Ünite 10: Çayır ve Mera Yönetimi

Çayır ve Mera Yönetiminin Tanımı ve Önemi

Çayır ve mera yönetimi; otlatma alanlarından yararlanırken, bitki örtüsü, toprak ve diğer doğal kaynakların korunması ve bununla birlikte devamlı en yüksek hayvansal ürünü elde edecek planlama ve uygulamanın yapılmasıdır.

Çayır ve meraları iki canlı paylaşmaktadır, bitkiler ve hayvanlar. Bu iki canlının büyüme ve gelişme istekleri birbirine ters düşmektedir. Bitkiler otlanmadıkları veya az otlandıkları zaman, hayvanlar ise meradaki bitkileri yeteri kadar otladıkları zaman en yüksek verimi verebilirler. İşte mera yönetimi, bitkilerin büyüme ve gelişme ihtiyaçları ile, hayvanların yem ihtiyaçları arasında en uygun dengeyi kurabilmektir.

Çayır ve meralarda birçok bitki türü yaşar, bitki örtüsü değişik bitki türlerinin bir karışımından oluşmuştur. Karışımı meydana getiren bitki türlerinin büyüme ve gelişme istekleri, üremeleri, yedek besin maddesi depolama ve harcamaları, özellikle de otlatma ve biçmeye karşı gösterdikleri tepkiler birbirinden farklılık göstermektedir. Bu nedenle bitki fizyolojisinden elde edilecek bilgiler çayır ve mera yönetimi için çok önemlidir.

Çayır ve Mera Bitkilerinde Besin Maddesi Üretimi ve Kullanımı: Bitkilerde, besin maddesi üretilmediği veya üretilen besin maddelerinin o andaki ihtiyacı karşılamadığı zamanlarda harcanmak üzere, çeşitli organlarda depo edilen besin maddeleri ‘yedek besin maddeleri’ olarak bilinmektedir.

Çayır-mera bitkileri yıllık hayat devrelerinin en güç ve kritik dönemlerinde yedek besin maddelerini harcayarak yaşamlarını sürdürürler.

Çayır ve Meralarda Üreme: Çayır ve mera bitkilerinde görülen belli başlı üreme şekilleri, tohumla üreme, kök sapla üreme, sülükle üreme, kardeşlenme, daldırma, soğan ve yumrularla üreme, havai yumrularla üreme ve arizi gözlerle çoğalmadır.

Mera Bozulması: Otlatma veya biçme bitkilerde yem veriminin azalmasına neden olmaktadır. Mera vejetasyonundaki iyi cins bitkilerin kaybolarak, yerlerini değersiz bitkilerin almasına ‘mera bozulması’ denilmektedir. Mera bozulmasına aşırı otlatma, erken otlatma, kuraklık, kontrolsüz otlatma, yakma ve yabancı otların artması gibi etmenler neden olmaktadır.

Mera Bozulmasının Aşamaları:

• Klimaks bitki örtüsünün fizyolojik hırpalanması
• Bitki örtüsünde kompozisyon değişiklikleri
• Yeni türlerin istilası
• İyi cins mera bitkilerinin kaybolması
• İstilacı bitkilerin azalması

olarak sıralanabilir.

Otlatma Yönetiminin Teknik Kuralları

Otlatma yönetimi, mevcut şartlar altında mera yeminin en iyi bir şekilde değerlendirilmesi için otlatmanın düzenlenmesi olarak tanımlanabilir. Hayvan beslemenin geniş çapta çayır ve meralara, yani tabiatın verdiği yemlere dayandığı ülkelerde de mera vejetasyonu bu şekilde tahrip edilmiş, verimsiz hale getirilmiştir.

Otlatma yönetiminin yeryüzünün her bölgesinde geçerli olan teknik kuralları şunlardır:

• Otlatma kapasitesi: Meranın ürettiği yem ile merada otlayacak hayvan sayısı arasında bir denge kurmak
• Otlatma mevsimi: Meranın ürettiği yemi en elverişli bir mevsimde otlatmak
• Üniform otlatma: Hayvanların mera üzerinde düzgün bir şekilde dağılmalarını ve dolayısı ile meranın her tarafındaki yemin otlanmasını sağlamak
• Yem tipine uygun hayvan cinsi ile otlatma: Meranın ürettiği yemi en iyi bir şekilde değerlendirecek hayvan cinsi ile otlatmak

Otlatma Kapasitesi: Otlatma amenejmanının en önemli konusu olan otlatma kapasitesi ‘Belirli genişlikteki bir merada belirli uzunluktaki bir otlatma mevsiminde uzun yıllar bitki örtüsüne, toprak ve diğer doğal kaynaklara hiçbir devamlı zarar vermeden otlatılabilecek maksimum hayvan sayısı’ olarak tanımlanır.

Meranın ürettiği yem miktarı ile onun üzerinde otlayan hayvan sayısı arasında elverişli bir denge kurulduğu zaman, o meranın doğru bir şekilde otlatılması probleminin büyük ve en önemli bir bölümü çözülmüş olur.

Otlatma Kapasitesine Uyulması İçin Alınması Gerekli Önlemler:

• Yem bitkilerini tarımının geliştirilmesi: Yem problemini çözecek en büyük imkanlardan birincisi, tarla topraklarında yetiştirilen yem bitkileri tarımının geliştirilmesidir.
• Çayır mera ıslahı: Türkiye’de çayır mera alanlarında otlatmanın düzenlenmesi ve çeşitli bakım ve ıslah işlemlerinin uygulanması ile yem üretimi büyük ölçüde artırılabilir.
• Hayvan ıslahı: Sayıları oldukça fazla olan hayvan varlığının verimleri ne yazık ki oldukça düşüktür. Gelişmiş bir tarım sisteminde az sayıda verimli hayvan besleyip bol miktarda ürün alınırken, çok sayıda verimsiz hayvan beslenerek daha az hayvansal ürün elde etmek durumunda kalınmaktadır.

Otlatma Mevsimi: Mera bitkilerinin otlatmaya karşı çok duyarlı oldukları ve bu nedenle otlatılmamaları gereken dönemlere Kritik Periyotlar denir. Çok yıllık bir mera bitkisinin yıllık hayat devresi içerisinde başlıca üç kritik periyot bulunmaktadır. İlkbaharda büyüme başlangıcı ile, otlatmaya başlama zamanı olan otlatma olgunluğu safhası arasında kalan ve bitkiler için çok zararlı olan döneme İlkbahar Kritik Periyodu denir. Yaz kritik periyodu ise, bitkilerin tohum olgunlaştırma dönemlerine rastlar. Sonbahar kritik periyodu ise, çok yıllık mera bitkilerinin kışa girmeden önceki dönemleridir.

Otlatma periyodu veya otlatma mevsimi, mera bitkilerinin büyük bir zarar görmeden otlatılabilecekleri ve hayvanların ihtiyaçlarını karşılayabilecek kadar yeşil veya kuru yem bulabilecekleri, yılın otlatmaya elverişli dönemi olarak tanımlanabilir.

Otlatma Mevsimine Uyulması İçin Alınması Gerekli Önlemler:

• Yem bitkileri yetiştirme: Meralar sadece otlatma mevsiminde yem sağlayan alanlar olduğu için, hayvanların kış yemi ihtiyacının büyük kısmı, tarımın ileri ülkelerdeki gibi, tarla topraklarında yetiştirilen yem bitkileri ile karşılanmalıdır.
• Yapay çayırların kurulması: Yıl içinde bir ya da birkaç kez biçilebilecek yapay çayırlar, iyi bir bakım ve yararlanma ile önemli miktarlarda kuru ot üretebilirler.
• Yapay meraların kurulması: Doğal meraların elverişli yerlerinde kurulan yapay meralar özellikle otlatma mevsimi içinde ortaya çıkacak yem ihtiyacını karşılamada önemli rol oynar.
• Geçici meraların kurulması: Otlatma mevsimi başlamadan önce, bir süre otlatılmak suretiyle tahıl ve tek yıllık baklagil yem bitkileri karışımları yetiştirilirse, bunlar gerekli bakım işlemleri ile doğal meralardan daha önce, otlatılabilecek hale gelirler.
• Yaylacılık: Meraların kuru bulundukları yaz aylarında hayvanların yeşil yem bulabileceği rakımı yüksek olan otlatma alanlarına götürülmesi ile hayvanların otlatma mevsimi boyunca hemen hemen yeşil bir yem ile beslenmesi sağlanır.
• Anız ve nadas alanlarından yararlanma: Meraların yeşil yem periyodu içinde tamamen otlatılmasından sonra hayvanların tahıl anızlarında veya nadasa bırakılmış alanlarda otlatılması ile bölgenin yem üretimine katkıda bulunulabilmektedir.

Üniform Otlatma: Meranın her tarafındaki yemin aynı derecede otlanmasını sağlamak üzere, otlayan hayvanların çeşitli yöntemlerle mera üzerine düzgün bir şekilde dağıtılması sureti ile yapılan otlatmaya üniform otlatma denir. Otlatma kapasitesinin gösterdiği sayıdaki hayvanın belirli bir otlatma mevsiminde istedikleri gibi otlamalarına izin verildiği zaman, meranın bazı kısımlarının hafif ve bazı kısımlarının da aşırı bir şekilde otlanması önlenemez. Merada ünformiteyi bozan ve düzgün olmayan otlatmanın önemli nedenleri meranın topografyası ve hayvanların seçici otlama alışkanlıklarıdır.

Seçici otlama bitkiler bakımından zararlı bir otlama olduğu gibi, tekrar tekrar otlama da bitkileri son derece yoran ve yıpratan bir otlanma şeklidir. Tekrar tekrar otlanan bu bitkiler büyüme mevsimi içinde rahat bir şekilde büyüyemez ve dinlenemezler.

Üniform Otlanmanın Sağlanması İçin Alınması Gerekli Önlemler: Bir merada üniform otlatma sorununu çözümlemek için başvurulan yollar, merada bulundurulan suluk, tuzluk ve yemliklerden yararlanma, geçici veya devamlı çitler kullanma, çobanla otlatma, mera yolları ve geçit yerleri açma gibi konularda toplanabilir. Bunlardan başka birçok merada uygulanan otlatma yönetim sistemleri de üniform otlatmayı sağlayan yöntemler arasında kabul edilebilir.

Yem Tipine Uygun Hayvan Cinsiyle Otlatma: Bazı meraların ürettiği yem koyunlar, bazı meraların yemi de sığırlar için daha elverişli olabilir. Bu meralarda o yemi daha iyi bir şekilde değerlendirecek hayvan cinsi otlatıldığı zaman, bu faaliyetler daha ekonomik olur.

Yem tipine uygun hayvan cinsi ile otlatma sorununu çözümleyebilmek için meranın topoğrafyası, bitki örtüsü, bu örtüyü oluşturan bitki türleri gibi çeşitli özellikleri hakkında yeterli bilgilere sahip olunmazsa gerekir.

Hayvanların Yem Tercihleri: Evcil hayvanların hepsi, meralarda yetişen yem bitkilerinin tümünü az veya çok otlarlar. Fakat mera yönetimi yönünden esas önemli olan konu, otlayan hayvan cinslerinin meradaki birçok bitkiler arasında bazılarını seçerek onları öncelikle otlama eğiliminde olmalarıdır.

Mera bitkileri arasında buğdaygil yem bitkileri, en çok atlar tarafından tercih edilmektedir.

Buğdaygilleri tercih etme bakımından atları azalan sıra ile sığırlar, koyunlar ve keçiler takip etmektedir. Baklagilleri de içeren geniş yapraklı otlar grubu ise en çok koyunlar tarafından otlanmakta ve bunu yine azalan sıra ile sığırlar, keçiler ve atlar takip etmektedir. Diğer bir bitki grubu olan çalıları ise, büyük oranda keçiler tarafından otlanmakta.

Daha özet bir anlatımla, atlar, sığırlar ve koyunlar daha çok buğdaygil yem bitkilerini yediklerini, geniş yapraklı bitkilerin en çok koyunlar tarafından değerlendirildiğini, çalıların da en fazla keçiler tarafından otlandığı söylenebilir.

Meranın Topoğrafyası: Meranın topoğrafyası otlatılacak hayvan cinsinin belirlenmesinde önemli rol oynar. İri cüsseli olan sığırlar ve atlar genellikle düz meralarda, koyunlar ve özellikle keçiler en dik ve sarp meralarda pek fazla rahatsız olmadan otlarlar.

Yem Durumu: Bitki örtüsünün sık veya seyrek oluşu, yetişen bitkilerin boyları, bitkilerin sert veya yumuşak oluşları ve meradaki yem miktarı otlatılacak hayvan cinslerini etkiler. Seyrek meraları koyun ve keçiler, sığır ve atlardan daha iyi bir şekilde değerlendirirler. Kısa boylu bitkilerden meydana gelen meralar, koyun ve keçi otlatmaya elverişlidir.

Orta ve yüksek boylu bitkilerin çoğunlukta olduğu otlatma alanları iyi bir sığır merası sayılır. İster yüksek boylu ister kısa boylu bitkilerden meydana gelsin, fakir ve verisiz meralar koyun ve keçilerin otlatılmasına daha elverişli sayılırlar.