Ünite 7: Özbakım ve Beslenme

Giriş

Dünya Sağlık Örgütü (WHO), geriatrik yaş grubunu 65 yaş ve üzeri olarak tanımlamıştır. Ülkemizde 2010 yılı rakamlarına göre 65 yaş üstü nüfus % 7.1, yaklaşık 5 milyon yaşlı seviyelerindedir. Ortama yaşam süresi ise 2008 yılında erkeklerde 70.6 ve kadınlarda 75.7 olarak bildirilmiştir.

Yaşlanmayla birlikte bir takım bazı psikolojik, fizyolojik, bilişsel, emosyonel değişikliklerin meydana gelmesi özbakımın önemini arttırır.

Yaşlının ev içinde ve ev dışında güvenliği, infeksiyonlara sıklıkla rastlanılması, düşme, idrar kaçırma, beslenme sorunları son derece önemlidir öte yandan Yaşlıya saygı, yaşlıyı anlamaya çalışma ve yaşlıya yardım geriatrinin tüm alanlarında en temel kuralı ve felsefeyi oluşturur. Özbakım uygulamasında da bu felsefe geçerlidir.

Bireysel Bakım ve Temizlik Becerilerinin Tanımı

Özbakım konusu ele alınırken her yaşlının ihtiyacı farklı şekilde değerlendirilmelidir. Yaşlının bireysel bakım ihtiyacının karşılanmasında barınma, yemek yapma ve yeme, temel ve enstrümantal günlük yaşam aktiviteleri önemli yer kaplar.

Her yaşlının özbakımında bazı temel ihtiyaçlar vardır. Beslenme, boşaltım, hareket, giyinme ve vücut ısısının korunması, yardımcı cihaz kullanımı, ilaç kullanımının düzenlenmesi alanlarındaki bireysel bakım ihtiyaçları ortaya çıkarılmalıdır. Günlük yaşam aktiviteleri ve enstrümantal günlük yaşam aktivitelerinin ve bunları değerlendirme testlerinin bilinmesi özbakımda da son derece önemlidir. Yaşlının bağımsızlık derecesini anlamaya yönelik ve günlük bireysel bakım ihtiyaçlarını da ortaya çıkaran testlerdir. Özbakımda özellikle hareket, banyo, temizlik, idrar ve gayta yapabilme, yemek yeme, giyinebilme son derece önemli yer tutar. Yaşlı hastanın kendine bakım kapasitesi günlük yaşam aktivitelerinin değerlendirilmesiyle ölçülür. Günlük yaşam aktiviteleri temel (GYA) ve enstrümantal günlük yaşam aktiviteleri (EGYA) olmak üzere 2 gruba ayrılır. 65 yaş üzerindeki grubun %25’inde, 85 yaş üzerinde ise %50’sinde temel GYA’de bağımlılık tespit edilmiştir. Yaşlının özbakım ihtiyaçlarının saptanması için bazı testler geliştirilmiştir. Bunların en önemlisi Barthel’in Günlük Yaşam Aktiviteleri Ölçeğidir. Bu testin amacı hastanın günlük işlerinde ne yaptığını kaydetmektedir. Diğer bir test ise Lawton-Broody Enstrümantal Günlük Yaşam Aktiviteleri Ölçeği (EGYA)dir. Hastanın özbakım ihtiyaçları hakkında önemli fikirler verir.

Giysi ve Barınma Koşulları

Yaşlının nerede ikamet ettiği, kimlerle birlikte yaşadığı özbakımın son derece önemli bir konusudur. Yaşlının evde değil de herhangi bir kurumda kalıyor olması da önemli bir konudur. Barınma deyince aklımıza temizlik, ısınma, güvenlik gibi unsurlarda gelmelidir. Ülke olarak yaşlılarına bakan, sahip çıkan ve öz bakım ihtiyaçlarını karşılayan bir toplum olmamıza rağmen şehir hayatının getirdiği zorluklar yaşlıların barınma ihtiyacını da zorlaştırmaktadır. Ülkemizdeki kurumlarda 20 binin üzerinde yatak kapasitesi bulunmaktadır. Bu sayının daha da artması gerekmektedir.

2010 yılından itibaren ülkemizde evde yaşlı bakımında daha etkin ve ekonomik olmasından dolayı devlet desteğiyle gelişmeler olmuştur. Giyinme ve giysiler yaşlı bakımının bir diğer önemli konusudur. Yaşlının kıyafetini kendi giyemediği durumlarda desteklenmesi, kıyafetlerin rahatlığı, temizliği fizyolojik ve psikolojik açıdan son derece önemlidir.

Temizlik

Yaşlılıkta temizliğinin önemiyle birlikte değinilmesi gereken konu yaşlının kendi temizliğini kendisinin rahat bir şekilde başkasına muhtaç olmadan yapıp yapmadığı gerçeğidir. Yardıma ihtiyaç durumu tespit edilmelidir. İdrar ve gayta tutamamak veya zaman zaman kaçırmak son derece önemlidir ve uygun önlemler ve tedavi ile temizlik hedeflenmelidir. Yine demansı olan yaşlılarda, felçli yaşlıda, depresif yaşlıda, hareket kabiliyetinde yetersizlik olan yaşlıda temizliğin sağlanması son derece önemlidir. Vücut temizliğinde dikkat edilecek husus yaşlı eğer banyo yapamayacak durumda ise vücudunun tamamının veya bir kısmının silinmesidir. Yatakta tam silme, yatakta saç yıkama, elbise giydirme çıkartma, ağız ve diş bakımı, burun bakımı, kulak bakımı, kapalı gözün bakımı, tırnak bakımı, yatak ve malzemelerinin temizliği, tuvalette eğitim ve destek, kusma var ise kusma sonrası temizlik, duş ile temizlik temizliğin farklı alanlarıdır. Temiz su en önemli temizlik aracıdır ancak uygun ve gerekli durumlarda vücut temizleme ürünleri yara oluşmasını, enfeksiyonları engellemekte ve sıhhi durumu desteklemektedir.

İdeal Banyo ve Tuvalet Koşulları

Yaşlının yaşadığı evde tuvalet, banyo ve buralara ev içinde yaşlının ulaşımı son derece önemlidir. Kaymayan terlikler kullanılmalıdır Özellikle düşmelerin önlenmesinde ve acil durumlarda son derece yararlıdır. Tuvalet ve banyoya giden antrede ve tuvalet yanında; duş yanında tutunma barları olmalıdır. Tutunma kolları duvarda yatay eksende iyi sabitlenmiş olmalıdır. Tutunma barlarının çapı 4-5 cm olmalı ve zeminden 90-100 cm yükseklikte yerleştirilmelidir. Banyo kapısı mekanı daraltmamak için dışarıya açılmalıdır. Banyo zemini kaymaz, ışık ile parlamayan özellikli malzemeden yapılmalı ve döşemeler ıslak bırakılmamalıdır. Zemin ile duvar rengi tezat oluşturacak şekilde farklı renklerden yapılmalıdır. Asıl amaç düşme, kayma gibi sorunları engellemektir. Eski tarzda yapılmış olan evler yaşlıların kolayca kullanabileceği tarzda inşa edilmelidir.

Öz Bakımı Gerçekleştirme Sırasında Kişisel ve Çevresel Güvenlik

Özbakım sırasında güvenlik; banyo-giyinme-barınmaısınma-yemek hazırlama-kontinans-transfer gibi özbakım örneklerindeki güvenlikten oluştuğundan eviçi güvenlikten yaşlının yemek yerken aspire etmesinin engellenmesine kadar farklı alanları içerebilir. İlaçların güvenliği de bu konuya girmektedir. Yaşlının evi düşme ve kazalara yol açmayacak şekilde düzenlenmelidir. Eğer yaşlının hayatını kolaylaştırmak üzere evde küçük değişiklikler yapılırsa tedbirsizlik ve ihmalkarlıktan doğan ev kazaları önlenebilir.

Yaşlılıkta meydana gelen fiziksel değişiklikler bazı ihtiyaçları da beraberinde getirmektedir.(Örneğin yaşlıların bastona, gözlük ve işitme cihazına ihtiyaç duyması gibi.)

Evde yangın çıkma, gazdan zehirlenme, kesici aletlerin varlığı gibi durumlarda bazı yaşlılarda daha sık sorun görülmektedir. Evde ve yaşlının üzerinde yaşlının kimlik bilgileri, acil durum telefonları, hayatını kolaylaştıracak bazı notlar, acil durumda yardım isteyebileceği teknolojik tesisat ve taşınabilir telefon bulunmalıdır. Yine yaşlılıktan kaynaklanan yanlış ilaç kullanımı olabilmektedir. Bunun en aza indirilmesi gerekmektedir. Kaygan zeminler, eşikler, gereksiz çok eşya ve sıkışık odalar, kötü aydınlatma sıklıkla ev içinde kazalara sebep olmaktadır.

Enfeksiyonlardan Korunma

Yaşlanma sürecinde, infeksiyon hastalıklarını kolaylaştıran fizyolojik değişiklikler vardır. Prostat hipertrofisi, rahim sarkması, idrar torbası hastalıkları idrar yolu infeksiyonlarını; mukosilier kleransın azalması, öksürük refleksinin azalması, sık aspirasyon, diyabetkronik obstrüktif akciğer hastalığı, alkol öyküsü, kalp yetmezliği, gibi kronik hastalıklar, boğaz florasında ajan patojenlerin kolonizasyonu (Streptococcur Pnemoniae, Hemofilur Influensa, Klebsiella Pnemoniçe), bakımevlerinde yatanlarda gram negatif bakterilerin kolonizasyonu pulmoner infeksiyonların sıklığını arttırır.

Yaşlılıkta yaşanan sıkıntılardan ötürü kişi şikayetlerini sağlık uzmanlarına tam olarak bildirmelidir. Aksi durumda yaşlının hastalığına tanı konması zorlaşabilir, yaşlının depreyona girmesi, ateş cevabının azalması, iştahsızlık, halsizlik gibi durumları da beraberinde getirir.

Yaşlılarda enfeksiyon hastalıkları daha sık ve daha yavaş olur. Bu nedenle hastalığının tanısının bir an evvel konulması ve tedaviye başlanması çok önemlidir.

Yaşlılık döneminde dikkat edilmesi gereken konulardan biri de aşıdır. Ülkemizde yaşlılara yapılması gereken aşıların hepsi mevcut değildir. Buna rağmen yapılması gereken aşıların başında influenza, pnömoni ve tetanoz aşıları gelmektedir.

Ağız ve Diş Sağlığı

Gastrointestinal sistemin bir parçası olan oral kavite, beslenme ve konuşmada önemli bir unsurdur. Kolay değerlendirilebildiği için rutin fizik muayene sırasında mutlaka incelenmelidir. Özellikle ağız kanserlerinin sık görüldüğü, tükrük göllenmesinin en yoğun olduğu yerler, bukkal mukoza, yumuşak damak, ağız tabanı, dilin yan kenarları unutulmamalıdır. Yaşlanma ile meydana gelen en önemli değişiklik dişlerin kaybıdır. Dişlerin varlığı, takma diş veya protez diş kullanımlarında ki bakımları, diş kontrolleri son derece önemlidir. Varsa çürüklerin, infeksiyonların tedavisi önemlidir. Yılda 1-2 kez diş hekimi kontrolü önemlidir. Yine dudaklarının da bakımı, kurumaması önemlidir. Bu konuda krem, vazelin, özel rujlar kullanılabilir. Ortamın odasının havası kuru olmamalıdır, gerekirse hava nemlendiricileri kullanılabilir.

Temel Beslenme İlkeleri

Yeterli ve dengeli beslenmenin yanında yaşlılık döneminde görülen B12, D vitamini eksikliğinin giderilmesinin önemi artar. Her hastalığın kendine özgü bir beslenme programı vardır. Yaşlılıkta bu programa özenle dikkat edilmelidir, tuz kısıtlaması ve ya diyet yapılacaksa hekim kontrolünde yapılmalıdır.

Beslenme sorunlarının tespiti için yaşlı değerlendirmelerinde beslenmeye yönelik tarama testleri son derece önemlidir. Mininutrisyonel gibi testlerle yaşlının beslenme yetersizliği ya da bozukluğunun derecesi ölçülebilir.

Felçli, diyabetik, demanslı, hipertansif, depresif yaşlılarda ve başka hastalıkların varlıklarında hastalıklarına özgü beslenme son derece önemlidir. Yaşlıda tat duyusu, koku duyusundaki azalmalar, el titremeleri olanlarda çatal kaşık tutma zorlukları; yaşlının dişlerinin yetersiz oluşu, yaşlıda yetersiz beslenme olasılığını arttırmaktadır. Alzeheimer gibi hastalıklarda ise yaşlıya özel ilgi ve alaka gösterilmelidir. Hasta yemeğini yemiş olduğu unutup halde tekrar yemek isteyebilir. Alzheimer hastalarında yemek sırasında huzursuzluk artışı sıktır. Bu nedenle hastanın yemek saatlerini, yanında rahat ettiği yakınlarıyla birlikte olabileceği bir zamana ayarlamak yararlı olacaktır. Hastanın rahatça kullanabileceği türden çatal, bıçak, kaşık ve tabak seçilmelidir. Ayrıca sofra düzeni de hastanın dikkatini dağıtmayacak şekilde, sade olmalıdır. Tüm bunlara rağmen yaşlılık döneminde kişiler kilo alabilir ya da verebilir. Kişinin kabızlığı olup olmadığına bakılmalıdır. Alternatif beslenme yolları araştırılmalı ve bütün bu durumlar için hekime başvurulmalıdır.