Ünite 2: Tehlikeli Maddelerin Taşınmasında Kullanılan Araçlar

Kara Yolunda Kullanılan Araçlar

Tehlikeli maddelerin kara yolu ile taşınmasında taşınan maddenin özelliklerine göre farklı türde araçlar kullanılabilmektedir. Bu konuya ilişkin en temel ayrım; taşınan tehlikeli maddenin özellikleri, tehlikeleri ile paketli ya da dökme şeklinde taşınma formları olmaktadır. En başta taşınacak tehlikeli maddenin dökme ya da paketli olarak taşınması, kullanılacak aracın da buna göre belirlenmesini sağlamaktadır. Paketli yükler büyük oranda konvansiyonel araçlar ile taşınırken, dökme yükler tanker ve silobas tipi araçlar ile taşınabilmektedir. Paketli ve ambalajlı tehlikeli yüklerin taşınmasında kullanılan kara yolu araçları tehlikeli maddenin ambalajlarının dış etkenlerden etkilenme düzeyine göre değişebilmektedir. Hava ve iklim koşulları gibi dışsal etkenlerden etkilenebilen tehlikeli materyaller genellikle kapalı tip araçlarla taşınırken, koruyucu ambalajları ile bu etkenlerden etkilenmeyen ürünler açık araçlarda taşınabilmektedir. Genel olarak kara yolu araçlarında; kapalı ya da diğer ismiyle brandalı araçlar, frigorifik (ısı kontrolü) araçlar ile açık kara yolu araçları ile paketli ve ambalajlı yüklerin taşınması söz konusu olurken sıvı, gaz ve katı formlarda tehlikeli maddeler dökme olarak tanker ve silobas adı verilen tipte araçlar ile taşınmaktadır.

• Brandalı araçlar
• Isı kontrollü (Frigorifik) araçlar
• Tanker araçlar

Brandalı Araçlar

Brandalı ya da diğer ismiyle tenteli araçlar paketli ve koli hâlinde tehlikeli maddelerin taşındıkları araçlardır. Taşımanın güvenli ve emniyetli biçimde gerçekleştirilebilmesi için taşıma kabının dış etkenlere karşı korunaklı olması, yağmur, nem vb. faktörleri aracın iç ortamına geçirmeyecek özellikte olması gerekmektedir.

İçerisinde bulundukları ambalajlar nedeniyle iklim ve hava koşullarında hiçbir suretle etkilenmeyecek olan tehlikeli maddeler brandalı bütün araç türleri ile taşınabilmektedir. Buna karşılık, su ya da bir başka madde ile etkileşime girebilecek ve reaksiyon gösterebilecek sınıf 5 içerisinde tanımlanmış maddeler kapalı kasa olarak tarif edilen araçlar ile taşınabilmektedir.

Isı Kontrollü (Frigorifik) Araçlar

Birtakım tehlikeli madde ve materyaller hava ya da havada bulunan bir bileşik ile belirli ısı ve sıcaklık koşullarında etkileşime girebilmekte, bunun sonucunda reaksiyon başlatabilmektedir. Özellikle bazı tehlikeli madde sınıflarında ortam ısısının birdenbire artması sonucunda reaksiyon birdenbire başlamakta ve çok kısa bir süre içerisinde risk gerçekleşmektedir

Bu noktadan hareketle ısının artmasıyla reaksiyon başlatabilecek tehlikeli maddelerin kontrol altında tutulabilmesi için ortam sıcaklığının da kontrol altına alınması gerekmektedir. Bunu sağlayabilmek için bu türde tehlikeli maddeler ısı kontrollü (frigorifik) araçlarla taşınabilmektedir. Dolayısıyla ısı kontrollü araçlar ile tehlikeli maddelerin taşınması temel olarak reaksiyon başlatabilecek ya da tehlikeli maddenin parlama derecesi ile ortam sıcaklığının aynı olması neticesinde ani parlama ve yangınla sonuçlanabilecek risklerin denetim ve kontrol altına alınması amacını taşımaktadır.

Tanker Araçlar

Sıvı, gaz ve küçük (granül) parçalı katı yüklerin taşınmasında kullanılan kara yolu taşıma araçlarıdır. Sıvı hâlde yanıcı, parlayıcı, oksitleyici vb. türde tehlikeli maddeler tankerler ile taşınmaktadır. Özellikle petrol türevleri, benzin, tiner, mazot vb. türde yanıcı sıvıların taşınmasında onlar için üretilmiş tankerler kullanılmaktadır. Tankerler sadece dökme yüklerin taşınmasında kullanılmaktadır

Tankerler; taşıyacakları tehlikeli maddenin özellikleri, riskleri ve tehlikeleri çerçevesinde birtakım türlerde üretilebilmektedir. Aynı zamanda her bir tanker tipi için geçerli olmak üzere tankerin özelliği, üretiminde kullanılacak materyal ve malzemeler ile spesifik unsurları kapsamında uluslararası standart ve normlara göre üretilmektedirler. Bu doğrultuda tanker araçların taşıma kabı gövdesi alüminyum veya paslanmaz çelikten imal edilmekte olup, kullanılacak malzemenin kalınlığı 3 ila 4,5 mm arasında değişmektedir.

Taşımada kullanılacak olan tankerler taşıdıkları ürün grupları çerçevesinde aşağıdaki gibi sınıflandırılabilmektedir;

• Yanıcı sıvı tankerleri
• Organik peroksit tankerleri
• Kimyasal madde tankerleri
• Basınçlı gaz tankerleri
• Dökme katı madde tankerleri

Deniz Yolunda Kullanılan Araçlar

Deniz yolu ile tehlikeli maddelerin taşınması için kullanılan deniz araçları, taşınan yüklerin fiziksel özelliklerine, risklerine ve tehlikelerine göre farklılaşmaktadır. Deniz yolu ile dökme olarak taşınan tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılan gemiler genel olarak tanker olarak tanımlanmaktadır. Deniz yolu ile paketlenmiş olarak taşınan ambalajlı tehlikeli yükler ise kargo gemileri, konteyner gemileri ile nükleer gemiler tipi deniz araçlarında taşınabilmektedir. Deniz yolu tanker gemileri dökme olarak sıvı, gaz ya da katı formda tehlikeli maddelerin taşınabildikleri gemi tiplerinin genel adıdır. Özellikleri çerçevesinde ham petrol ve benzin, dizel, gazyağı, tiner vb. türde petrol türevleri, kimyasal maddeler, LNG/LPG türü gaz tankerleri, toz ve granül hâlde tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılan katı madde tankerleri (OBO) şeklinde kategorize edilebilmektedir;

• Ham petrol tanker gemileri
• Kimyasal madde tanker gemileri
• Gaz tanker gemileri
• OBO gemileri

Ham Petrol Tanker Gemileri

Ham petrol tankerleri işlenmemiş nitelikte olan petrolleri taşımak için tasarımlanmış tanker tipi gemilerdir. Ham petrol tankerleri Uluslararası Deniz yolu ile Tehlikeli Maddelerin Taşınmasına ilişkin Kodlar (IMDG) ile Denizlerde Can Güvenliğinin Sağlanması Sözleşmesi (SOLAS) çerçevesinde belirlenmiş özellik ve standartlarda olmaları gerekmektedir. Petrol taşıyan bu türde tankerler taşıma kapasiteleri açısından aşağıdaki gibi gruplandırılabilmektedir;

• Ultra büyük ham taşıyıcılar (ULCC)
• Çok büyük ham taşıyıcılar (VLCC)
• Suezmax tankerler
• Aframax tankerler

Kimyasal Madde Tanker Gemileri

Bir diğer sıvı yük gemi türü de kimyasal tankerlerdir. Kimyasal madde tankerleri yüksek düzeyde risklere sahip olan gemilerdir. Meydana gelebilecek olumsuz bir durumda canlıların yanı sıra çevre de büyük oranda zarar görebilmektedir. Bu nedenle kimyasal madde tankerlerinde güvenlik ve emniyete ilişkin önlemler en yüksek seviyededir. Bu gemiler herhangi bir sızıntı ihtimaline karşı çift gövdeli (cidar) olarak üretilmektedir. Dış gövde zarar görse bile iç gövde kimyasal maddenin çevreye salınmasını önleyebilmektedir.

Gaz Tanker Gemileri

Gaz tanker gemileri ise gaz formunda tehlikeli maddelerin taşınmasından kullanılan gemilerdir. Özellikle LPG ve LNG gibi tehlikeli maddeler bu türde tankerler ile taşınmaktadır. Bu tür tankerler ile taşınan LPG ve LNG gibi gazlar çok yüksek basınçlar altında sıvılaştırılarak taşınmaktadır. Buna karşılık söz konusu gazlar normal sıcaklık ortamında çok hızlı biçimde eksi formuna dönüşme eğilimi taşımaktadır. Bu nedenle gaz tankerlerinde taşınan gazlar yüksek basınç altında ve soğutularak taşınmaktadır.

OBO Gemileri

Tehlikeli maddelerin dökme olarak taşındığı tanker gemilerden bir diğeri de OBO gemileridir. OBO ifadesi Oil Bulk Ore (dökme petrol/cevher) kısaltması şeklinde kullanılmaktadır. Bu tür gemilerde sıvı tehlikeli maddeler taşınabileceği gibi katı formda ve fiziksel açıdan granül ya da toz şeklinde tehlikeli maddeler taşınabilmektedir. OBO gemileri bu özellikleri çerçevesinde kuru yük gemilerine de benzemektedir. Bu tür gemilerde tehlikeli maddelerin yanı sıra diğer türde yükler ve kargolar da taşınabilmektedir.

Demir Yolunda Kullanılan Araçlar

Demir yolu taşımacılığında tehlikeli maddeler dökme ya da paketli hâlde taşınmalarına göre farklı taşıma araç ve ekipmanlarında taşınabilmektedir. Taşıma operasyonunda taşınan tehlikeli maddenin formları ve fiziksel özellikleri dikkate alınarak kullanılacak araçlar ve araç tipleri belirlenmektedir;

• Paketli yüklerin taşınmasında kullanılan vagonlar
• Dökme yüklerin taşınmasında kullanılan vagonlar

Paketli Yüklerin Taşınmasında Kullanılan Vagonlar

Tehlikeli maddeler paketli olarak taşınıyorlarsa genellikle kapalı vagonlarda özellikle Hbs tipi vagonlar ile taşınabilmektedir. Buna karşılık tehlikeli maddeler Sınıf 5 ya da Sınıf 4 içerisinde tanımlanmış ve metaller ile reaksiyona girebilecek nitelikte bir tehlikeli madde ise Hbs tipi vagon yerine G tipi ahşap vagonlar tercih edilebilmektedir. Tehlikeli maddelerin taşındıkları bu tür vagonlar uluslararası düzeyde G ve H tipi vagonlar olarak tanımlanmaktadır. Torbalı çimento, gübre, paketlenmiş kimyasal maddeler vb. eşyaların taşınması kapalı vagonla yapılabilmektedir.

Dökme Yüklerin Taşınmasında Kullanılan Vagonlar

Demiryolunda dökme olarak taşınan tehlikeli maddeler ise sıvı, katı ya da gaz formlarına göre farklı tipte tank vagonlar ile taşınabilmektedir. Tank tipi vagonlar uluslararası standartlar çerçevesinde Z tipi vagon olarak tanımlanmaktadır. Tehlikeli maddelerin taşınmasından kullanılan bu tür vagonlar için sarnıç tipi vagonlar ifadesi de kullanılmaktadır.

Hava Yolunda Kullanılan Araçlar

Hava yolu ile tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılan araçlar; kargo uçakları ile tehlikeli madde konteynerleri şeklinde tanımlanabilmektedir. Hava yolu taşımacılığında tehlikeli maddeler dökme olarak taşınmamakta, sadece ambalajlı ve paketli yükler hava yolu konteynerleri içerisinde taşınabilmektedir. Hava yolu taşımacılığında kullanılan hava yolu araçları genellikle kargo uçaklarıdır. Hava yolu taşımacılığında en yoğun kullanılan uçak türlerinden birisi Antonov tipi uçaklarıdır. Antonov tipi uçaklar 61 ton ağırlık ile kalkış yapabilmekte, toplamda 17 ton yük taşıyabilmektedir.

Çok Türlü Taşımacılıkta Kullanılan Araçlar

İntermodal ve kombine taşımacılık gibi çok türlü taşımacılık operasyonlarında kullanılan taşıma araçları ve ekipmanlar farklılaşabilmektedir. En yoğun olarak kullanılan taşıma unsurları konteynerlerdir. Özellikle taşınan yükün özellikleri ve riskleri dikkate alınarak taşımada kullanılan araçlar farklılık gösterebilmektedir. Diğer taşıma türlerine benzer bir biçimde tehlikeli maddelerin dökme ya da paketli olarak taşınmasına göre kullanılacak konteyner tipleri değişebilmektedir;

• Paketli yüklerin taşınmasında kullanılan konteynerler
• Dökme yüklerin taşınmasında kullanılan konteynerler

Paketli Yüklerin Taşınmasında Kullanılan Konteynerler

Paketli olarak taşınan tehlikeli maddeler standart tip konteynerler içerisinde taşınmaktadır. Özellikle Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) tarafından belirlenen standartlar çerçevesinde üretilen konteynerler tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılabilmektedir. Bunlar arasında 20’lik ve 40’lık standart konteynerler ile high cube olarak tarif edilen yüksekliği fazla olan konteynerler sayılabilmektedir. 20’ konteynerler 5,9 metre uzunluk, 2.35 metre genişlik, 2,39 yükseklik ölçülerine sahiptir. 20’ konteynerler içerisine maksimum 21.800 kg yükleme yapılabilmektedir.

Dökme Yüklerin Taşınmasında Kullanılan Konteynerler

İntermodal ve kombine taşımacılık gibi çok türlü taşımacılık süreçlerinde tehlikeli maddelerin taşınması için iki farklı türde konteyner tipi kullanılmaktadır. Bu konteyner tipleri taşınacak tehlikeli maddenin katı sıvı ya da gaz formunda olmasına göre değişebilmektedir. Genellikle aşağıda gösterildiği gibi üç farklı konteyner türü taşıma operasyonlarında yer alabilmektedir.

1. Tank Konteynerleri
2. Gaz Konteynerleri (MEGC)
3. Dökme Katı Madde Konteynerleri