Ünite 7: Doğal Kaynaklar Ekonomisi

Kaynak, Doğal Kaynak ve Çevre Kavramları

Mal ve hizmet üretimini destekleyen, üretim sürecinde kullanılan canlı ve cansız varlıkların tamamına kaynak denir. İnsanın gereksinimlerinin tatmini için gerekli olan mal ve hizmetlerin üretilmesinde kullanılan doğal kaynaklar (toprak-arazi), emek (işgücü), sermaye ve girişimci gibi faktörlere kaynak veya üretim faktörü denir. Kaynaklar doğal, sosyal ve kültürel (beşeri) olarak üçe ayrılır.

Üretim yapabilmek için doğal kaynaklar ile işgücü yan yana geldiği zaman yapılabilir. Üç üretim faktörü bir müteşebbis tarafından bir araya getirilmelidir. Üç faktörün ağırlığı ise üretilen ürüne göre değişiklik gösterir.

Ekonomik sistemde her kıt malın bir bedeli varsa çevresel mallarında birer fiyatı vardır. Çevre kirlenmesinin denetlenmesi içinde bu malların fiyatlarına çevre kirlilik maliyetinin eklenmesi gerekir. Gelişmiş ülkelerde olan çevre sorunları ile üretilen faktörleri arasında ilişki vardır. Bir ülkenin doğal kaynakları zenginse bunların mutlaka sınırı olduğu yani kıt oldukları kabul edilmelidir. Ekonomistler doğa faktörünü ihmal etmemiş olsalardı yani doğal denge unsurunu dikkate alsalardı çevre sorunu büyük boyutlara ulaşmazdı. Çevre ve doğal kaynaklar özdeş değildir. Çevre fiziksel çevre ve insan çevresi olarak ikiye ayrılır. Doğa canlıların yaşam ortamıdır. Buna evrensel dilde habitat denir. Habitat içinde bütün canlılar birbirleri ile fiziksel, kimyasal, biyolojik ilişki içindedirler. Canlı yaşam bir denge ve ahenk içindedir. Canlı yaşam doğal dengesini korumaktadır.

Doğa kavramı dünyada yaratılan bütün ögeleri kapsar. Çevreciler insan müdahalesi olmayan her şeyi doğa olarak kabul ederler. İnsanlık tarihi boyunca insanoğlu çevreye katkıda bulunmuştur. Tarım, doğal kaynakların bilinen en eski kullanım şeklidir. İnsanlar toprağı işleyerek şekillenmesine yardımcı olur. Tarım ve madencilik gelişmiştir. Ancak teknoloji sanayi ve tarım alanlarına girince doğayı kirletici hale gelmiştir. 1970lere kadar ekonomide hava ve su sıfır maliyetle ele alınırken günümüzde kıt kaynaklar olarak değerlendirilmektedir. Birçok üretim faaliyetinde doğal kaynaklar temel üretim faktörü durumundadır. Üretimde kullanılan doğal kaynaklara yapılan ödemelere rant denir. Kıtlık rantı, diferansiyel kaynak rantı ve monopol karı olarak üç türlüdür.

Doğal Kaynakların Temel Özellikleri

Doğal çevrede bulunan ve insanların gereksinimlerini gidermede kullanılan varlıkların tamamı doğal kaynak olarak tanımlanır. Kaynak, nispi kıtlık, teknoloji ve teknik bilgideki değişmelere bağlı olarak önceden değeri olmayan şeylerin değerli kaynak olabilmesini olanaklı kılar. Piyasada fiyatı olan bütün kaynaklar kıt olarak adlandırılır. Kaynakların kıtlık dereceleri farklıdır. Bazı kaynaklar çok kıt ve az kıt olabilir. Doğa tarafından sınırlı olarak sağlanmış miktarı artmayan ve tüketilemeyen doğal kaynakların arzı inelastiktir. Bu faktörlerin karşılığı veya üretimden aldıkları pay saf iktisadi ranttır. Günümüzde tarımsal arazilerde bir emek ve teknoloji kullanarak verimi arttırıcı hale getirilmiştir. Bir ekonominin gelişmişlik derecesi veya o ekonomi ortamında yaşayan bireylerin ulaşacağı tatmin düzeyi sahip olunan kaynakların miktarı ve niteliği ile sınırlıdır.

Ekonomik gelişme bakımından doğal kaynakların başlıca özellikleri şunlardır;

• Doğal kaynaklar insan yapımı veya insan eliyle üretilmiş varlıklar değildir. Miktarları değiştirilemez.
• Doğal kaynaklar insanlar tarafından üretilememekte veya kendiliğinden üretilen kaynaklar değildir.
• Doğal kaynaklar genellikle kamu malı özelliğine sahip olduklarından üzerinde özel mülkiyet yoktur.
• Doğal kaynaklar birincil mallar değildir. Yani doğrudan tüketime ve kullanıma uygun değildir.

Doğal kaynaklar toplumun ortak malıdır. Kaynak kullanımı insan refahını etkiler. Kaynaklar çok yönlüdür. Miktar, kalite, zaman ve mekan boyutları vardır. Birçok ekonomik faaliyet çevre ve doğal kaynakların kalitesini olumsuz etkiler. Dışsallık denilen bu etki ülkelerin tüketim, yatırım ve teknoloji düzeyine bağlı olarak değişiklik gösterir. Çevre sorunları ülkelerin gelişmişlik düzeyine bağlı olarak değişim gösterir.

Doğal Kaynakların Sınıflandırılması

Kıtlıkla mücadelede gereksinimleri gidermeye yarayan mal ve hizmetlerin üretilmesinde işgücünün üzerine uygulandığı yer, toprak, orman, yer altı kaynakları, akarsular, göl ve denizler, güneş ve rüzgar enerjileri doğal kaynakları oluşturur. Doğal kaynakların en önemlisi topraktır. Doğal kaynaklar ülke ekonomisinin önemli bir unsurudur. Doğal kaynakların bazıları arzı sabit olduğundan kullanıma göre miktarı azalabilir. Bazıları ise tükenebilir. Kaynaklar yenilenemeyen veya stok kaynaklar ile yenilenebilen ve sürekli kaynaklar olarak sınıflandırılabilir. Modern ekonomik sistemlerde kaynaklar fiziki ve ekonomik anlamda birbirlerine bağlıdırlar.

Doğal Kaynaklardan Yararlanma ve Ekonomik Gelişme

İnsan ile doğal kaynakları ve çevre arasındaki ilişkiler insan yaşamı ile başlamıştır. Tarım toprakları ve evcilleşen hayvanlar insanlık tarihinde ilk önem kazanan kaynaklardır. Özellikle sanayi devrimi ile ortaya çıkan buluşlar ve gelişmeler, doğal kaynaklardan yararlanma yöntemlerini de önemli değişmelere neden olmuştur. Günümüzde birçok ülkede doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilir kullanıma yönelik politikalar geliştirilmesine ağırlık verilmektedir.

Doğal Kaynaklardan Yararlanma İlkeleri

Yeryüzünde her ülkede farklı nitelik ve miktarlarda doğal kaynak vardır. Ancak onları kullanabilme ve işleyebilme yeteneği ekonomik sosyal ve gelişmişlik düzeylerine göre farklılık gösterir. Ülkelerin kaynakları ile nüfus varlığı ve sanayileşme düzeyleri arasındaki ilişkiler kalkınma ve geri kalmışlığı ortaya çıkarır.

Doğal Kaynakların Mülkiyeti ve Doğal Tekeller

Kamusal mallar genellikle bireyler tarafından ortak yararlanılan ve faydaları bölünemeyen mallardır. Çevre korumaya yönelik yasal düzenlemeler ile faaliyetlerin yasaklanması tada izin alınması zorunluluğu ile çevre ve tarım arazilerinin korunması amaçlanmıştır. İnsan yaşamının sürekliliğini sağlayan kaynaklar kamu, özel ve ortak veya toplumsal mülkiyette olabilir.

Çevre ve Doğal Kaynakların Değeri ve Değerleme

Firmalar doğal kaynakları kullanarak üretimi gerçekleştirirken özel maliyetlerini karşılar ve kar elde ederler. Özel maliyetler yanında sosyal maliyetlerini karşılaması için geleneksel ekonomik ve mali araçlar geliştirilmiştir.

Doğal Kaynaklar ve Çevrenin Yönetim Araçları

Ülkelerin çevreye yönelik stratejileri geliştirmelerinde ideolojik faktörlerden çok ekonomik sosyal ve teknik faktörlerin ağırlık taşıdığı görülür. Bu nedenle ülkeler imkanları ölçüsünde farklı çevre politikaları oluştururlar. Çevre sorunlarının politik, ekonomik ve teknik yönleri bulunabilir.