Ünite 5: Sıcak İklim Tahılları I- Mısır ve Darılar

Mısır

Mısır, sıcak iklim tahılları grubuna giren tek yıllık bir bitkidir. Büyüme ve gelişmesini yılın sıcak ve güneşli günlerinde yapar. Anavatanı Amerika kıtasıdır ve bu kıtanın keşfinden sonra dünyaya yayılan önemli bitkilerden biridir. Avrupalılar, Amerika’ya gelmeden önce yerli halk yüzyıllarca mısır yetiştirmiş ve büyük bir başarı ile atdişi, sert, şeker, cin mısır ve unlu mısır çeşit gruplarını geliştirmişlerdir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) 2016 yılı verilerine göre dünyada ekim alanı bakımından mısır; mısır, buğdaydan sonra ikinci, üretim bakımından ise birinci sırada yer alır.

Mısırın Ekonomik Önemi

2016 yılı FAO verilerine göre mısır bitkisi; dünyada tropik, subtropik ve ılıman bölgelerde toplam 188 milyon ha ekiliş ve 1 milyar 60 milyon ton üretim düzeyine ulaşmıştır. Aynı yıl dünya mısır verimi 564 kg/da’a yükselmiştir. Mısır, dünya toplam tahıl ekim alanı içinde %26.3 ve toplam tahıl üretimi içinde %37.3 pay alan önemli bir cinstir. Mısır, tahıllar içerisinde en yüksek verime sahiptir.

Ülkemizde mısır bitkisi FAO 2016 yılı verilerine göre; 679537 hektar ekim alanı, 6.4 milyon ton üretime sahiptir. Üretimin çoğu Akdeniz, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve Ege bölgelerimizden sağlanmaktadır. Adana, Konya, Mardin, Şanlıurfa, Manisa ve Sakarya illerimiz mısır üretiminde önemli bir paya sahiptir. Ülkelere göre mısır tüketimi farklı olmakla birlikte, doğrudan insan gıdası olarak kişi başına tüketim ülkemizde 13 kg/yıl düzeyindedir. Bu değer ülkelere ve yaşam biçimine göre değişir.

Mısırın Morfolojisi

Mısır bitkisi tek yıllık iri yapılı, sapları 60-80 cm’den 3 metreye kadar boylanabilen bir bitkidir. Tek evcikli ve allogamdır. Morfolojik yapısı tahılların genel karakteristiklerini gösterir.

Mısırın Kültürü

Mısır sıcak bölgelerin bitkisidir. Yüksek verim için fazla sıcak istemekte, bu yüzden ilkbahar ve sonbaharın soğuk günlerinden etkilenmekte hatta, 10°C’nin altındaki düşük sıcaklıklarda zarar görmesi kaçınılmazdır. Mısır yazlık bir bitki olduğu için büyüme ve gelişmesini yılın güneşli ve sıcak günlerinde yapar. Çimlenme minimumu 9-10°C olup, optimum çimlenme sıcaklığı 18°C’nin üzeridir. Ekim zamanı, düşük sıcaklıklarda (10-12°C) çıkış gecikir. En uygun büyüme sıcaklığı 25-30°C arasıdır. Yüksek bir verim için, mısırın yetişme dönemi içinde 400-750 mm su isteği vardır. Ayrıca bu yağışın aylara dağılışı düzenli olmalıdır.

Mısır, büyüme süresince, özellikle de sapa kalkma ile çiçeklenme devreleri arasında çok su tüketir. Yağışlar yeterli değilse sulama ile bu su muhakkak sağlanmalıdır.

Toprak seçiciliği fazla olmasa da toprak isteklerinin başında toprak sıcaklığı gelir. Mısır bitkisinin yetiştirileceği alanlarda toprak sıcaklığı kısa sürede, bitkinin çimlenme minimum sıcaklığının (10°C) üstüne çıkabilmelidir. Geç ısınan, soğuk ve ıslak, havasız topraklar çimlenme ve çıkışı geciktirir; ilk gelişmeyi yavaşlatır, verim düşüklüğüne neden olur. Bitki en iyi gelişmesini organik madde ve alınabilir besin maddelerince zengin, drenajı iyi olan; derin, sıcak, tınlı topraklarda yapar ve yüksek bir verim ortaya koyar. Mısır besin maddelerince zengin, fazla asidik ve bazik olmayan, pH 5-8 arasındaki topraklarda iyi yetişir.

Tohum yatağının; temiz, yabancı otlardan temizlenmiş ve tavda olması gerekir. İyi bir tohum yatağı hazırlamak için yapılacak olan toprak işlemede iki amaç göz önünde tutulmalıdır. Bunlardan birincisi tohum yatağı çimlenme, çıkış ve fidelerin büyümesi için optimum koşulları sağlayabilecek; ikincisi, erozyona neden olmadan su tutmayı teşvik edecek ve bitkinin büyümesi için alınabilir suyun miktarını artıracak biçimde toprak hazırlanmalıdır.

Mısır için en uygun ekim zamanı toprak sıcaklığı erkenci çeşitler için 10-12°C, geç olan çeşitler için 12-13°C’ye ulaştığı zamandır. Ekim zamanını belirleyen diğer faktör ise o bölgenin ilk ve son don tarihleridir. Ekimden sonraki ilkbahar son donları ve hasat zamanına yakın sonbahar ilk donları, bitkiye büyük zararlar vererek verimin düşmesine neden olabilir. Bu iki tarih arasındaki sürenin uzun olduğu yerlerde ekim mutlaka son don tarihinden sonra veya bir hafta önce yapılmalıdır.

Mısır ekimi, özel mısır ekim makineleri ile sıraya ya da el ile serpilerek ve ocağa ekim yapılmaktadır. Ancak mısır bir çapa bitkisi olduğu için mutlaka sıraya ekilmelidir. Sıraya ekim için hassas mibzerler kullanılmaktadır.

Mısır bitkisi gelişmesinin ilk döneminde iyi bir bakım ister. Bakım yapılmazsa yabancı otlarla rekabet edemez. Toprak kaymak tabakası bağlamışsa, yabancı otlar olmasa bile genç bitki havasızlıktan zarar görür. Çapalama, sulama, gübreleme ve tarımsal mücadele işleri bakım işlerinin başında gelir.

Hastalık ve toprak altı zararlıları; tel kurtları, dana burnu ve bozkurt için, toprak üstü zararlıları; mısır kurdu, mısır koçan kurdu ve mısır maymuncuğu için bitkinin tüm vejetasyon döneminde ilaçlı mücadele yapılmalıdır. Yabancı otlara karşı ise, ekim öncesi ya da çıkış sonrası bitkinin 6. yaprak dönemine kadar herbisitlerle, daha sonra gerekli olursa mekanik mücadele yapılmalıdır.

Tane ürünü için mısır hasadı, bitki yaprakları, koçan kavuzları iyice sarardıktan ve tanelerdeki su oranı % 20’ye kadar düştükten sonra yapılır. Hasat genellikle koçanların bitkilerden elle koparılıp, toplanması şeklindedir. Hasat edilen koçanlar sergi yerlerinde kavuzlarından ayrılır. Tanelerdeki nem oranı % 18 veya daha aşağı düşünceye kadar kurutulur. Tahıl biçerdöverlerinde birkaç değişiklik yapıldığında, tane için mısır hasadı kolaylıkla biçerdöverle yapılmaktadır.

Darılar

Darı kelimesi Gramineae=Poaceae familyasında biri (Sorghum) Andropogeneae, ikisi (Panicum ve Setaria) Paniceae oymağında bulunan üç bitki cinsine verilen ortak isimdir. Ülkemizde bazı yörelerde mısır bitkisi için de darı kelimesi kullanılmaktadır. Dünya üzerinde ve ülkemizde üç cinsten biri, ikisi veya üçü birden farklı amaçlarda yetiştirilir.

Sorgum

Tropik ve subtropik bölgelerin önemli besin kaynaklarından biri olan sorgum-kocadarı, buğdaygiller familyasının Andropogoneae oymağına giren ve genellikle tek yıllık, bir kısa gün bitkisidir. Dünya literatüründe Sorghum vulgare Pers. ve Sorghum bicolor L. Moench. sinonim adlarıyla da yer almaktadır. Sıcağı seven yazlık bir bitkidir. Afrika, Asya, Avustralya gibi değişik kıtalarda yabani formlarının bulunduğu bilinmektedir.

Sorgum mısır, buğday, çeltik ve arpadan sonra dünyada en fazla üretilen tahıl cinsidir. Başta tane ürünü, silajlık, yeşil yem-hasıl ve kuru yem, süpürgelik ve şıralık olmak üzere birçok çeşidi vardır.

Dünyada sorgum ekimi azalma göstermekle birlikte hala önemini korumaktadır. Ekim alanı bakımından tahıllar içinde 4., üretim bakımından 5. sırada yer alır. Tane ve silajlık-yemlik sorgum, çoğunlukla uygun bir mısır yetiştiriciliği için çok kurak ve sıcak olan alanlarda, mısıra alternatif olarak yetiştirilmektedir. Sorgum su basmalarına, tuzlu ve bitki besin maddelerince fakir topraklara mısıra göre daha fazla tolerans gösterir. Bitki bu koşullara çeşitli özelliklerinden dolayı adapte olmuştur. Son yıllarda kurağa ve sıcağa daha dayanıklı sorgum çeşitleri de bulunmuştur.

Kumdarı

Dünya ülkelerinde beyaz Fransız darısı, kırmızı Fransız darısı, proso millet, hog millet, kahverengi tane darısı, tane süpürge darısı adıyla ve ülkemizde de boza darısı olarak bilinir. Uygun iklimlerde, bütün kültür alanlarına yayılmıştır. Tarih öncesi zamanlardan beri insan beslenmesinde, tane ürünü olarak yetiştirilmektedir. Rusya, Yakındoğu ve Hindistan’da önemli bir besin kaynağıdır. Bitkileri genellikle kısa boylu ve ufak habitusludur.

Kumdarının kökeni, henüz kesinlikle bilinmemektedir. Moğolistan, Kazakistan ve Afganistan’da yabani kumdarı formları bulunmakta; geniş form zenginliği Asya’nın doğusundan batıya doğru gidildikçe azalmaktadır. Filogenetik çalışmalarda kumdarının 2n=l8, 36, 40, 49, 54 ve 72 kromozomlu türleri bulunmuştur. Yaygın olarak kültürü yapılanların çoğunda bu sayı 2n=36 olarak saptanmıştır.

Kısa gün bitkisi olan kumdarı, soğuğa çok hassastır. Sıcak iklimde öteki darılardan daha iyi hayatiyetini korur. Çiçeklenme için mutlaka kısa gün, gelişme için parlak güneşli günler ister. Ekvatora göre 45° kuzey ve güney enlemlerine kadar olan enlemler arasında yetişir. Saf olarak ekildiği gibi, otlatma amacıyla karışık olarak börülceyle de ekilebilir. Kumdarı ülkemizde Kuzey Anadolu, Karadeniz’e kıyı bölgelerimizde Sinop civarında hala yetiştirilmektedir.

Cindarı

Dünyada yaygın ismi; cüce darısı, dev darı, Macar darısı, özgürlük darısı, tilki kuyruğu darısı ve kırmızı rala olarak; bizim dilimizde ise cindarı olarak bilinmektedir. Cindarı da kumdarı gibi, en eski kültür bitkilerinden biridir. Ana yurdu Çin, Güney ve Doğu Asya’dır. Çin’deki doğal ırkları göz ardı edilirse, dünyada kültüre alınan en eski bitkilerdendir. Doğuda Mançurya, batıda Kafkasya geniş bir form zenginliği gösteren, iki ayrı gen merkezidir. Birleşik Devletler Topluluğu (Rusya), Çin ve Hindistan’da yoğun olarak yetiştirilmekle birlikte, dünyanın başka yerlerinde fakir insanların günlük ekmek ihtiyacını karşılamaktadır. Macaristan gibi bazı ülkelerde ise geleneksel olarak, pirinçle birlikte pilav yapımında tüketilmektedir.

Tek yıllık, yazlık gelişme tabiatlı; soğuğa karşı ve su kesmesine karşı toleransı hiç olmayan ancak, hızlı gelişen 55-60 günde çiçeklenen, kısa süreli ana ürün ve ikinci ürün olarak yetiştirilmeye elverişli bir bitkidir. Kuraklığa karşı oldukça toleranslıdır. Ancak, uzun süreli kuraklığa sorgumun gösterdiği dayanıklılık kumdarıda ve özellikle cindarıda oldukça azdır. Erken olgunlaşması nedeniyle, bazı kuraklardan kaçabilir ve etkilenmeden yeterli bir verim sağlar. 500-700 mm yağışlı yerlerde yazın en yüksek ürün verir. Sorgum ve mısıra göre nem isteği oldukça düşüktür. Kışlık tahılların yetiştiği toprak koşullarında yetişir.

Darıların Kültürü

Darıların toprak isteklerinde aşırılık yoktur. Kumdarı, cindarı; aşırı nemli ve kireçli olmamak koşuluyla hemen hemen tüm topraklarda yetiştirilebilirler. Kocadarı; toprak tuzluluğuna ve alkaliliğine kumdarı ve cindarıdan daha dayanıklıdır. Darılar kısa ömürlüdürler. 50-60 günde vejetasyon sürelerini tamamlayan çok erkenci çeşitleri vardır. Ekilen mısır ve soya son donlardan zarar gördüğünde veya pamukta su kesmesi gibi sorunlar yaşandığında, yedek ürün olarak darılar ekilebilir.

Cindarı, yabancı otlardan temiz iyi bir tohum yatağı ister. İlk gelişme devresinde yabancı otlarla rekabetleri zayıftır. Yabancı otlar ne kadar iyi yok edilir ve tarladaki kesekler ne kadar iyi parçalanıp ezilirse, üründe o kadar yüksek olur. Cindarıda büyüme ve gelişme, ekimden bir ay sonra hızlanır. Vejetasyon 75-90 günde tamamlanır.

Kumdarıda toprak isteği cindarıda olduğu gibidir. Ekim zamanı cindarıdan biraz daha geç ve mısırdan 20-25 gün sonra olmalıdır. Darılar içinde vejetasyon süresi en kısa olanı kumdarı olup, ömrünü 50-80 günde tamamlar. İç Anadolu koşullarında ekim zamanı 1-15 Haziran arasındadır.

Sorgum, öteki darılarda olduğu gibi çok iyi hazırlanmış tohum yatağı ister. Gelişme devresinin başında yabancı otlarla rekabeti oldukça zayıftır, bundan zarar görmemesi gerekir. Ekimi mısırdan sonra toprak sıcaklığı 15-18°C’ye ulaştığında yapılmalıdır. Ekim erken yapılırsa taneler dolmaz, cılız kalır, verim kaybı olur. Hektolitre ağırlığı ve bin tane ağırlığı düşer. Kısa gün bitkisi olduğundan vejetatif gelişmesini uzun yaz günlerinde, generatif gelişmesini de sonbaharın kısa günlerinde tamamlaması gerekir.