Ünite 8: Yemeklik Tane Baklagiller II

Nohut (Cicer arietinum L.) 2n=16

Nohutun kökeni, tarihçesi ve coğrafi dağılışı; Orta Doğu ve Uzak Doğu’da geniş ölçüde kullanılan en eski yemeklik baklagildir. Türkiye’nin Güneydoğusu ile Suriye’yi içine alan bölge asıl orjin alanıdır. Batıda Yunanistan, doğuda Afganistan’a kadar olan bölgede tarımı yapılmaktadır.

Taksonomisi; cicer cinsi, cicer arietinum türüne aittir

Cicer arietinum türünün sınıflandırılması; cicer türleri arasındaki en eski türdür.

Türkiye nohutları şekil dikkate alınarak üçe ayrılmıştır; cicer arietinum, cicer arietinum L. Ssp. İntermedium, cicer arietinum L. Ssp.pisiforme.

Tescilli bazı nohut çeşitleri; Canıtez, Aydın, Aziziye vs.

Morfolojisi;

Kök; tek yıllık olmasına rağmen, derin kuvvetli kazık köklüdür. Kuraklığa iyi dayanır.

Gövde ve yapraklar; Türkiye nohutları 15-35 cm arasındadır. Bitki gelişme şekli dik, yarı dik veya yatıktır. Ana gövde üzerinde dallanmalar görülür.

Yapraklar gövde üzerinde almaşıklı dizilidir.

Çiçek; tipik kelebek çiçeklilerden olup, yaprak koltuklarında çıkar. Bir dişi, 10 erkek organ bulundurur. Çiçek rengi, çeşit özelliğidir. Yüksek oranda kendine döllenir.

Bakla ve taneler; koşullara bağlı 30-150 bakla oluşur

Tohum sayısı, bakla sayısına bağlı olarak 20-240 arasında değişir. Taneler iki çenekten oluşup, tohum kabuğu tarafından sarılmaktadır.

Kimyasal bileşimi; karbonhidrat, nişasta ve protein bakımından zengindir.

Tanede pişme; 18-24 saat suda şişirildikten sonra, 45-90 dakikada pişer. Tane ağırlığı artar.

İklim istekleri; çoğunlukla kuzey yarım kürede yetiştirilir. Çimlenme sıcaklığı 15-30°C, gelişme dönemlerinde 21-32°C, çiçeklenmede 18-29°C ister.

Derin kök, tüylerle kaplı gövde ve yapraklar sayesinde kuraklığa dayanıklıdır. Yağış istemez.

Toprak istekleri; hazırlanmış tohum yatağına gerek duymaz. Un ufak edilmiş topraklar çimlenmeyi olumsuz etkiler. Toprak nemli olmalıdır.

Ekim zamanı ve yöntemleri; ülkemizde şubat ortası ve nisan ayları arasında ekilir. Geç ekimler verimi düşürür. Sıra halinde makine ekimi en iyi yöntemdir.

Tohumluk ve ekim sıklığı; sıra arası 25-30cm, sıra üstü 10-15 cm olmalıdır. Tohumluk miktarı bin tane ağırlığına göre değişir.

Ekim derinliği 5-7 cm olmalıdır. Derine ekim yapılırsa çiçeklenme zamanı gecikir.

Gübreleme; havanın serbest azotundan yararlanır. Ekim sırasında bakteri aşılanmalıdır. Ekimle birlikte analiz sonuçlarına göre azotlu ve fosforlu gübre verilir. Çiftlik gübresi ekim nöbetinde nohuttan önceki bitkiye verilmelidir.

Bakım; en önemlisi yabancı otlarla savaştır. Ot kontrolü elle, çapa ile yapılabilir, ekimden önce ilaçla da yapılabilir.

Hasat ve harman; ekimden 95-150 gün sonra olgunlaşır. Tane dökme sorunu olmadığı için iyice kuruması beklenir. Çoğu çeşit makinalı hasada uygundur.

Hastalık ve zararlıları; hastalıklar, fusarium solgunluğu, nohut antraknozu, pas, yaprak leke hastalığı ve virüslerdir.

Zararlılar; nohut bakla kurdu, nohut bruchusudur.

Mercimek (lens culinaris Medik.) 2n=14

Büyük ve orta tanelilerin kökeni Türkiye, küçük tanelilerin kökeni Afganistan ve Himalaya dağlarıdır.

1787’de tane şekli dikkate alınarak Lens culinaris adı verilmiştir. Tarımı M.Ö. 8000 yıllarına dayanmaktadır.

Ilıman ve subtropik iklimlerde yetiştirilir.

Taksonomisi; lens cinsinden, lens culinaris türü

Mercimeğin sınıflandırılması; Lens montbretti (L. Kotschianus), Lens nigricans, Lens ervoides (L. Lenticulate, Lens orientalis, Lens culinaris olmak üzere 5 türü vardır

Lens culinaris Medik. Türünün sınıflandırılması; Lens culinaris ssp. Macrosperma, Lens culinaris ssp. Microsperma olmak üzere iki alttür.

TSE143’e göre kabuklu mercimekler (sultani, yeşil, kabuklu kırmızı mercimek), iç mercimekler (kırmızı iç, yeşilimsi sarı iç mercimek) olarak botanik bakımdan yapılarına göre ayrılırlar.

Tescil edilmiş bazı mercimek çeşitleri; Sultan, Erzurum, Alidayı, Özbek vb.

Morfolojisi;

Kök; ince kazık köklüdür. Saçaklı yan kökleri vardır. Alüvyal topraklarda dallanmış, kurak topraklarda daha derine inen kök yapısı mevcuttur.

Gövde ve yapraklar; gövde ince, kesiti dört köşe ve yaslanıcıdır. Genellikle otsu ve zayıftır. Üzerinde tüyler bulunur. Boyu 15-75 cm arasında değişir.

Yapraklar gövde üzerinde dizilir. Yaprak sapı üzerinde yer alan yaprakçıklardan oluşmaktadır.

Çiçek; yaprak koltuğundan çıkar. Genellikle iki, bazen yedi çiçek bulunur. Bir dişi, 10 erkek organ vardır. Kendine döllenir.

Bakla ve taneler; baklalar dörtgen şeklinde, kenarları basık, taneler üzerinde şişkindir. Çiçek salkımında 1-4 arası bakla bulunur.

Taneler disk şeklindedir. Kenarları ince ortası kalındır. Kabuk rengi açık kırmızı, yeşil, kahverengi olabilir. Bakla sayısı tane sayısını etkiler.

Kimyasal bileşimi; yüksek oranda karbonhidrat ve protein içerir.

İklim istekleri; serin iklime adapte olmuştur. Sıcak, ılıman iklimlerde de yetişebilir. Soğuğa en dayanıklı baklagildir.

Küçük taneliler 10-20°C, büyük taneliler 15-25°C’de çimlenir. Yağış isteği fazla değildir, kuraklığa dayanıklıdır.

Toprak istekleri; seçiciliği yoktur. Verim için sıcak, iyi havalanan kumlu-tınlı, tınlı-kumlu, kireçli topraklar önerilir. Kök derinliğinde fosfor ve potasyum zenginliği verimi artırır. Asidik topraklarda iyi yetişir. Toprak tuzluluğuna duyarlıdır.

Kültürü;

Toprak işleme; tohum yatağı keseksiz ve yabancı otlardan arınmış olmalıdır. Tahıllardan sonra ekilecekse, taçlı toprakta işleme yapılmalıdır.

Ekim zamanı ve yöntemleri; kışlık ve yazlık olarak ekilebilir. Kışlık ekim bölgeye göre ekim ayının ikinci yarısından itibaren, yazlık ekimlerde tohum yatağının hazırlanabileceği en erken tarihte ekilmelidir. Yüksek verim için kışlık ekilmelidir

Ekim yöntemi; tahıl mibzeri ile sıraya ekilir. Toprağın bastırılması verimi artırır. Dekar başına yaklaşık 10 kg tohum atılır. Ekim derinliği 4-5 cm olmalıdır.

Tohumluk seçimi; bölgeye uygun, yüksek verimli, kaliteli olmalıdır. Fazla yassı olmayan, kubbeli, açık renkli, puslu taneler kalitelidir.

Gübreleme; azotlu gübrelere fazla reaksiyon göstermemektedir. Dekar başına 4kg azot, 4 kg fosfor uygulanmalıdır. Ayrıca 3-4kg potasyum, 10-15 kg kireç verilmelidir. Tahıllardan sonra azotlu gübre verilmelidir. Azotu bakteriler sayesinde karşılar. Fazla azot verimi düşürür.

Bakım; iyi hazırlanmış, otlardan temizlenmiş tohum yatağına yapılan ekimde fazla bakıma gerek duymaz. Yabancı ot mücadelesi önemlidir.

Hasat ve harman; homojen olgunlaşma olmaması, uygun makinenin geliştirilememesi, tane dökümü, bitki boyunun kısa olması gibi nedenlerden dolayı makineli hasat yapılamamaktadır. Yolunarak ya da tırpanla biçim yapılır.

Erken hasatta verim düşer, geç hasatta tane kaybı olur. Hasat edilen bitki kurutulur, harman işlemi dövenle, makinalarla yapılır. Bazı bölgelerde biçerdöver kullanılır.

Hastalık ve zararlıları; mantarlar, kök sistemine zarar verir. Pas hastalığı, mildiyö önemli zararlar verir. Ülkemizde en önemli zararlı bruchus’tur.

Bakla (Vicia faba L.) 2n=12

Kökeni, tarihçesi ve coğrafi dağılışı; kökeni batıda Atlas Okyanusu’ndan, doğuda Himalaya’lara uzanmaktadır. Büyük taneliler Akdeniz yöresinde toplanmıştır. Ekimi M.Ö. 7000 yıllarına dayanmaktadır.

Kaliforniya sahillerinden, Japonya’ya kadar kültürü yayılmaktadır.

Taksonomisi; cins vicia, tür, vicia faba.

Sınıflandırma; Subgenus Ervillia, Subgenus Ervum, Subgenus Cracca, Subgenus Eu-Vicia, Subgenus Faba.

Vicia faba türünün sınıflandırılması; Vicia faba L. ssp. Paucijuga ve Vicia faba L. ssp. eu-faba.

Türkiye’de tescilli bazı bakla çeşitleri; Sevile, Eresen 87, Filiz 99, Kıtık vb.

Morfolojisi;

Kök; ana kök, 100 cm derinliğine iner. Yan kökler önce yana doğru, sonra aşağı iyi gelişir.

Gövde ve yapraklar; gövde otsu ve çıplak, boğum ve boğum aralarından oluşur. Dört köşe ve içi boştur. Bitki boyu 20-140 cm arasındadır.

Yapraklar; yaprakçıkların birleşmesiyle meydana gelmiş, birleşik yapıdadır. Tüysüz, geniş ve uzun eliptik arasında değişen şekillerdedir.

Çiçek; yaprak koltuklarında çıkarlar. Salkım sapında 2-12 tanedir. Çoğunlukla beyazdır. Bir dişi, 10 erkek organ bulunur. Çiçekler kendine ve yüksek oranda yabancı döllenir.

Bakla ve taneler; meyveler 1-9 arasında değişen sayıda yaprak koltuklarında bulunurlar. Uzunlukları 4-35 cm arasında değişir. Çoğunlukla çıplak, nadiren tüylüdür. Bakladaki tane sayısı 3-4’tür.

Bakla tanesi tohum kabuğu, kotiledonlar ve embriyodan oluşur. Büyüklüğe göre şekilleri çeşitlidir. Tane rengi olgunlaştıkça koyulaşır.

İklim istekleri; yetişme süresi 120-200 gün olan bakla, sıcaklığı 18-27°C arasında ister. Gelişmenin ilk devrelerinde -5°C’ye dayanır. Kurağa dayanıklı değildir. 600-1000 mm/yıl yağışa ihtiyaç duyar.

Toprak istekleri; seçici değildir. pH 6-7 olması uygundur.

Kültürü;

Toprak hazırlığı; kışlık ekim için bakladan önceki ürün hasadından sonra toprak işleme yapılmalıdır. Tohum yatağı hazırlanır. Yazlık ekimlerde, güz toprak işlemesini, baharda yüzlek işleme izler.

Ekim zamanı ve yöntemleri; ılıman iklimlerde kışlık olarak ekim, kasım, aralık aylarında ekilebilir. Yazlık ekimler şubat ve martta yapılır.

Sıra halinde mibzerle, sıra arası 20-30 cm, sıra üzeri 6-10 cm arasında ekilir. Tohum miktarı, tohum iriliğine ve ekim zamanına göre değişir. 8-16 kg/da arasındadır. Ekim derinliği küçük tanelerde 5-6cm, büyüklerde 7-8cm’dir

Gübreleme; kök yumrularının azot bağlama yeteneği fazladır. Dekara 1.5-5 kg azot, 4-6 kg fosfor verilmektedir. pH 6.5 altındaysa, kireçlenme yapılır. Toprağa en fazla azot bağlayan baklagildir.

Bakım; tohumların bastırılması, kaymak tabakanın kırılması gerekir. Bitkiler 10-15 cm iken yapılacak çapa verimi artırır. Yazlık ekimlerde sulama gereksinimi daha fazladır.

Hasat ve harman; hasadı kolaydır. Gövde dik gelişir, meyveler yüksektedir. Hasada meyveler siyahlaştıktan sonra başlanır. Biçerdöver ile hasat yapılabilir. Elle yapılan hasatta bitkiler kurutulur, harman makinesinden geçirilir.

Bezelye (Pisum sativum L.) 2n=14

Kökeni, tarihçesi ve yayılma alanı; kökeni Doğu Akdeniz, İran Kafkasya, Afganistan ve Tibet’e kadar uzanan bölgedir.

Arpa ve buğdayla aynı zamanda kültüre alınmıştır. M.Ö. 6750 yıllarına dayanır.

En geniş yayılma alanı ılıman iklim kuşağıdır

Taksonomisi; pisum cinsi, pisum sativum türü.

Pisum cinsinin sınıflandırılması; pisum formosum, pisum fulvum, pisum abyssinicum, pisum humile, pisum elatius, pisum, sativum, pisum satıvum ssp. asiaticum, pisum sativum ssp. sativum.

Türkiye’de tescilli bezelye çeşidi; Marmara.

Kuru bezelye tanesinin kimyasal bileşimi; karbonhidrat ve protein bakımından zengindir.

Morfolojisi;

Kök; ince ana kökü ve yan kökleri vardır. Çiçeklenmeye kadar kök uzaması devam eder. 120 cm derinlik, 50-75 cm yanlara doğru gelişir

Gövde ve yapraklar; gövde zikzaklar oluşturacak şekilde sıralanmış boğum ve boğum aralarından oluşmuştur. Gövde kesiti çeşitli şekillerde olabilir, içi boştur. Bitki boyu 20-200 cm arasında değişir.

Yaprakları 2-4 yaprakçığın birleşmesiyle meydana gelen bileşik yaprak şeklindedir.

Çiçek; yaprak koltuklarından çıkarlar. Bir dişi, on erkek organ bulundurur. Kendine döllenir.

Bakla ve taneler; meyve kabukları gelişerek iki parçalı simetrik baklayı oluşturur.

Bezelye tanesi tohum kabuğu, kotiledonlar ve embriyodan oluşur. Tane iriliği çeşit ve yetiştirme koşullarına göre değişir.

İklim istekleri; çimlenme için 2-4°C ve optimum 30°C kadardır. Çiçeklenmeye kadar 15-28°C, olgunlaşmaya kadar 18-21°C uygundur. Gelişme evresinde -5°C’ye kadar dayanabilir. Kurağa dayanıklı değildir. Yıllık yağış 800-1000 mm olan yerlerde iyi sonuç verir.

Toprak istekleri; çeşitli toprak tiplerinde yetişir. Serin, nemli iyi drene edilmiş, orta ağırlıktaki topraklarda iyi yetişir. pH’ın 6,5-7,2 olması uygundur. Büyük taneli çeşitler daha iyi toprak koşulları ister.

Kültürü;

Toprak hazırlığı; tahıllardan sonra ekim yapılacaksa, sapların sökülmesi için 10-15 cm derinlikte güz toprak işlemesi yapılır. Keseksiz tohum yatağı iyi çimlenmeyi sağlar.

Ekim zamanı ve yöntemleri; ılıman iklimlerde ekim, kasım, aralık aylarında, yazlık olarak ekilecekse kış sonu ve şubat, mart aylarında yapılmalıdır. Ortalama sıcaklık 3.5-9°C olduğu zaman ekim yapılabilir.

Sıralar halinde mibzerle ekim yapılır. Sıra arası 20-30 cm, sıra üzeri 8-10 cm olmalıdır. Dekara 12-35 kg tohum atılır. Ekim derinliği 5-7,5 cm olmalıdır.

Gübreleme; tohumun çimlenip, kök yumrularının oluşmasına kadar geçen sürede azota ihtiyaç duyar. Dekara 1-2 kg azotlu gübre, 4-6 kg fosforlu gübre verilmelidir. pH düşükse kireçleme uygulamak gerekir.

Bakım; bitkiler 5-6 cm’e ulaşınca çapa ile yabancı otlar temizlenmeli toprak havalandırılmalıdır. Çıkıştan çiçeklenmeye kadar sulama gereksinimi vardır.

Hasat ve harman; alttaki baklalar tamamen olgunlaşıp sarardığı zaman yapılmalıdır. Biçilerek ya da yolunarak hasat yapılır. Biçilen bitkiler kurutulduktan sonra harman edilir.