Ünite 4: Tütün, İlaç ve Baharat Bitkileri

Giriş

Keyf verici bitkiler, tütün (nikotin), çay (tiamin), kahve (kafein), anason (anatol), şerbetçiotu (lupulin), haşhaş (afyon ve alkaloidleri), kenevir (esrar) sayılabilir. Bünyeye değişik tesirleri olur, alışkanlık yaparlar, belli bir dozdan sonra sağlığa zararlıdırlar.

İlaç bitkilerinin başında, haşhaş ve ondan el edilen afyon gelir. Ağrı dindirmek için kullanılır. Afyon alkaloidleri morfin, narkotin vs olmak üzere 30-35 etkili madde vardır.

Diğer önemli ilaçlık bitkiler atropa (atropin), datura (daturikasit), banotu (hyociamin), yüksükotu (digitalin), pireotu (piretrin) vb. yüzlerce bitkidir. Anason ve şerbetçiotu içki sanayinin (rakı ve bira) hammaddeleridir.

Bunlar haricinde pek çok rahatsızlığa iyi gelen 60-70 kadar baharatlık bitki vardır. Kişniş, kimyon, karabiber, kekik, nane, adaçayı, kuşburnu vb. gibi bitkilerdir.

Tütün

Keyf bitkileri arasında en fazla kullanılanıdır. Amerika’dan Avrupa’ya gelmiştir. Birçok insanda alışkanlık tiryakilik yapmaktadır.

Her yerde yetişir, kalitelileri Türkiye, Yunanistan, Bulgaristan, Zimbabwe’de yetişir. Türkiye’de 1687 yılında üretimine başlanmıştır.

Dikimi Türkiye’de azalmış, Ege (%76), Karadeniz (%16) ve az miktarda Marmara’da (%8) yetiştirilmektedir.

Ekim alanında Çin birincidir, Brezilya, Hindistan, Endonezya, Türkiye takip eder. Türkiye yüksek kaliteli tütünleri sayesinde “Şark ve Türk tipi kalite tütünü” adıyla ün kazanmıştır. Sigara üretiminde dolgu tütün ve kalite tütün olarak iki tip kullanılır.

Faydalanma ve kullanım alanı ; yaprakları, sigara yapımında, puro, pipo, nargilede kullanılmaktadır. %34-45 yağ içermektedir. Boya ve sabun yapımında kullanılır. Yemeklik yağ olarak kullanılabilir. Nikotin sülfattan zirai ilaç yapılır. Verem tedavisinde kullanılan phytin adlı ilaç yapılır.

Meyve ve tohum ; meyvelerine kapsül denir. Küre, silindirik şeklinde olabilir. Uçları sivridir. 40-200 civarındadır.

Tohumlar çok küçüktür. Bin dane ağırlığı 0,07-0,09g’dır. %10-15 su, %40-45 yağdır. Kalanı karbonhidrat ve proteindir. Yağı parfümeri sanayinde kullanılır.

Kök ; kazık şeklinde ve sağlamdır. Toprağa iyi tutunur. Kuvvetli yağış ve rüzgardan zarar görmez. 30-60 cm derinliğe iner.

Sap ve dallar ; Türkiye’deki çeşitler 80-120 cm’dir. Sapın içi öz dolu, üzeri kısa tüylerle kaplıdır. Otsudurlar, ilerde odunsulaşma görülür. Sap boğum aralarından oluşur, dal ve yapraklar boğumdan çıkar. Yaprak toplandığı için, dallanma istenmez, dallar koparılır, bu işleme koltuk alma denir.

Çiçek ve tozlanıp döllenme ; üst kısımlardan dallanır. Dalların ucunda çiçekler oluşur. Çiçekte 5 adet erkek, bir adet dişi organ bulunur. Döllenip yumurtalık gelişerek meyveleri oluşturur. %100’e yakın kendine döllenir.

Tütün Yaprağı

Yaprak pratikte kullanılan en önemli organdır. Şekil bakımından çok geniş varyasyon (çeşitlilik) göstermektedir. Bitkinin alt ve orta kısımlarında karınlı, yukarıya çıkıldıkça karınsız ve dardır. Dip üstü ve ana yapraklar büyüktür. Yaprak ayasına kıt’a denir. Yaprak uçları sivri ve küttür. Pek çok özelliği kalıtsaldır. Bunlardan biri zenepli (saplı) ve zenepsiz oluşudur. Zeneplilerde, yaşmak (yaprak sapı boyunca gövdeye kadar uzanan kısım), yoktur ya da incedir. Yaprak kıtasının en geniş yeri karındır. Yapraklar yeşilin bütün tonlarındadır. Alt yüzeyde bulunan, yapışkan sıvı salgılayan tüyler, dürüze tüyleridir.

%80-90 su, %10-20 kuru maddedir. Kuru yaprakta tersidir, %52 karbonhidrat, %12 inorganik madde, %15 azotlu madde, %13 organik madde, %3 reçineler, % renk maddeleri, % tanenler, %1 eterik yağ bulunur. Diğer besin maddeleri; K, Ca, Mg, Fe, P, S, Si ve Cl’dir. Potasyum yanma kabiliyetini artırır.

Tütünde kalite ; tek başına içilebilecek tütün tipi yoktur, tütünler belli oranda karıştırılarak harmanlanır. İki tip harmanlanır, kaliteyi artırmak için katılan tütünler ve dolgu tütünleri. Nikotin azaldıkça kalite artar.

Bölge tütünleri ; 23-25 tütün çeşidi vardır.

Karadeniz tütünleri; Samsun ve Bafra tütünleridir. Zenepli ve hafif yaşmaklıdır. Nikotin oranı düşük, karbonhidrat, reçine, eterik yağlarca zengin kalite tütünlerdir. Tok, sert içimli olanları da vardır.

Ege tütünleri; İzmir tütünü olarak bilinir. Samsun tütünleri gibi kalitesi yüksek, içimleri hoştur. Harmanları iyileştirmek için kullanılırlar.

Marmara-Trakya tütünleri; Ege ve Karadeniz tütünleri arasında geçiş teşkil ederler, onlar kadar kaliteli değildirler. Sert ve toktur. Nikotin oranı %2-4’tür.

Doğu, Güneydoğu tütünleri; sert içimli, tok, kokulu, kaliteli tütünlerdir. Nikotin oranı % 2-4.

Yabancı tütünler; Virginia, Burley gibi Amerika, Afrika, Asya’da tarımı yapılan tütünlerdir. Dolgu, puro, pipo tütünü olarak kullanılırlar. Verimleri yüksektir.

Tütün Tarımının Özellikleri

Yağış ve sıcaklık önemlidir. Tütün özelliklerinin iklimle ilişkisi vardır.

Türk tütünleri besince fakir, eğimli alanlarda iyi yetiştiği halde, Amerikan tütünleri, besince zengin drenajı iyi topraklarda yetişirler. Tütün taban arazide verimli ve kalitesiz, meyilli arazilerde düşük verimli, kaliteli olur. Tabanda yetiştiriliyorsa sulanabilir.

Sonbahar ve ilkbahar tarla işlemesi yapılır, ticari gübre verilmez, kaliteyi düşürür. 2 ton ahır gübresi uzun zaman yeter. Azot ihtiyacı karşılanmış olur. Fide ile yetiştirilir, nedenleri;

• Tohum küçük, geniş alanlara ekimi zor.
• Vejetasyon kısalır.

Fide yetiştirilecek yerler;

• İşletmeye yakın olmalı,
• Toprak temizlenip, hastalık ve zararlı etmenler yok edilmeli,
• Isınabilmesi için, güneye bakmalı,
• Yakında lağım kanalı, gübrelik olmamalıdır.

Tütün tohumu özel hazırlanmış yastıklara ekilir. Yastığın içine harç konur. Yastık her sene hazırlanmaz, harç değişir.

Yastıklara tohum ince kum ya da külle karıştırılarak, şişe içine konularak ekilir. Ekilen tohum üzerine koyun gübresi konur. Buna kapak atma denir. Eşit büyümeyen fidelerden uzun olanlar sökülür, eşitlik sağlanır, bu işleme kılavuz atma denir. Tohumlar çimlenir filiz oluşturup fide olurlar. Sağlıklı fidelere pikin, kırılanlara cıvgın denir.

Ege’de 20 Mart-15 Nisan, Karadeniz’de mayıs sonu, Marmara-Trakya’da 25 Mart-10 Mayıs, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da 15 Haziran dikim yapılır. Erken ekimle, yazın kurutulabilen yazkuru ürünler alınır.

Dikimden 20 gün sonra kaymak çapası, bundan 2-3 hafta sonra da 2. Çapa yapılır. Koltuk alma, tepe kırma yapılır.

Maviküf, Çıfıt alacası ve vahşi ateş önemli hastalıklarıdır. Danaburnu, patates güvesi, tütün tripsi önemli zararlılardır. Hasat zamanı;

• Yaprak uçları, kenarları kınalaşır,
• Yaprakta kurbağa derisi gibi lekelenme (kurbağalaşma),
• Yaprak uçları aşağı sarkar,
• Dip yapraklar sararır,
• Yaprak kırıldığı zaman çıt sesi çıkar.

Kırım elle yapılır. Kırılan yapraklar kurutulur.

İşlenmesi ve denklenmesi için, yapraklar tavlanmalıdır. Nem çekerek yumuşatılmasına tavlama denir. Tavlanan yapraklar demet haline getirilerek işlenir, depolarda fermantasyona bırakılır.

Fermantasyon, işlemler süresince yaprakta meydana gelen kimyasal değişikliklerdir. Tütün içilecek hale gelir. Fermantasyon oksidasyon olayıdır. Fermantasyon ile;

• Kalite ortaya çıkar,
• Karbonhidrat şekere dönüşür
• N’lu bileşiklerde azalma olur,
• Amonyak artar,
• Organik asit oranı azalır,
• Tütün hafif aside kayar,
• Nikotin azalır,
• Renk sarılaşır,
• Tanen, reçine, eterik yağ artar,
• Tütün içilebilecek aroma kazanır.

İlaç Bitkileri

Doğrudan ham olarak, herba (bitkinin toprak üstü kısmı) halinde veya preparat (işlem görmüş materyal) halinde eczanelerden temin edilmesi şeklinde kullanılırlar. Bu şekilde kullanılanlara drog (tıbbi bitkilerin kullanılan kısımları) denir. Yapraklar, çiçekler, meyveler, tohumlar, saplar, dallar, kabuklar, kökler ilaç olarak kullanılır.

Haşhaş

Yağı ve afyonu kullanılır. Tıpta uyuşturucu, ağrı kesici, pıhtılaştırıcı olarak değerlendirilir. Uyku verisi etkisi vardır.

Üretimi Birleşmiş Milletler denetimi ile yapılmaktadır. Türkiye üretim açısından Çek Cumhuriyeti’nden sonra ikinci sıradadır. Haşhaş ulusal bir servet kaynağıdır.

Faydalanma ve kullanım alanı ; %50-55 yağ bulunur. Tohumlar hamur işleri ve şekerlemelerde kullanılır. Afyon türevleri en çok kapsülde sentezlenir. Saplarından yakacak ve inşaat malzemesi olarak faydalanılır.

Meyve ve tohum ; çiçek tozlanıp döllendikten sonra, kapsül meydana gelir. Kapsül olgunlaşınca sertleşir.

Tohumları küçüktür. Bin tohum ağırlığı 0,28-0,6 gr’dır. Çok değişik renklerde olabilir. Çiçek rengi ile tohum rengi arasında kalıtsal ilişki vardır.

1971’den önce kapsül çizme yöntemiyle afyon elde edilirken, günümüzde, kapsüller doğrudan fabrikalarda işlenmektedir.

Kök ; yazlık ve kışlık formu olan, kışlık ekilince daha verimli olan tek yıllık bitkidir. Kazık köklüdür. 20-30 cm derine inebilir. Kökleri zayıftır.

Sap ve dallar ; türü ve çeşidi çoktur. Tek saptan ibaret olabileceği gibi, 8-10 adet dal meydana gelebilir. Yukarıdan aşağıya dallanır.

Yaprak oluşumu aşağıdan yukarıyadır. Yapraklar kalın, etli, kenarları dişli, orta damar belirgindir. En üstteki yapraktan çiçek tomurcuğu oluşur.

Çiçek ve tozlanıp döllenme ; her sap ve dalın ucunda çiçek meydana gelir. Tomurcuk büyüdükçe dikleşir ve çiçek açar. Çiçekler büyük ve gösterişlidir. 400 kadar erkek ve büyükçe bir adet dişi organ bulunur. Kendini tozlar ve döller.

Haşhaş Tarımının Özellikleri

Türkiye’de Türk haşhaşı (Papaver somniferum ssp. Anatolicum ) tarımı yapılır. Tek yıllıktır, yazlık ve kışlık olarak ekilir.

Tarımı, devlet adına Toprak Mahsulleri Ofisi tarafından denetlenir. Bu kapsüller ofise teslim edilir. Bolvadin fabrikasında işlenir.

Çiftlik gübresi, analize göre fosforlu ve azotlu gübre verilir. Ekim nöbeti uygulanmalıdır. Sıcaklık isteği 2300- 2700°C, yağış isteği 600-700 mm’dir.

Ekim zamanı kışlıklarda ekim başı, yazlıklarda mart sonudur. Uygun sıcaklık ve nemde 7-12 günde çimlenir. Topraktan çıkan filizlerin çenek yaprakları (kotiledon) birkaç günde düşer. İlk çapadan 15-20 gün sonra ikinci çapa ve boğaz doldurma yapılır.

Su tüketimi kışlıklarda 750 mm, yazlıklarda 425 mm’dir. Tomurcuklanma ve çiçeklenme dönemlerinde birer kez su vermek yeterlidir. Olgunlaşan kapsüller sallandığında ses verir, hasat zamanı gelmiştir.

Diğer Önemli İlaç Bitkileri

Son yıllarda bitkisel kaynaklı ilaçların kullanıldığı tedaviye (fitoterapi) daha çok önem verilmektedir. Doğrudan ilaç olarak kullanılan bitkiler; kenevir, atropa, yüksükotu, pireotu, kantaron, ceviz, datura, banotu, kadın tuzluğu, ebucehil karpuzu ve baldırandır.

Kenevir, esrar elde edilir. Yağı için de yetiştirilmektedir.

Güzel kadınotu (atropa), içerdiği alkaloid güçlü bir zehirdir. Kalp ilacı yapımında kullanılır.

Datura (tatula), asidi teskin edici, yatıştırıcı olarak kullanılır.

Banotu, etkili maddesi hyoscyaminli bileşiklerdir. Yağı romatizma ve kulak ağrılarına karşı haricen kullanılır.

Daigitalis türleri, digitalin kalp atışlarını yavaşlatıcı, kasılmaları düzeltici ve kuvvetlendirici etki yapar.

Pireotu, etkili maddeleri piretrin I, II, cinerin I ve II’dir. Böcek öldürücü ilaç yapımında kullanılır.

Kadın tuzluğu, kabuk ve köklerinden elde edilen preparatlar iştah açıcı, ateş düşürücü olarak kullanılır.

Kantaron, iştah açıcı, ateş düşürücü, teskin edici olarak kullanılır.

Ceviz ağacının yaprakları, ağaç kabukları, tomurcukları, filizleri ve bitki özsuyu ilaçlık olarak kullanılır. Kan temizlenmesi, saç dökülmesi, kepek, ishal gibi durumlara karşı ilaçların yapımında kullanılır.

Ebucehil karpuzunun etkili maddesi elaterine’dir. İshal, sinüzit, nefes yolları hastalıklarına karşı kullanılır. Migren ağrısı ve sancılara iyi gelmektedir. Elaterine’den yapılan preparatlar, kusturucu, iştah açıcı olarak kullanılmaktadır.

Baldıran, zehiri öldürücüdür. Acı ve ağrıları dindirici olarak kullanılır.

Önemli Baharat Bitkileri

Lezzet, koku, tat vermek için ve iştah açıcı olarak kullanılırlar. Kokulu baharat bitkilerini parfümeri ve kozmetik sanayi de kullanmaktadır. Sınıfları;

• Tuzlular (mutfak tuzu vb.)
• Ekşiler (sirke, limon vb.)
• Acılar (soğan, hardal vb.)
• Hoş kokulular (maydonozgiller, gülgiller vb.)
• Kokulu acılılar (karabiber, zencefil vb.)

Yapraklar, çiçekler, meyveler, tohumlar, saplar, dallar, kabuklar, kökler kullanılır.

Anason; kokulu, aromatiktir, tek yıllıktır. Şekerleme, parfümeri, içki ve ilaç sanayinde kullanılır. Ege ve Marmara’da üretilir.

Kazık köke sahiptir. 15-20 cm derine iner. Tepesinde meyveler oluşur. 5 adet erkek organ, 1 adet dişi organ vardır. Kendi döllenen bir bitkidir. Meyve ile tohum bir arada yani karyotipiktir.

Şerbetçiotu, çeşni bitkisidir. Kuzeybatı Anadolu’da rastlanır. Biraya aroma vermek için kullanılır. Çok yıllık sarılıcı bir bitkidir. Çok yıllık kısım toprak altındadır. Toprak üstüne her yıl sürgün verir. İki evcikli (diocie) bir bitkidir. Dişi ve erkek çiçekler farklı bitkiler üzerindedir. Üretim vejetatiftir.

Kozalağında %40 selüloz, %10 su, %15 reçineler, %15 protein, %8 inorganik madde bulunur.

Serin, yağışlı, kapalı iklimleri, zengin toprakları sever.

Köklendirilmiş çeliklerle üretilir. Sürgün veren bitkiler iple bağlanır.

Birkaç defa çapası yapılır. Yağış azsa sulanır.

Olgunlaşmamış kozalakların aroması yoktur, hasat zamanı önemlidir. Elle hasatta etkili madde fazla olur.