Ünite 4: Tehlikeli Maddelerin Yüklenmesi ve Boşaltılması

Genel Olarak Tehlikeli Maddelerin Elleçlenmesi

Tehlikeli maddelerin yüklenmesi ve boşaltılması genel kargolar ile kıyaslandığında son derece detaylı ve hassas nitelikli operasyonlardır. Özellikle tehlikeli maddelerin meydana getireceği riskler ve tehlikeler dikkate alındığında elleçleme operasyonları ile ilgili hassasiyet anlaşılabilmektedir. Özellikle risk değerinin çok yüksek olduğu patlayıcı maddeler, organik peroksitler, radyoaktif maddeler vb. materyaller elleçleme sırasında meydana gelebilecek olumsuz bir durum çerçevesinde son derece büyük felaketler yaratabilecektir. Dolayısıyla tehlikeli maddeler sadece kendilerine yönelik bir zarara değil, beraberinde insanlara, diğer canlılara, ekonomik, kültürel ve sosyal varlıklara olumsuz ve geri dönüşü söz konusu olmayacak etkiler meydana getirebildikleri için elleçleme operasyonları olabilecek en yüksek düzeyde titizlikle planlanmakta ve uygulanmaktadır.

Tehlikeli Maddelerin Elleçlenmesi

Elleçleme en kısa tanımı ile taşınan ya da taşınacak bir materyalin taşıma kabına yüklenmesi ve taşıma kabından boşaltılması işlemlerini tanımlamak için kullanılan bir ifadedir. Buna ek olarak sabit olmayan bir taşıma kabı ile taşıma yapılacak ise bunların taşıma aracının üzerine konması ya da aracın üzerinden indirilmesi de elleçleme olarak adlandırılmaktadır. Karayolu taşımacılığında taşınan tehlikeli maddelerin dökme ya da paketli olarak taşınması farklı nitelikte yükleme ve boşaltma operasyonlarının uygulanmasını gerektirebilmektedir. Dökme yüklerin taşınması durumunda elleçleme ekipmanları kullanılırken, paketli yüklerin yüklenmesi ve boşaltılmasında farklı türde ekipmanlar kullanılabilmektedir.

Paletli ve Paketli Yüklerin Elleçlenmesi

Tehlikeli maddelerin paketli ya da paletli yüklenmesi durumunda yüke ilişkin emniyet ve güvenliğe etki eden çok sayıda faktör bulunmaktadır. Bunların başında yükün taşıma aracından bağımsız hareket edebilme olanağına sahip olması ve yükün hareketi kısıtlanmadıkça söz konusu risklerin varlığını devam ettirmesidir. Taşınan tehlikeli maddenin riskinin azaltılabilmesi için en temel kural yükün araç üzerindeki hareket edebilme kabiliyetinin kısıtlanabilmesidir. Yükün fiziksel özellikleri çerçevesinde farklı sabitleme uygulamaları söz konusu olabilmektedir. Taşımaya konu olan yükler rijid yükleme ve kompakt yükleme şeklinde iki farklı biçimde yüklenebilmekte ve taşınabilmektedir. Rijid yükleme; bir ya da daha fazla paket ya da paletli yükün aracın veya taşıma kabının tamamını kaplamayacak biçimde yüklenmesi durumudur. Rijid yüklemede taşınacak yük taşıma kabını ya da konteyneri tam olarak doldurmadığı için yükün sabitlenmesi için gerdirme kayışları ile birlikte takozlar kullanılmaktadır.

Yükün Araç Dengesinin Sağlanması

Dökme olarak taşınmayan paketli ya da paletli yüklerin her birisi için merkez nokta olarak tarif edilen “yük basma noktasının” belirlenmesi gerekmektedir. Bu nokta yükün bulunduğu zemine kuvvet uyguladığı nokta olarak ifade edilebilmektedir. Dolayısıyla yüke ilişkin bu nokta yükün üzerinde yer aldığı zemin üzerinde hareket etmesine de etki eden bir faktördür. Yük araç stabilitesinin sağlanabilmesi ve taşınan yükün araç üzerindeki hareketinin sınırlandırılabilmesi için araca ilişkin merkez nokta ile yüke ilişkin merkez noktanın eşleştirilmesi gerekmektedir. Yük araç dengesini sağlamak için uygulanan yöntemlerden bir diğeri de yükün taşıma operasyonunda kullanılacak olan kara yolu aracının aksları arasında belirlenen bir denge mesafesi içerisinde konumlandırılmasıdır. Bu yönteme göre kara yolu taşıma aracının ön ve arka aksları arasındaki mesafeler dikkate alınmaktadır. Yükün boyut ve ölçülerinin bu mesafelere oranı yükün araç üzerine yerleştirileceği lokasyonu göstermektedir.

Yükün Ağırlığının Araç İçerisinde Dengeli Dağılımı

Paketli ya da paletli taşınan tehlikeli maddelerin araç içerisinde ağırlık yönünden homojen dağılımının sağlanması, yükün zemine uygulayacağı kuvvetin dengelenmesi açısından fayda yaratan, dolayısıyla birtakım riskleri azaltan bir uygulamadır. Taşıma operasyonlarında yükün ağırlık açısından dağılımı yükün üzerinde yer aldığı zemine uygulamış olduğu birim kuvvet değerini ifade etmektedir. Karayolu taşımacılığında yük ağırlığının homojen dağılımı aks başına yapılacak eşit kuvvet dağılımına bağlıdır. Söz konusu kuvvet değeri ton olarak ifade edilmekte ve her bir aks başına düşen ton cinsinden ağırlık değerinin belirli bir sınır değerin altında kalması hedeflenmektedir.

Yükün Araca Sabitlenmesi

Taşınan yükler ister tehlikeli madde olsun isterse olmasın araç üzerinde hareket etme eğilimi göstermektedir. Bunun nedenleri “Paketli ve Paletli Yüklerin Elleçlenmesi” başlığı altında anlatılmaya çalışılmıştır. Dolayısıyla taşıma sırasında oluşabilecek farklı türlerdeki risklerin azaltılabilmesi için yükün araca sabitlenmesi gerekmektedir. Yük araçla birlikte hareket ettiği, kendi başına hareket olanağının bulunmadığı durumlarda yükün kontrol edilebilmesi de mümkün olabilmektedir. Aksi durumda yük kontrolsüz olarak hareket edebilmekte ve bu şekliyle risk yaratabilmektedir. Özellikle paketli ve paletli yüklerin araçlara yüklenmesi sırasında farklı biçimlerde sabitleme uygulamaları kullanılabilmektedir. Bunlar arasında gerdirme kayışlarının kullanılması, takozlama ve yükün sıkıştırılması gibi uygulamalar gelmektedir.

Bağlama (Lashing) Uygulamaları

Paketli ve paletli tehlikeli maddelerin yüklenmesi süreçlerinde öncelikli sabitleme uygulamalarından birisi gerdirme kayışlarının kullanılması işlemidir. Bu kayışlar uygulamada spanzet olarak da isimlendirilmektedir. Bu unsurlar sayesinde yükler aracın zeminine sabitlenmekte ve hareket edebilirlikleri sınırlandırılmaktadır. Özellikle rijid yüklemelerde yükün ağırlığı ile aracın hareketi sırasında ortaya çıkabilecek kuvvetler dikkate alınarak spanzetlerin belirli bir kuvvet direncine sahip olması gerekmektedir. Lashing uygulamaları taşınacak yükün özellikleri, formu, taşıma kabı ya da palet ve ambalaj özellikleri çerçevesinde değişkenlik gösterebilmektedir. Genel olarak kullanılan lashing türleri aşağıdaki gibi sıralandırılabilmektedir:

• Üstten Bağlama (Top-over lashing)
• Çapraz Bağlama (Loop lashing)
• Yay Bağlama (Spring lashing)
• Paket ve Paletlerin Birbirine Bağlanması (Round turn lashing)
• Doğrudan Bağlama (Direct lashing)

Üstten bağlama (top-over lashing); bağlama ekipmanlarının (spanzet) yükün üst kısmından dolaşarak, her iki yönde zemine yükün sabitlenmesi şeklinde gerçekleştirilen bir sabitleme uygulamasıdır

Çapraz bağlama (loop lashing); sabitlemede kullanılan spanzetlerin taşınan yükün bir tur döndükten sonra tekrar aynı noktaya bağlandığı sabitleme uygulamasıdır.

Yay bağlama yöntemi; yükün devrilmesi ya da herhangi bir yöne hareket etmesini engellemek üzere dikey düzlemde paletlerin kullanılması ve bu paletlerin zemine çapraz spanzetler ile bağlanması şeklinde uygulanan bir metottur.

Paket ve paletlerin birbirine bağlanması (round turn lashing); Sabitleme uygulamalarında kullanılan bir diğer yöntem de paket ve paletlerin birbirine bağlanması (round turn lashing) yöntemidir. Bu yöntemde birim yükler birbirlerine bağlanarak yükün toplam ağırlığı, dolayısıyla yaratacağı sürtünme kuvveti artırılmaktadır. Sürtünme kuvvetinin artması ve yükün hareketine yol açacak kuvvetlerin üzerine çıkması aynı zamanda yükün hareket edebilirliğini de azaltmaktadır.

Yükün Bloke Edilmesine İlişkin Uygulamalar

Yükün bloke edilmesi; taşınan yükün araç üzerinde hareketinin engellenmesi için bir takım unsurlar kullanılarak dolaylı biçimde yükün stabilitesinin sağlanması işlemidir. Uygulamada çoğunlukla blokaj için farklı tip ve özelliklerde takozlar kullanılmaktadır. Buna ek olarak bir diğer blokaj unsuru hava yastıklarıdır. Yükün araç içerisinde bloke edilmesi; yükün taşındığı bölümdeki sabit unsurlar ile (araç duvarı, zemin vb.) taşınan diğer yüklere dayandırılması ve hareket sayesinde oluşan kuvvetlerin bu unsurlar tarafından absorbe edilmesi ilkesine dayanan bir yöntemdir. Bu çerçevede amaç yükün hareket edebileceği araç içi boşlukların ortadan kaldırılmasıdır. Dolayısıyla yükün araç içerisinde hareket eğilimi gösterecek bir boşluğun bulunmaması durumunda buna ilişkin riskler de ortadan kaldırılabilmektedir. Bu türde uygulamaların başında yükün bir engelleyici bir unsurun (takoz) kullanılması ile hareket etmesinin engellenmesi gelmektedir. Bu yöntem uygulamada takozlama olarak da adlandırılabilmektedir. Takozlama yükün hareket edebileceği yönlere ahşap materyaller konulması suretiyle gerçekleştirilen bir uygulamadır. Takozlama türü bir sabitleme uygulaması yapılacak ise yükün boyunun en az sekizde biri ölçülerinde takozların kullanılması gerekmektedir. Bunun nedenlerinin başında yükün ölçü ve boyutları meydana gelen kuvvetin bir bileşeni olmasıdır. Bunun yanı sıra taşıma sırasında oluşabilecek kuvvetlerin yükün hareketine yol açmaması için takozların stabilitesi de önem arz etmektedir. Bu nedenle kullanılacak takozların zeminde stabilitesini sağlayacak çivilerin de özellikleri önem arz eden bir konudur. Bu kapsamda çivilerin en az 2/3’ü zemin içerisinde kalacak boyutlarda olması gerekmektedir.

Dökme Yüklerin Elleçlenmesi

Dökme olarak tehlikeli maddelerin yüklenmesi ile ilgili olarak paketli ya da paletli yüklere göre daha farklı biçimlerde yükleme ve boşaltma uygulamaları söz konusu olmaktadır. Sıvı ya da küçük taneli katı maddelerin yükleme ve boşaltma operasyonları ile taşınmaları sırasında gösterecekleri hareket eğilimleri değişkenlik göstermektedir. Araçların hareketlerine bağımlı olarak bu türde yükler araç içerisinde salınım göstermekte ve aracın ya da taşıma kabının ivmenin aksi yönüne doğru kontrolsüz hareketine yol açabilmektedirler. Diğer yandan bu türde yükler stabil bir karaktere sahip olmadıklarından yükün ağırlık merkezi sürekli olarak değişkenlik gösterebilmektedir. Bunun sonucunda aracın dinamik davranışı değişebilmekte, araçla birlikte yükün devrilmesi vb. riskler gerçekleşebilmektedir.

Koruyucu Ambalaja Sahip Yüklerin Elleçlenmesi

Bazı tehlikeli maddeler taşıma depolama ve diğer lojistik süreçler ile ilgili olarak, kendi koruyucu ambalaj ve unsurlarına sahip yükler şeklinde tanımlanabilmektedirler. Özellikle tüpler içerisinde taşınan gazlar bu tanıma girebilmektedir. Bunların kendi ambalajları dışsal etkenlerden doğal olarak bir koruma sağlarken, diğer türde yüklerden farklı yükleme, boşaltma ve istifleme uygulamalarını gerektirebilmektedir. Bu şekliyle tüp ve benzeri materyaller çarpma ve düşme gibi durumlara karşı daha mukavemetli olup, bu tür durumlara ilişkin riskler önemli ölçüde düşüktür. Buna karşılık kendi koruyucu ambalajına sahip yüklerin en zayıf yönleri dolumun yapıldığı vana olarak ifade edilen kafa kısımlarıdır. Bu türde yüklerin bu bölümlerine yönelecek bir kuvvetin yaratacağı etkiye bağlı olarak risk büyük ölçüde gerçekleşebilmektedir. Tehlikeli maddelerin yüklenmesi ve boşaltılması ile ilişkili operasyonlarda dikkate alınması gereken en temel ilke tüplerin kafa kısımlarının aracın hareket yönüne bakacak şekilde yatay yerleştirilmemesi, mümkün olduğunda yan düzlemde ya da dikey olarak konumlandırılması gerekliliğidir. Bunun yanı sıra birden çok tüpün yüklenmesi hâlinde bu yüklerin birbirine gerdirme kayışları (spanzet) ile bağlanması önem arz etmektedir. Aynı şekilde tüplerin dikey konumlandırılması halinde araç duvarına en yakın olan tüplerin araca sabitlenmesi gerekmektedir.

Tehlikeli Maddelerin Elleçlenmesinde Uygulama Süreçleri

Taşınan tehlikeli maddenin özellikleri, içerisinde tanımlandıkları sınıflar, ambalaj özellikleri ve formları dikkate alınarak, yasal düzenlemelerde gösterilen usul ve kurallara göre yükleme boşaltma, aktarma ve diğer elleçleme operasyonları söz konusu olmaktadır. Taşıma operasyonunda görev alanlar bu kuralları bütünüyle uygun hareket etmek zorundadırlar. Dökme yükler haricinde ambalajlı olmayan yükler ya da ambalajı dışında kalan tehlikeli maddelerin araçlara yüklenmesi ve taşınması mümkün olmamaktadır. Yükleme sırasında tehlikeli madde ambalajları zarar görmüş ise yükleyicinin bu yükleri araca yüklememesi gerekmektedir. Yükleme sırasında sorumluların yüklemeye nezaret etmesi ve olumsuz bir durum söz konusu olduğunda müdahale etmeleri gerekmektedir. Uygun biçimde paketlenmiş yüklerin araçlara veya taşıma kaplarına düzgün ve kurallara uygun biçimde yüklenmesinin ardından taşıma operatörlerinin araçları araca yüklenen tehlikeli maddelere uygun yazı, işaret ve etiketler ile donatmaları gerekmektedir. Yükleme sırasında karayolu aracı, vagon ya da konteyner gibi yüklemenin yapılacağı taşıma kapları, yüklemenin yapılacağı lokasyona alınmadan önce taşıma kabının tehlikeli madde yüklemeye elverişli olup olmadığı kontrol edilmektedir. Taşıma kabının tehlikeli maddenin özellikleri ve gereksinimler çerçevesinde taşımada kullanılmaya uygun olması durumunda operatör durumu bildirerek, taşıma kabının yükleme yapılacak yere sevkine izin vermektedir.