Ünite 8: Buğdaygil Yem Bitkileri

Giriş

Buğdaygilller familyası dünya üzerinde yaklaşık 785 cins içerisinde yer alan 10000 kadar türü içermektedir. Buğdaygil yem bitkileri kuru ot, çayır ve mera, silaj ve yeşil alan bitkisi olarak kullanılırlar. Buğdaygil familyasına ait türlerin büyük çoğunluğunu serin mevsim buğdaygilleri oluşturur. Buğdaygillerin bulundukları yetişme ortamına uyum kabiliyetleri yüksektir. Buğdaygiller familyasına bağlı bitkiler saçak köklüdürler. Gelişmiş saçak kökleri sayesinde toprak erozyonunu önlerler e toprağa bol miktarda organik madde sağlarlar.

Ayrık (Agropyron) Cinsi

Ayrık cinsinin 150’ye yakın türü vardır. Bu türlerin büyük bir kısmı çok yıllık ve uzun ömürlü bitkilerdir.

Otlak Ayrığı: Ana vatanı Rusya’nın Sibirya bölgesinden, Türkiye’nin de içerisinde bulunduğu Ön Asya ve Doğu Avrupa ülkelerine kadar olan bölgedir. Çok yıllık, uzun ömürlü, kısa boylu, kışa ve kurağa dayanıklı serin mevsim yem bitkisidir. Çevreye uyum kabiliyeti çok yüksektir. İç Anadolu’nun kıraç koşullarına iyi dayanır. Toprak muhafazası amacı ile yetiştirilebilecek bitkilerden birisidir.

Otlak ayrığı kurağa ve soğuğa dayanıklı, önemli bir buğdaygil yem bitkisidir. Otlak ayrığı her türlü toprakta yetişebilir. Hafif kumlu ve tınlı topraklarda iyi gelişir.

Otlak yarığı tohumları küçük olduğu için tohum yatağının çok iyi hazırlanması gerekir. Ekimi sonbaharda yapılabilir. Çiçeklenme dönemi başlangıcında biçildiğinde besin değeri yüksek ot verir. Tohum hasadı yapılınca, bitkileri de yeşil ot olarak değerlendirilebilir.

Mavi Ayrık: Mavi ayrık uzun ömürlü bir bitkidir. Çok çeşitli iklim koşullarında yetişebilir. Türkiye’de doğal olarak yetişen bir bitkidir. Ot üretimi amacı ile yetiştirilebilir. Mera bitkisi olarak ve erozyon kontrolü amacı ile yaygın olarak kullanılmaktadır. Mavi ayrık bitkisi de kışa ve kurağa dayanıklıdır. Daha çok taban topraklara ekilmeli, kıraç yamaçlarda ise otlak ayrığı tercih edilmelidir. Mavi ayrığın tohumları otlak ayrığına göre daha iridir. Tohumlarının çimlenme hızı ve fidelerin büyüme hızı fazladır. Kışa dayanıklı olduğu için, Türkiye’nin her bölgesinde kışlık olarak yetiştirilebilir. Mavi ayrı, kuru ot elde etmek için yetiştirildiğin, biçim zamanı çiçeklenmeden önceki devredir. En yüksek tohum verimini ekimden sonraki 2. Ve 3. yıllarda alabiliriz.

Yüksek Otlak Ayrığı: Yüksek boylu, çok yıllık, serin mevsim buğdaygil yem bitkisidir. Yumak halinde gelişir. İç ve Doğu Anadolu’da yaygın bir şekilde doğal olarak yetişir. Daha kaba bir yem üretir. En önemli özelliği toprak ıslahı amacı ile tuzlu, alkali ve taban suyu yüksek topraklarda yetişebilmesidir.

Yüksek otlak ayrığı da kurağa ve soğuğa dayanıklı bir ayrık türüdür. Hemen hemen her türlü toprakta yetişebilir. Özellikle tuzlu, alkali ve taban suyu çok yüksek olan topraklara adapte olabilmesi en önemli özelliğidir. Tuzlu toprakların ıslahı için yüksek otlak ayrığından yararlanılır. Çok iyi hazırlanmış bir tohum yatağı istemez. Sonbahar ve ilkbaharda ekimi yapılabilir, soğuğa dayanıklı olduğu için sonbahar ekimi tavsiye edilir. Ota hasadı bitkinin dal ve yapraklarının körpe olduğu zaman yapılmalıdır. Bitkinin olgunlaşması beklenirse ot kalitesi çok çabuk düşer. Yüksek otlak ayrığının tohum verimi de yüksektir. Yüksek otlak ayrığında tohum üretimini tercihen taban yerlerde yapmak gerekir.

Brom (Bromus) Cinsi

Kılçıksız Brom: Kılçıksız brom çok yıllık, serin mevsim yem bitkisidir. Otu kalitelidir. Mera bitkisi olarak da kullanılır. İlkbahar ve sonbaharda bol ot ürünü verir ve bu mevsimlerde iyi otlatma yapılır. İlkbaharda erken gelişmesi ot verimini arttırır. Toprak erozyonunun önlemede de kullanılır. İklim ve toprak istekleri bakımından fazla seçici değildir. Kurağa ve soğuğa dayanabilir. Fakat kurağa ayrıklar kadar dayanamaz. Kılçıksız brom derin, drenajı iyi, besin maddelerince zengin topraklarda en yüksek verimini verir. Kılçıksız bromun ekimi ilkbaharda veya sonbaharda yapılır. İç Anadolu’da yazlık erken ekim, kıyı bölgelerde sonbaharda ekim yapılır. Ancak ekimden sonra ekim yatağı mutlaka bastırılmalıdır.

İlk sene kılçıksız brom hasadı geciktirilmeli, tohumlar olgunlaşıncaya kadar beklenmelidir. Daneler süt olum devresinde iken biçilirse, kaliteli kuru ot elde edilir.

Yumak (Fescuta) Cinsi

Yumak cinsine bağlı yaklaşık 100 tür vardır. Bu türler dünyanın serin ve ılıman bölgelerine yayılmışlardır. Türlerin bir kısmı tek yıllıktır ve daha çok yabancı ot özelliğini taşırlar. Çok yıllık türler ise yem bitkisi olarak değer kazanmışlardır.

Koyun Yumağı: Koyun yumağının ana vatanı, dünyanın kuzey yarımküresidir. Sık bir yumak meydana getirir ve çok yıllıktır. Türkiye’nin tüm kıraç meralarında bu bitkiye rastlamak mümkündür. İç Anadolu için çok önemli bir yem bitkisi türüdür. Ağır otlatmaya dayanıklıdır. Boyu kısa olduğu için ot üretiminde kullanılmaz. Otlatma amacı ile değer kazanmıştır. Kurağa ve soğuğa dayanıklıdır. Türkiye’nin yağışı az olan bölgelerindeki koyun meralarının esas bitkisidir. Kurak, çakıllı, kumlu ve fakir topraklarda değerli bir mera bitkisidir. Erozyonu önleyici etkisi vardır.

Kamışsı Yumak: Anavatanı Avrupa ve Asya’nın ılıman bölgelerinden Sibirya’ya kadar olan bölge ile Kuzey Afrika’dır. Kamışsı yumak kaba yapılı olmasına rağmen iyi bir ot yemidir Silajı yapılabilir. Sulu koşullara dayanabilir. Kökleri kuvvetli olduğu için iyi bir erozyon kontörlü bitkisidir. Kamışsı yumak iyi gelişmesi için ılıman ve nemli bölgeler ister. Kamışsı yumak taban suyunun yüksek olduğu yerlerde yetişebilmektedir. Nemli, ağır, humusça zengin topraklarda verimli olabilmektedir. Kamışsı yumak, fideleri yavaş geliştiği için, yabancı otlardan arındırılmış iyi bir tohum yatağına ihtiyaç gösterir. Kıyı bölgelerde sonbaharda, İç Anadolu’da erken ilkbaharda ekimi yapılmalıdır. Ot için yetiştirildiğinde erken biçmek gerekir. Başaklanma başlangıcında biçmek en uygun zamandır. Tohumlarını kolayca döktüğü için, tohum hasadı sarı olum devresinde yapılmalıdır. Orakla biçerek hasat yapmak uygun olur.

Domuz (Dactylis) Ayrığı

Domuz ayrığı, Avrupa ve Ön Asya’nın yerli bir bitkisidir. Nemli ve ılıman iklimlerde ot ve mera bitkisi olarak önem taşır. Aynı zamanda iyi bir mera bitkisidir. Ilıman iklimlerde en iyi gelişmesini gösterir. Kurak ve soğuğa dayanımı da iyidir. Domuz ayrığı, Doğu Anadolu’nun yüksek yaylalarında ve İç Anadolu’nun taban yerlerinde görülür. İyi ot ürünü almak için killi-tınlı topraklarda yetiştirilmesi gerekir.

Domuz ayrığı iyi hazırlanmış bir tohum yatağı ister. Tohumları küçüktür. Kışı sert geçen bölgelerde ekiminin ilkbaharda yapılması tavsiye edilir. Domuz ayrığının ot hasadı kolaydır. Erken gelişme gösterdiği için erken biçim yapılırsa yeniden süren sürgünler otlatma amacı ile de kullanılabilir. En uygun biçim zamanı başaklanma zamanıdır.

Kelpkuyruğu (Phleum) Cinsi

Çayır Kelpkuyruğu: Çayır kelpkuyruğunun ana vatanı Avrupa ve Asya’nın nemli bölgeleridir. Türkiye’de de Doğu Anadolu ekolojisinin önemli bir bitkisidir. Çok yıllık ve soğuğa dayanımı iyi olan çayır kelpkuyruğu bol yapraklı, verimli bir türdür.

Soğuk ve nemli bölgelerin bitkisidir, sıcak ve kurağa dayanıklı değildir. Ağır ve nemli topraklarda iyi gelişir. Kumlu topraklarda verimli değildir. Tohumları küçük olduğu için tohum yatağının iyi hazırlanması gerekir. Genellikle yonca ve üçgüllerle karışım halinde yetiştirilir. Çayır kelpkuyruğu soğuğa dayanıklı olduğu için sonbaharda ekilir.

Çayır kelpkuyruğunun ot için en iyi biçim zamanı çiçeklenme başlangıcıdır. Biçim zamanı geciktirilirse ot verimi artar, fakat ot kalitesi düşer. Tohum üretimi problemli değildir. Tohum hasadına salkımdaki tohumların çoğu olgunlaşmadan başlanmalıdır.

Salkımotu (Poa) Cinsi

Çayır Salkımotu: Çayır salkımotu Kuzey Asya ve Avrupa orijinlidir. Mera bitkisi olarak önem kazanmıştır. Çok uzun ömürlü bir bitki olan çayır salkımotu otlatmaya dayanıklı olması nedeniyle bazı meralarda 25-50 yıl yaşayabilmektedir. Kısa boylu olduğu için ot üretimi amacı ile fazla ekilmez. Basılmaya, çiğnenmeye dayanıklıdır. Bu nedenle spor alanlarının, park ve bahçelerin çimlendirilmesi için bu bitkiden yararlanılır.

Serin mevsim buğdaygil yem bitkisidir. Sıcağa ve kurağa dayanıklı değildir. Daha çok nemli, taban toprakları sevmektedir. Tohumla üretilir. Küçük tohumlu bir bitki olduğu için ekim yatağının çok iyi hazırlanması gerekir. Soğuk bölgelerde ekimi ilkbaharda yapılır. Üçüncü yıldan sonra iyi gelişir. Kuru ot için fazla yetiştirilmez. Tohum için hasat ve harmanı zordur.

Çim (Lolium) Cinsi

Çim cinsine balı yaklaşık 10 tür bulunmaktadır. Bu cinsin iki türü kaliteli birer yem bitkisidirler.

Çokyıllık Çim: Çokyıllık çim Asya’nın ılıman bölgelerinin, Akdeniz bölgesinin ve Kuzey Afrika’nın yerli bir bitkisidir. Buğdaygil yem bitkileri içerisinde ilk kültüre alınanıdır. Türkiye’nin birçok yerlerinde doğal olarak yetişmektedir. Ot üretimi amacı ile ve toprak muhafazasında bu bitkiden yararlanılır. Çokyıllık çim aynı zamanda bir yeşil alan bitkisidir. Spor alanlarında, park ve bahçelerde çok kullanılır. Çünkü çiğnenmeye ve biçmeye dayanıklıdır.

Yağışlı bölgelerde, nemli topraklarda iyi gelişir. Kurağa dayanıklı değildir. Besin maddelerince zengin, nemli, drenajı iyi topraklarda çok iyi ürün verir. Çokyıllık çim iyi hazırlanmış bir tohum yatağı ister. Ekim zamanı, kışı sert geçen yerlerde erken ilkbahardır. Kıyı bölgelerde ise sonbahar ekimi tavsiye edilir. Çokyıllık çim daha çok mera bitkisi olarak otlatma amacı ile yetiştirilir. Otunun yem kalitesi çok iyidir. Özellikle atlar için iyi bir kuru ot yemidir. Tohum hasat zamanı sarı olum devresidir.

İtalyan Çimi: İtalyan çimi Ön Asya ve Akdeniz bölgesinin yerli bir bitkisidir. İtalyan çimi genellikle bir, bazen iki yıl yaşayan bir yem bitkisidir. Yumak halinde gelişir. Kısa ömürlü olduğu ve çokyıllık çimden daha uzun boylu olduğu için tarla tarımına uygundur. Genellikle ot verimi amacı ile yetiştirilir. Otu silo yemi yapımına da uygundur. İtalyan çimi ayrıca yeşil gübre, toprak ıslahı ve toprak erozyonunu önlemek amacı ile kullanılabilen bir bitkidir.

Ilıman iklim koşullarına iyi adapte olmuştur. Kurağa ve soğuğa karşı dayanıksızdır. Verimli, nemli, drenajı iyi topraklarda iyi sonuç vermektedir. Kışı ılıman geçen bölgelerde sonbaharda, sert geçen bölgelerde erken ilkbaharda ekimi yapılır. Tohum yatağı iyi hazırlanmalıdır. Ot amacı ile biçimi, çiçeklenme zamanıdır. Sarı olum devresinde tohum hasadı yapılır.

Mısır (Zea) Cinsi

Bir sıcak iklim tahılı olan mısır, dünyada daha çok dane üretimi amacıyla geniş alanlarda tarımı yapılan bir bitkidir. Türkiye’de mısır, dane amaçlı insan yiyeceği olarak, sap ve yaprakları hayvan yemi olarak kullanılan bir bitkiydi. Son yıllarda ise yeşil yem ve silaj üretimi amacıyla ekim alanı artmıştır. Tahıl hasadından sonra silaj yemi amacıyla ikinci ürün olarak yetiştirilmesi de yaygın olarak görülmektedir. Mısır tekyıllık sıcak iklim bitkisidir. Mısır bitkisi kurağa dayanamaz. Mısır bitkisi toprak yönünden fazla seçici değildir.

Mısır bitkisinin en uygun ekim zamanı toprağın sıcaklık ve nem açısından en uygun olduğu dönemdir. Mısır fazla toprak üstü organı ürettiği için verimli topraklardan hoşlanır. Mısır bitkisi silaj üretimi için genellikle süt olum devresinde biçilir.

Silaj bir ot saklama yöntemidir. Mısır otu gibi fazla su içeren bitkisel materyalin biçilip kıyılarak sıkıştırılmasına ve laktik asit oluşturarak saklanmasına silaj adı verilir. Silajın depo edilip kullanılma zamanına kadar bekletildiği yere ise silo kabı, silo çukuru veya silo gibi isimler verilir. İyi bir silaj yapımı için silonun da uygun bir şekilde olması gerekir. En basit şekilde silo toprağın uygun aletlerle eşilerek hendek veya kuyu yapılmasıdır. Tümü betondan yapılmış hendek siloların kullanılması daha uygundur.

Silolara konulan parçalanmış mısır materyali olgunlaşma dönemine kadar aerobik devre, fermentasyon devresi, durgun devre ve yemleme devresi olmak üzere 4 farklı aşama geçirir. Genel olarak silajın olgunlaşma süresi 3-4 haftadır.

Kocadarı (Sorghum) Cinsi

Sudanotu: Sudanotunun anavatanı Afrika’dır. Tek yıllık sıcak iklim yem bitkisidir. Özellikle ikinci ürün olarak değerlendirilir. Sudanotu yeşil ve kuru ot, silo yemi amacı ile yetiştirilir. Sudanotu lezzetli ve kaliteli bir yem üretir. Kısa zamanda gelişme gösterir ve yılda birkaç defa biçilebilir. Genç bitkiler taze iken otlatılırsa, zehirlenme olabilir.

Kurağa ve sıcağa çok dayanıklıdır. Gübreli, killi-kumlu topraklarda iyi gelişmektedir. Ekimi toprak iyice ısındıktan sonra yapılmalıdır. Sudanotunun ot için biçim zamanı, danelerinin sarı olum devresidir. Sudanotunun ot verimi çok fazladır.