Ünite 5: Yağ Bitkileri

Giriş

Yağ kaynakları hayvansal ve bitkiseldir. Dünya tüketimini %82-85 bitkisel yağlar karşılar. Sanayide kullanım alanı çok geniştir.

Önemli yağ bitkileri zeytin (%21), hurma (%50), ayçiçeği (%36), soya (%21), susam (%50), kolza (%45), aspir (%25), yerfıstığı (%59), tütün(%38)’dür.

Tüketilen yağların %30 soya, %32 palmiye, %14 kolza, %8 ayçiçeği, %2 zeytin tarafından karşılanmaktadır.

Ayçiçeği

Doğu, güney Avrupa ülkeleri, Arjantin, ABD, Hindistan, Çin, Türkiye’de yetiştirilmektedir.

Faydalanma ve kullanım alanları; önemli yağ bitkisidir. Üretim alanı dünyada, soya, kolza, yerfıstığından sonra gelmektedir. Türkiye’de üretim açısından birinci, verim açısından4. sıradadır.

Aynı zamanda yem ve süs bitkisidir. Meyvede %35, iç kısmında %45-55 yağ vardır. Yağı kalitelidir. Sıvı (likit) olarak kullanıldığı gibi, katı (margarin) olarak da kullanılabilir. Küspesi besleyici yemdir. Ayçiçek çerez olarak da kullanılır. Sapları tablası, kağıt sanayine selüloz sağlar, yakacak olarak da kullanılır. Külü organik madde olarak kullanılır.

Küspe %35 protein içerir. Öğütülüp un olarak, yeşil yem olarak hayvanlara verilir.

Bitkisel özellikleri; tek yıllık, yazlık bitkidir. Vejetasyon 70-165 gün sürer. Anavatanı Amerika kıtasıdır. Türkiye’de önce Trakya’da bölgesinde yetiştirilmiştir. Hibrit çeşitlerin yetiştirilmesiyle, üretim ve verim artmaktadır.

Meyve ve tohum; döllenmiş yumurta gelişerek, meyveyi oluşturur. Meyve kabuğu serttir. Tohumlar kabuk içinde bulunur. %30-40 kabuk, %60-70 içtir. Yağlık bin dane ağırlığı 80-90 g’dır. Hibrit çeşitleri verimi 300-350kg/da.

Kök; iyi gelişmemiş kazık köktür. 150-250 cm derine uzayabilirler, 30-60 cm derinlikte yoğunlaşmış saçak köklerle toprağa tutunur.

Sap ve dallar; sap düz, içi öz dolu, 50-250 cm arasındadır. Boğum sayısı arttıkça, sap incelir, uzar. Dallanmada verim düşer. Dekara 4-6 ton sap verir.

Yaprak; ters kalp şeklinde, 3 köşeli, 3 damarlıdır. Yapraklar boğumlardan çıkar. Uzun ve elastikidir. Rüzgarların yönünü değiştirerek bitkiyi korur.

Çiçek ve tozlanıp döllenme; sapların ucunda çiçek tablası bulunur. 30-35 cm çapındaki tablalar uygundur. Aşağı bakanlar, kuş zararından az etkilenir. Heliotropik (güneşe yönelim) olmaları mutasyondur (kalıtım). Tabla kenarında bulunan çiçekler kısırdır, böcekleri çekerek döllenmeye katkı sağlarlar.

İçteki çiçekler,hermafrodittir (erdişi), erkek ve dişi organlar bir aradadır (erselik yapı). Fertildir (verimli). Erkek çiçekler, dişiden önce olgunlaşır, protandri nedeniyle tozlanmayı önler. Yanındaki çiçeğin poleniyle döllenir. %100 yabancı döllenme hakimdir. 5 adet birbirine bitişik erkek organ bulunur. Polen (çiçek tozu) iri ve sarıdır. Tozlanma arılarla olur. Tohum oluşması merkeze doğrudur.

Ayçiçeği Tarımının Özellikleri

Dekoratif, yabani, kültürü yapılan olaraküçe ayrılır. Kültürü yapılanlar, çerezlik ve yağlık olarak ikiye ayrılır. Yağlıklar ufak, ince kabuklu, çerezlikler iri, sert kabukludur. Vejetasyon bakımından erkenci (70-110gün), ortacı (110-150 gün), geççi (150-165 gün) olarak üçe ayrılır.

2600-2850 °C sıcaklık ister. Kök sistemi sayesinde kuraklığa dayanımı iyidir. İyi drenajlı, nötr, sus tutma kapasitesi, taban suyu yüksek, asitli toprakları sever. Çimlenme sıcaklığı 8-10 °C’dir. Mart sonu-mayıs ortasında ekilir. Erken ekilirse verim artar.

450 mm su, yüksek verim için yeterlidir. Uygun ekim nöbetleri, buğday + ayçiçeği + fiğ + mısır, şeker pancarı + ayçiçeği + buğday + fiğ, pamuk + buğday + ayçiçeği + baklagildir.

7-8 kg saf azot (N), aynı miktarda fosfor ve potasyum yeterlidir. Suluda miktarlar artırılır.

Ekilecek tarla 20-25 cm derinlikte sürülür. Otlanırsa kazayağı çekilir. İlkbaharda tekrar sürülerek ekime hazır hale getirilir. Ekimden önce ot ve zararlılara karşı ilaçlanır. Pnömatik (hava akımlı) mibzerle ekilir. Mesafe 70x30, derinlik 5-8 cm’dir. Bitkiler 30-50 cm olunca çapalanır.

Çiçeklenme zamanında suya ihtiyaç duyar. Tabla oluşunca, süt ve olum evresinde olmak üzere 3 su verilirse verim artar. En önemli zararlısı, orobanş parazitidir. Hastalıkları ayçiçeği mildiyösü, sap, kök, tabla çürükleridir.

Hasat için tablanın, gövdenin, yaprakların tamamen kurumuş, nem oranının %9-10’a düşmesi gereklidir.Biçerdöverle yapılır.

Susam

Ekim açısından Türkiye’de ayçiçeği, haşhaş ve kolzadan sonra gelir. Tahin ihracatı olduğu için, susam ithalatı fazladır. En fazla Hindistan, Sudan ,Çin, Meksika, Türkiye'de üretilmektedir. Anadolu’ya Mezopotamya’dan gelmiştir.

Faydalanma ve kullanım alanı; tek yıllık, yazlık, otsu bir bitkidir. %55-60 yağ, %25 protein vardır. Yağ sanayinden çok, tahin ve helva üretiminde, kuru pasta, simit, şekerleme, çerez gibi gıdalara çeşni, aroma vermek için kullanılır. Kozmetik, sabun yapımında kullanılır. Küspesi iyi yemdir. Ege (%25), Akdeniz (%30), Güneydoğu Anadolu’da (%35), tahıldan sonra ikinci üründür.

Bitkisel özellikler; tüp çiçekliler takımından, sesamumindicum L. cinsidir. n=13 kromozomludur.

Meyve ve tohum; meyvesine kapsül denir. Olgunlaşma öncesi yeşil olan meyve, esmer renge dönüşür. Hasat sırasında iyice kuruduğundan tohum dökülmesinin önüne geçilmez. Tohumlar küçüktür, bin dane ağırlığı 2.5-5 g’dır.

Kök; 1-1.5 m derine inen, kazık köktür. Ağ şeklinde yan kökler vardır, kuraklıktan çok etkilenmez.

Sap ve dallar; boyu ortalama 60-120cm’dir. Orta boğumlarda dallanma fazla olur. Dal sayısı 2-3’den fazla olanlar çok dallı sınıfına girer.

Yaprak; kenarları dişli, düz, 3 parçalı olabilir. Alttakiler iri ve geniş, uca doğru dar ve uzundur.

Çiçek ve tozlanıp döllenme; 5 adet çanak yaprağı dipte birleşmiştir. 5 adet erkek organı vardır. 2 parçalı tepeciğe sahip bir adet dişi organı vardır. Kendine döllenir. %4 oranında yabancı döllenme görülür. Çiçeklenme aşağıdan yukarıyadır. Çiçek açma ve döllenme aynı gündür.

Susam Tarımının Özellikleri

Sıcağı sever. Sıcaklık isteği 6000 °C’dir. Gelişme evresinde 20 °C, çimlenmede 12 °C sıcaklık ister. Drenajı iyi, orta bünyeli, hafif topraklarda iyi yetişir. Birçok bitki le ekim nöbetine girebilir.

Çıkış gücü zayıf olduğu için, toprak işleme iyi yapılmalıdır. Ana ürün Nisanda, ikinci ürünse tahıl hasadını takiben ekilmelidir.

Tarla sonbaharda 20-25 cm derinlikte sürülür. Her sene sürüm derinliği değiştirilmelidir. Otlanma olursa, kazayağı çekilmelidir. İlkbaharda 10-15 cm derin işlenir.

Ekim zamanı toprak sıcaklığına bağlıdır, 2.5-4 cm’e ekim yapılır. Mibzerle ekimde 200–350 g tohum kullanılır.

Bitkiler 10-15 cm boyda ulaştığında tekleme, 30-35 cm boyda boğaz doldurma yapılır. 60-75 günde çiçeklenir, 110-130 günde hasat edilir. 8-10 kg azot, 8-10 kg fosfor, yeterli değilse 6-8 kg potasyum dekara verilmelidir.

Çiçeklenme başlangıcı ve ortasında sulama yapılır. Önemli zararlılar, bozkurt, susam güvesi, yaprak biti ve beyaz sinektir. Hastalıklar solgunluk, kök çürüklüğü, yaprak leke hastalığıdır. Kapsüller sarardığında, meyve uçları çatladığında hasat gelmiştir. Demetler baskıya alınır. Temiz örtüler üzerinde silkelenir.

Yerfıstığı

Baklagillerden otsu, yıllık ve yazlık yağ bitkisidir. Meyveleri toprak içinde oluşur. Çapa bitkisi olduğu için ıslah edicidir.

Yetiştirmede Hindistan ve Çin başta gelmektedir. Verimde Türkiye ve ABD ilk sıralardadır.

Faydalanma ve kullanım alanı; %47-55 yağ içerir. Küspesi, samanı iyi yemdir. Kabuklarından suni tahtalar yapılır. Niacin, thiamin, B, A, C, D ve E vitamini içerir. Zeytin yağından daha incedir. Toprakta nitrojen biriktirir. Temiz tarla bırakır.

Bitkisel özellikleri; gülgillerden, baklagil familyasında, arachishypaea türüdür (2n=40). Türkiye’de 1935 yılında üretilmeye başlanmıştır. En fazla Akdeniz bölgesinde, Adana’da yetiştirilmektedir.

Meyve ve tohum; döllendikten sonra, ek meristem doku gelişerek uzantı oluşturur, buna ginofor denir. Geotropik (yer çekimine yönelim) yapıdadır, yumurtalığın toprağa girmesini sağlar. Meyvelere bakla veya kapsül denir. Tohumların koyu olanları proteince zengindir. %47-55 yağ, %25-30 protein, %6-21 karbonhidrat vardır. Küçükler yağlık, iriler çerezliktir.

Kök; yan kökleri gelişmiş, kazık köktür. 90-120 cm derinliğe iner. Yumuşak kökler zayıftır, besin maddeleri dış dokular tarafından alınır.

Sap ve dallar; yan dallar, ana sapın yaprak koltuklarından çıkar. Ekim sıklığına göre sayısı değişir.

Yaprak; bileşiktir. Üzerleri hafif tüylüdür. Koyu yeşil ve sarı renktedir. Oval, ince uzundur.

Çiçek ve tozlanıp döllenme; ekimden 1-1,5 ay sonra çiçek açmaya başlar. Portakal sarı renktedir. Erkek organlar genelde 10 tanedir. Dişi organ 1-1,5 mm uzunlukta yumurtalığa sahiptir. Kendini döller.

Yerfıstığı Tarımının Özellikleri

Ilıman iklim sıcak kuşaklarda yetişir. Sıcaklık ve güneş isteği fazladır. 5500-6000 °C sıcaklık ister. Çimlenme sıcaklığı en az 12 °C’dir. Hafif bünyeli, gevşek, süzek, kumlu-tınlı topraklarda iyi yetişir.

Ana ürün için, sonbaharda 30 cm sürülür, martta ikileme yapılır, ekimden önce tapan çekilir. İkinci ürün için, hasat artıkları temizlenir, toprak tava getirilir. Tohumlar ilaçlanır, bakteri kültürü aşılanır. Ekim mibzerle yapılır.

Azotlu ve potasyumlu gübre verimi, fosforlu gübre meyve sayısını artırır. 3kg azot, 8-9 kg/da fosfor yeterlidir. Tümü tohumla verilir. İyi bir ön bitkidir. Ana üründe pamuk + yer fıstığı + buğday, ikinci üründe buğday + yerfıstığı + pamuk şeklinde ekilir.

Ekimden bir ay sonra sulama başlar, hasada 20-30 gün kala sonlandırılır. İkinci üründe, çıkıştan 10-15 gün sonra başlanır, hasada 20-25 gün kala sonlanır. 10-11 sulama yapılır. Çıkıştan 10-12 gün sonra çapa yapılır.

Hasat zamanı, yapraklar sararır, daneler koyulaşır. Kabuklu depolanmalı, fıstıkta nem %7-8, depoda %60’ı geçmemelidir.

Soya

Baklagillerden tek yıllık, yazlık bitkidir. Protein bakımından zengindir. %17-24 yağ, %40 protein içerir.

I.Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye’ye gelmiştir, Doğu Karadeniz’de, Ege’de, Akdeniz’de, Güneydoğu Anadolu’da yetiştirilmektedir. ABD, Brezilya, Çin, Arjantin üretimin %90’dan fazlasını karşılamaktadır.

Faydalanma ve kullanım alanı; yağı (margarin, kızartma, sabun, zamk yapımında), küspesi (hayvan yemi insan gıdası), daneleri, otu kullanılır. Önemli amino asitlerin tümünü kapsamaktadır. Küspesinde, vitamince zengindir, içerdiği lesitin hayvanların gelişmesini sağlar. Unu yapılır. Kazein ve yağ içerdiğinden süte benzer madde (soya sütü) elde edilir. Köklerindeki bakteriler ile topraktaki azotu artırır.

Bitkisel özellikleri; Gülgillerden, glycinemax L. Merr (n=20). Çukurova’da pamuğa alternatiftir. 400 kg/da alınabilecek çeşitler geliştirilmiştir.

Meyve ve tohum; bakla adı verilen, tüylerle kaplı 2-8 cm uzunluğunda meyveleri vardır. Tazeyken yeşil, olgunlaşınca gri, sarı, kahverengi olur. Bin dane ağırlığı 140-200g’dır. Hektolitre ağırlığı 65-75 kg’dır. Baklalarda 1-5 dane bulunur. Olgunlaşınca kendiliğinden açılıp, tohumları döker.

Kök; kazık köklüdür. 60-70 cm derine iner. Yan köler 180 cm’e ulaşır. Kökteki azot bakterileri, çimlenmeden 10-15 gün sonra aktif olur.

Sap ve dallar; dik büyür, kesif hav tüylüdür. Bitki boyu 40-150 cm. Erkenciler az, geççiler çok dallanır.

Yaprak; fasulye yaprağına benzer. İnce tüylerle kaplıdır. Koltuklardan çiçekleri çıkar.

Çiçek ve tozlanıp döllenme; 3-15 çiçek demet oluşturur. Renkleri beyaz, mavidir. On erkek, bir dişi organ vardır. Kendine döllenir. 15-45 gün sürer. Meyve bağlama azdır.

Soya Tarımının Özellikleri

Farklı iklim bölgelerine uyumludur. Mayıs-Eylül aylarında ortalama günlük sıcaklık 25°C olan yerlerde iyi yetişir. 550-600 mm suya ihtiyacı vardır. Ekim için Nisan sonları iyidir. Kumlu- killi toprakları sever. Bakterisi asitli toprakta iyi gelişmez.

2.5-3 kg/da azot, 6 kg fosfor verilir. Çıkıştan 2-3 hafta sonra, kökler incelenir, bakteriler faal değilse, sulama öncesi 20kg/da amonyum nitrat veya 10 kg üre verilir. Pamuk+buğday+soya, buğday+soya+mısır, ekim nöbetleri uygulanır.

Sonbaharda tarla 20-25 cm derinlikte sürülür. Nisan sonunda, diskaro ile işlenir. Sürümler arası gübre atılır. Buğdaydan sonra ikinci üründe, haziranda anıza ekim yapılabilir. Toprak sıcaklığı 12-13°C olunca soya ekilebilir.

Bakterili tohumu toprağa verme işlemine aşılama denir. Bakteriler dekara 7-12 kg azot sağlar. Sonraki bitkiler faydalanır. 1 kg toz bakteri 100kg tohuma uygulanır. Dekara 8-10 kg tohum, 3-4 cm derine ekilir. Çiçeklenme ve bakla oluşumu sırasında sulama yapılır. 4-5 defa su verilir. Zararlılar, hastalık ve yabancı ot mücadelesi yapılmalıdır. Yapraklar döküldükten 4-5 gün sonra, nem % 13-14 olunca hasat başlayıp bitmelidir. Biçerdöver kullanılır. Verim 300- 400 kg/da’dır.

Kolza

Tohumu ve yağı için üretilir. Kanada, AB ülkeleri, Asya’da, Avustralya’da ekilir. Tek yıllık yazlık ve kışlıkları olan bir bitkidir. Lahana ve yağ şalgamının melezlendiği düşünülmektedir.

Faydalanma ve kullanım alanı; %44-52 yağ bulundurur. Yağı sıvı ve katı halde kullanılır. Erusik asitsiz ve glikosinolatsız çeşitlerin ıslah edilmesi ile zeytin yağı kalitesine ulaşılmıştır. Makine yağı ve yakıt olarak tüketilmiştir. Biyodizel üretiminin %84’ünü karşılamaktadır.Sabun sanayi, dericilik, boya sanayi, tıpta kullanım alanı bulmuştur. Küspesi %40 protein içerir. Yem bitkileriyle karıştırılır. Sapları yakacak olarak kullanılır. İlk çiçek açan, en erken olgunlaşan kültür bitkisidir.

Bitkisel özellikleri; ilk defa Trakya’da ekilmiştir. Haçlı çiçeklilerden, brasicanapus L. (n=19) . Diğer yağ bitkilerine üstünlükleri vardır; mekanizasyona uygundur, erken ürün verir. Üretimi, verimi artmaktadır.

Meyve ve tohum; meyvelerine harnup veya kapsül denir. Tohumların bin dane ağırlığı kışlıklarda 5-7g, yazlıklarda 3-5 g’dır. %22 protein, %18 karbonhidrat bulunur.

Kök; 120-150 cm kazık kökü vardır. Yan kökler toprağa sıkı tutunduğundan yatmaz.

Sap ve dallar; sapı kuvvetli ve odunsudur. 60-200 cm arasındadır. Dallanma fazladır.

Yaprak; altta iri, üstte dar, uzun yapraklar bulunur.

Çiçek ve tozlanıp döllenme; çiçekler ana sap ve dalların ucunda salkım şeklindedir. Bitki başına çiçek sayısı fazladır. Döllenme oranı düşüktür. 6 adet erkek, bir adet dişi organ vardır. %70 kendine döllenir.

Kolza Tarımının Özellikleri

Kışlık tahılların yetiştiği yerlerde yetişebilir. Sıcaklık isteği 2300-2500 °C’dir. Çiçeklenmede iki kez sulanırsa verim artışı olur. Orta bünyeli, humus ve besince zengin, kireçli ve kumlu-tınlı topraklar kolza için idealdir. Buğday için iyi bir ön bitkidir. Yumuşak, otsuz tarla bırakır. Nadas+kolza, baklagil+kolza, patates+kolza, tahıl+ kolza ekim nöbetleri uygulanır. Kışlık kolza eylül veya ekimde tava ekilir ve sulanır. Yazlık kolza, mart ve nisanda ekilir. Ekim mibzerle yapılır. Ot alma, çapalama, seyreltme önemli bakım işleridir. 10-15 cm olunca çapa ve seyreltme yapılır. Toprak piresi ve yaprak bitine karşı ilaç kullanılır. Yağış az olan yerlerde 1-3 kez sulanır. Dekara 6kg azot, 5 kg fosfor, 4 kg potasyum, 5 kg kalsiyum harcar.

Kışlık kolza mayıs sonu haziran başı, yazlık kolza temmuzda hasat edilir. Biçerdöver ve elle hasat yapılır.

Aspir

En çok ABD, Hindistan ve Meksika’da üretilmektedir. Kurağa dayanıklıdır.

Faydalanma ve kullanım alanı; yağ oranı %45-48’dir. Yağı yemeklik olarak tüketilir. Biyodizel üretiminde, tekstilde boyamada kullanılır. Küspesi iyi yemdir.

Bitkisel özellikleri; kampana çiçeklilerden, carthamustinctorius L. (2n=24). Tek yıllık, yazlık bir bitkidir. Toprağı yoran bir bitkidir, kendinden sonraki bitkinin verimi düşer.

Meyve ve tohum; meyvesi tohumdur. Hasat edilecek tablada, lifli ve tüylü yapı içinde tohumlar yer alır. Tohum kabuğu sert ve kalındır.

Kök; kazık köklüdür. 2-3m. derine inebilir. Besin maddelerinden azami derecede yararlanır. Toprağa sıkı tutunur, devrilmez.

Sap; dik ve sağlamdır. Sulanan yerlerde uzun, dal sayısı fazladır. 35-200 cm’ye kadar boylanır. Makineli hasada uygundur.

Yaprak; sap ve dalların üzerindedir. Dar ve uzundur. Koyu yeşildir. Yaprak kenarlarında diken bulunur.

Çiçek ve tozlanıp döllenme; tabla sayısı 5-50’dir. Her tablada 100 dolayında çiçek bulunur. 5 adet erkek, bir adet dişi organı vardır. Kendine döllenir.

Aspir Tarımının Özellikleri

Soğuğa dayanır, kışlık ekilebilir. 600mm yağış ister. Çimlenme için 4-5°C yeterlidir. Drenajı iyi, kumlu ve killi-tınlı topraklarda iyi yetişir.

Tahıllarla, buğdayla ekim nöbetine girebilir. Nadas+aspir +buğday veya, buğday + aspir + buğday olarak ekilebilir. Baklagiller de ekim nöbetine girebilir. Ne kadar erken ekilirse o kadar verim alınır. Dekara 1-1,5 kg tohum atılır. Ekim erinliği 3-5 cm’dir. Yabancı ot kontrolü ve kaymak kırma önemlidir. İki su yeterlidir. Biçerdöver hasadı yapılır.