâhil edilmektedir. Tarım işletmesinde üretilen buğday, mısır, elma, fasulye gibi bitkisel ürünler ana ve yan ürün olarak ve aynı zamanda üretilen süt, yumurta gibi hayvansal ürünler, ana ve yan ürünler olarak fiziki üretim miktarlarının fiyatları ile değerlendirilerek parasal gelir elde edilmeye çalışılır. Eğer bu ürünlerin satışı yoksa yine Gayrisafi Hâsıla sözkonusudur. Ancak, işletmede üretilmeyen tarımsal ürünler Gayrisaf Hâsılaya dâhil edilmezler.

Gayrisafi Üretim Değeri (GSÜD)

Gayrisafi üretim değeri, tarım işletmelerinde üretilen bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerleri ile bu üretim faaliyetlerinde yıl içerisinde meydana gelen prodüktif demirbaş kıymet artışlarından oluşan değere denir. işletmede üretilen bitkisel ve hayvansal ürünler ya çiftlik avlusu ya da pazar fiyatları ile değerlendirilerek parasal olarak ifade edilir. Pazar fiyatları dikkate alındığında, pazarlama masraflarının değişen masraflarda gösterilmesi gerekir. Esas olarak dikkate alınacak fiyat, çiftlik avlusu fiyatlarıdır.

Gayrisafi Üretim Değeri şu şekilde formüle edilebilir:

GSÜD = (Bitkisel Ürünler × Fiyatları) + (Hayvansal ürünler × fiyatları) + Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışları (PDKA)

İşletme Masrafları (İM)

Tarım işletmeleri, tarımsal ürün üretirken birçok mali külfete katlanırlar. Bu işler yapılırken parasal faaliyetler yerine getirilir. Örneğin; buğday üretiminde tohum kullanılır. işçilik harcamaları olur. işte tarımsal ürünün üretilip hatta pazarlanana kadar yapılan işlemler, ürünün masrafı olarak o ürünün üzerine yüklenir. Bir tarımsal ürünün üretimi için yapılan tüm yükümlülüklere masraf denilmektedir.

Diğer bir deyişle, işletme masrafları, işletmecinin, gayrisaf hasılayı elde etmek için işletmeye yatırdığı aktif sermayenin faizi hariç, yapmış olduğu masrafların toplamını ifade eder. işletme masraflarına, aktif sermayenin faizi ilave edilirse, üretim masraflarına ulaşılır.

Üretim Masrafları (ÜM) = İM + Aktif Sermayenin Faizi

Bir tarım işletmesinde işletme masrafları, genel olarak ele alınacak olursa, dört grupta toplanabilir:

1. İşçilik masrafları
2. Cari masraflar,
3. Demirbaş kıymet eksilişleri (PDKE)
4. Amortismanlar

Saf Hâsıla

Saf Hâsıla; borçsuz, arazi için kiracılık ortakcılık yapılmayan bir işletmede, aktif sermayenin getirisidir. Saf Hâsıla; Gayri Safi Hâsıla değerinden, işletme masraflarının düşülmesi sonucu bulunur. Saf Hâsılanın normalde pozitif olması beklenir. Ancak bu Saf Hâsılanın negatif çıkmayacağı anlamına gelmez.

Saf Hâsıla (SH) şu şekilde formüle edilmektedir:

SH = Gayrisaf Hâsıla (GSH) - İşletme Masrafları (İM)

Rantabilite

Bir işletmede belirli bir dönemde elde edilen kârın, aynı dönemde işletmede kullanılan sermayeye oranıdır. Rantabilite sermayenin parasal olarak verimliliğini ifade eder. Rantabilite şu şekilde formüle edilebilir:

R= (Kâr /Sermaye) × 100

Verimlilik, işletmenin başarı ölçüsünü ifade eden etkinlik, ekonomiklik ve rantabilite gibi öğelerle yakından ilişkilidir.

Verimlilik-Ekonomiklik ilişkisi : Verimlilik artışının ekonomiklik artışına dönüşebilmesi için üretilen mamullerin satılması ve satış fiyatlarının düşmemesi gerekir.

Verimlilik oranı yüksek olmasına karşın satış miktarı azalır, bunun sonucu üretim kısılırsa, işletmenin sabit maliyet giderleri devam edeceği için ekonomiklik oranı düşecektir.

Verimlilik-Rantabilite ilişkisi: Verimlilik arttığı halde satış hacmi artmazsa ekonomiklikle birlikte rantabilite de düşer. Çünkü, satış hacmi azalınca kâr da azalacak, buna karşılık verimlilik artışı için daha çok sermaye kullanılması rantabilite oranını düşürecektir.

Tarımsal Ürünlerin Maliyet Hesabı

Tarımsal ürünlerin üretilebilmesi için bir takım girdilerin kullanılması gerekir ki, bunlar için yapılan harcamaların herbirine masraf unsuru, masraf unsurlarının parasal değerleri toplamının, her birim ürün başına düşen kısmına da o ürünün birim maliyet fiyatı denir.

Tarımsal işletmelerde, tarım ürünleri maliyetlerinin hesaplanmasında bazı güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Tarım ürünlerini üreten işletme, bir faaliyetin üretimi için başka bir faaliyetin üretimini girdi olarak kullanmakta ve bu da değerlendirme zorluğu yaratmaktadır. Tarımsal ürünler için kullanılan bazı maliyet unsurlarının bir üretim dönemine ve faaliyetine düşen değerini veya payını bulmak güç olmaktadır. Örneğin; kullanılan çiftlik gübresinin ne kadarının o faaliyet için harcandığını, gübrenin birkaç yıl topraktaki etkisinden dolayı, tespiti zordur. Yine aynı şekilde işletmede birkaç tarımsal faaliyet söz konusu ise, taraktör amortismanının söz konusu faaliyet için ne olacağını tam olarak bulmak güçtür. Aynı zamanda tarım ürünleri biyolojik içerikli ürünler olup, sadece bir faaliyetin üretimi gerçekleşse bile bu faaliyetten birden fazla ürün alınabilir ve bu ürünler için yapılan masrafların ne kadarının hangi ürüne harcandığını bulmak zordur. Tarım ürünleri işletmede, işletmeci ve ailesi fertleri tarafından da tüketilmektedir.

Başlıca iki maliyet hesaplama yöntemi vardır. Üretim süreci sonunda yalnızca bir ürün elde ediliyorsa, basit maliyet hesaplama yöntemi kullanılır. Faaliyet koluna yapılan masraflar toplamı bu faaliyet sonucu elde edilen ürün miktarına bölünür. Buna kalıntı yöntemi de denmektedir.

Birden fazla ürün varsa nispi satış değerleri yöntemi kullanılmaktadır.