Ünite 5: Engelli Bireyler İçin Yardımcı Teknoloji

Giriş

Sağlıklı bireyler için günlük yaşamda yaşamın gerekliliği olarak yapılan birçok aktivite (alışveriş yapmak, yemek yeme, banyo yapmak, diş fırçalamak, giyinmek, soyunmak, kitap okumak, gibi) oldukça sıradan ve basit bir uygulamadır.

Günlük yaşamında yaşadığı sağlık problemlerinden dolayı işlerini gerçekleştiremeyen engelli bireyler için geliştirilmiş yardımcı teknolojiler, bireyin günlük yaşamdaki bağımsızlığını kolaylaştırmakta ve yaşam kalitesini arttırabilme konusunda önemli katkılar sağlamaktadır. Yardımcı teknoloji kavramının birçok tanımı olmakla birlikte, Uluslararası Standartlar Teşkilatı tarafından “Engelleri önleyen, telafi eden, azaltan veya etkisiz hâle getiren ve bu amaçlarla özellikle üretilen ya da yaygın biçimde mevcut olan ve engelli kişi tarafından kullanılan her ürün, cihaz, donanım ya da teknik sistemdir” olarak tanımlanmıştır. Yardımcı teknolojik cihazlar, kişinin engel türü ve engel şiddetine bağlı olarak farklı şekillerde tasarlanmıştır.

Son yıllarda, teknolojik alandaki gelişmeler ve sağlık alanındaki önemli çalışmaların sonuçlarının yayınlanması ile birlikte, gelişen ve çeşitlenen yardımcı cihazlar, günlük yaşamda bazı işlerini gerçekleştirebilme konusunda problem yaşayan engelli bireyler için uyarlanabilir özellikte olup, aynı zamanda, iyileştirici ve düzeltici görevler de sağlamaktadır.

Engellilik ve Yardımcı Teknoloji

Engellilik/engel, insan olma durumunun bir parçasıdır. Öyle ki hemen hemen herkes yaşamının tamamı (herhangi bir sağlık problemine bağlı olarak gelişen durumlarda) veya bir bölümünde (bu durum, genellikle yaşlılık döneminde görülmektedir), fonksiyon güçlükleriyle karakterize durumlar yaşayabilmektedir. Böyle durumlarda, genellikle, yardıma muhtaç olan engelli bireyin desteklenmesi konusundaki sorumluluğu aile bireyleri veya yakın arkadaşları tarafından üstlenilmektedir.

Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ) araştırmalarına göre dünya üzerinde 500-650 milyon insanın engelli olduğu, dünya çocuk nüfusunun %10’unun, yaklaşık olarak 200 milyon insanın, duyusal, entelektüel veya mental sağlık konusunda engellilik yaşadığı belirtilmiştir. Engelli nüfusunun gelişmiş ülkelerde çok daha yüksek olduğu, sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde bu sayının 54 milyon insandan fazla olduğu belirtilmektedir. Ülkemizde ise Devlet Planlama Teşkilatının (DTÖ) 2011 yılında yaptığı çalışmada, 5 milyon civarında insanın (4 milyon 882 bin 841 kişi) herhangi bir engele sahip olduğu belirtilmektedir.

Yardımcı teknolojiler, 1960’lı yıllardan itibaren engelli nüfusundaki artışa paralel bir biçimde kullanılmaya başlanmıştır. 1970 ve 1980’li yıllarda alanda çalışan akademisyenlerin de desteği ile yüksek teknolojik tasarımlar ve üretimlerle engelli bireylerin günlük yaşamlarında desteklenebilecekleri ve refah seviyelerinin arttırılacağı göz önünde bulundurularak alandaki çalışmalar hız kazanmıştır.

Engellilik ve Engel Türleri

Engellilik türleri ve ihtiyaçları çeşitlilik göstermektedir. Engel türleri şöyle sıralanabilir:

• Ortopedik engellilik,
• Görme engellilik,
• İşitme engellilik,
• Dil ve konuşma engelliliği,
• Zihinsel engellilik,
• Süreğen hastalıklar dolayısıyla meydana gelen engellilik.

Bireyin var olan sorununa özel ihtiyaçlar değişkenlik göstermektedir.

Ortopedik engel: Kas-iskelet sistemini ilgilendiren yetersizlik, eksiklik veya fonksiyon kaybı olan bireylerde yaşanan engellilik durumudur. Alt ve üst ekstremitelerinde, omurgada kısalık, eksiklik, fazlalık, yokluk, şekil bozukluğu, hareket kısıtlılığı, kas güçsüzlüğü sorun teşkil eden durumlardır. Serebral palsi (çocukluk çağı beyin felci), spina bifida, amputasyonlar, omurilik felçliler ortopedik engeli olan bireylerdir.

İşitme engeli: Doğum öncesi, doğum sırası veya sonrasında meydana gelen herhangi bir probleme bağlı olarak gelişebilir. Tek veya her iki kulağında tam veya kısmi işitme kaybı olan bireyler işitme engelli sınıfına dahil olurlar. Geniş kapsamlı bir terim olup hafif dereceden çok ileri dereceye kadar değişen şiddetlerde görülebilir. İşitme engeli;

• Ağır işitenler ve
• Hiç işitmeyenler olarak iki grupta incelenebilirler.

Görme engeli: Tek veya her iki gözünde tam veya kısmi görme kaybı veya bozukluğu olma durumudur. Görme engeli, hayatın farklı dönemlerinde geçirilen hastalık, kaza gibi sebepler nedeniyle veya doğum sırasında/sonrasında gelişen problemler nedeniyle gelişebilir. Göz protezi olan bireyler, renk körlüğü, gece körlüğü gibi sağlık problemi olan bireyler görme engelli sınıfına dahil edilmektedir.

Dil ve konuşma engeli: Doğum öncesi, sırası veya sonrasında meydana gelen herhangi bir problem ve/veya hastalık nedeniyle konuşma yeteneğinin kaybolması, konuşmanın hızında, akıcılığında, ifade edebilme yeteneğinde bozukluk yaşanması ve ses bozukluğu ile karakterize durumdur. Kekemeliği olanlar, işittiği hâlde konuşamayanlar, dil, dudak, damak veya çene yapısında ciddi problemi olan bireyler bu gruba dahil olmaktadır.

Zihinsel engel: Doğum öncesi, sırası veya sonrasında gelişen problemler nedeniyle gelişebilir. Çeşitli derecede zihinsel yetersizlikle karakterizedir. Zihinsel engeli olanlar (mental retardeler, entellektüel bozukluğu olanlar) ve Down sendromlu bireyler bu gruba giren klinik tablolardır.

Süreğen hastalıklar: Bireyin çalışma kapasitesi ve fonksiyonlarını etkileyen veya önleyen, sürekli bakım ve tedavi gerektiren hastalıkların olması durumunda yaşanılan klinik tablo sonrasında görülür. Örneğin; kan hastalıkları, romatizmal hastalıklar, kronik solunum sistemi hastalıkları, kanserler, ruhsal davranış bozuklukları gibi.

Engelliler Yardımcı Teknojilerin Yeri ve Önemi

Modern teknolojik gelişmeler, engelli kullanıcıların hareketlilik kapasitesi ve yaşam kalitesi parametrelerinde önemli kazanımlar sağlamıştır. Çünkü, yardımcı teknolojik ürünlerin kullanımı engellilerin toplumla bütünleşmeleri konusunda önemli katkılar sağlamaktadır.

Yardımcı teknoloji, yardımcı, adaptif ve rehabilitatif amaçlar için engelliler tarafından tercih edilen, kullanılan araç-gereçlere verilen isimdir. Son yıllarda, robotik rehabilitasyon ve sanal gerçeklik rehabilitasyonu alanındaki gelişmeler ve teknolojik ilerlemelerle birlikte, yüksek teknolojik ürünlerin farklı engel türüne ait bireylerde yaygın kullanımında artışlar olmuştur.

Teknolojideki kalite (düşük veya yüksek teknoloji), elde edilen ürünler açısından önemli olmakla birlikte, her zaman, teknolojinin doğru olduğu ve doğru bir şekilde kullanıldığı anlamını taşımamaktadır. Bir tasarım mühendisinin de belirtmiş olduğu gibi “düşük teknoloji ya da yüksek teknoloji değil, doğru teknoloji” terimi kalite bakımından daha önemlidir.

Artan engelli nüfusu, engellilerin artan ihtiyaçları, engelliler için yaşam kalitesini arttırmak amacıyla sosyalleşme ve kaynaşma/kaynaştırma çabaları, sektörde önemli bir açığın ortaya çıkmasına ve önemli bir pazar alanının gelişmesine neden olmuştur.

Teknolojik İçeriği Olmayan Yardımcı Teknolojiler

Herhangi bir ekipman veya cihaz içeriği olmayan ürünler olup fizyoterapi, iş-meşguliyet terapi veya diğer sağlık personellerinin bulunduğu departmanlarda kullanılan ürünlerdir. Yardımcı teknoloji kişi-çevre uyumunu kolaylaştırır.

Düşük Düzey Yardımcı Teknolojiler

Düşük teknoloji terimi, “daha az sofistike” anlamına gelmekte olup uyarlanmış kaşık sapı, bükülmeyen bardak sapları ve velkro sabitleyicileri gibi teknolojik ürünleri içermektedir.

Orta Düzey Yardımcı Teknolojiler

Tekerlekli sandalye gibi komplike mekanik araç-gereçleri içerir. Fonksiyonel kaybı biraz daha fazla olan nörolojik veya ortopedik engelli bireyler için sıklıkla kullanılan teknolojik cihazlardır.

Yüksek Düzey Yardımcı Teknolojiler

Sofistike elektronikler veya bilgisayarların birleşiminden oluşan yüksek teknolojili ürünlerdir. Ciddi fonksiyonel kayıp yaşayan bireylerde fonksiyon kaybı yaşanan uzvun yerini alan, destekleyen veya yeniden fonksiyon kazandırmak amacıyla kullanılan ürünlerdir. Yardımcı teknolojik ürünlerin engelli bireylerde kullanımı sonucu ortaya çıkan yararları şöyle sıralanabilir:

• Engel türüne bağlı olarak meydana gelebilecek sorunlarda azalma ve hastaneye yatış sıklık/sürelerinde azalma olur.
• Sağlık profesyonellerinin iş yükünde azalma olur.
• Daha az kaynak ile daha fazla kişiye ulaşmanın mümkün olmasıyla birlikte maliyet azaltılmış olur.
• Engelli bireye kendi yaşamını kontrol edebilme becerisi sağlar.
• Engelli bireyin ev, iş, okul ve sosyal aktivite katılımının arttırılması ile birlikte yaşam kalitesine önemli katkılar sağlanır.
• Kişinin sağlıklı bireylerle etkileşimi arttırılır.
• Engelli bireyin kendine güveni artar.
• Engelli bireyin günlük yaşam aktivite bağımsızlığı arttırılır.
• Engelli bireyin yaşam deneyimi ve öğrenme becerisi (akademik başarı) arttırılır.
• Bireyin diğer sağlık profesyonelleri tarafından yakın takibi sağlanmış olur.

Teknolojik gelişmeler, insanlık için birçok avantaj sağlamakla birlikte dezavantajları da bulunmaktadır. Yardımcı teknolojik ürünlerin en belirgin dezavantajları şöyle sıralanabilir:

• Gizlilik ihlali.
• Engelli bireyin teknoloji kullanımı konusundaki isteksizliği.
• Gerilemelere neden olabilmektedir.
• Bireyin geçmişine bağlı olması, yeni teknolojiye karşı uyum güçlüğü.
• Yaşanabilen teknolojik sorunlar cihazın kullanımına engel olabilmektedir.
• Sigorta kurumlarının teknolojik cihazların masraflarını karşılamaması.
• Yaşanan güçlükler.
• Bazen teknolojik ürünü kullanım becerisini kazanabilmek uzun zaman alabilmektedir.

Yardımcı teknolojiler günlük yaşamda farklı amaçlar için kullanılabilmektedir. Yardımcı ve destekleyici teknoloji tipleri aşağıda belirtildiği şekilde olabilmektedir:

• Günlük yaşam için yardımcılar,
• İletişimi arttırıcı ve/veya alternatif yardımcı teknolojiler,
• Mobilite yardımcıları,
• Oturma ve pozisyonlama gereçleri,
• Bilgisayar erişim yardımcıları,
• Çevre kontrolörleri,
• Ev modifikasyonu, araç modifikasyonları ve iş yeri modifikasyonları,
• Ortezler, prostetik ve ortodontikler,
• Duyusal yardımcılar (görme yardımcıları, işitme yardımcıları gibi),
• Rekreasyon cihazları,
• Akademik ve öğrenme yardımcıları.

Günlük Yaşam Yardımcıları

Günlük aktiviteler için gerekli özel düzeneklerden oluşmaktadır. Sıradan bir birey için yemek hazırlamak, yemek yemek, diş fırçalamak, banyo ve tuvalet aktivitelerini gerçekleştirebilmek sıradan işler olmakla birlikte, engelli bir birey, bu aktiviteleri gerçekleştirebilmek için birtakım yardımcı alet ve hizmetlere ihtiyaç duyabilmektedir. Sıklıkla uyarlanmış mutfak kap-kaçakları, tabak veya bardaklar, kaymaz/kaydırmaz yüzeyler, özel olarak dizayn edilmiş tuvalet oturakları, çorap giydiriciler, duşa kabinler günlük yaşam yardımcı teknolojilerine verilebilecek örneklerdir.

İletişimi Arttırıcı ve/veya Alternatif Yardımcı Teknolojiler

Konuşma becerisi olmayan çocuk ve/veya yetişkinlerde, konuşulanları anlamayan veya iletişim problemi yaşayan bireylerde kullanılabilmektedir. Resim tahtası, ses çıktısı gibi kullanılan iletişim gereçleri, iletişim yazılımları ve bilgisayarları içermektedir.

Mobilite Yardımcıları

Fiziksel veya görsel engeli olan bireylerde bağımsız hareket ve toplum içinde güvenli hareket imkanı sağlayan yardımcı araç gereçler, mobilite yardımcılarıdır. Tekerlekli sandalyeler, yürüteçler (walker), uyarlanmış bisikletler, kanedyen, koltuk değnekleri, bastonlar örnek olarak verilebilir. Mobilite problemi olan bireylerde cihaz seçimi yaparken dikkat edilmesi gereken önemli ayrıntılar şöyle sıralanabilir:

• Eğer, hafif denge ve stabilizasyon güçlüğü varsa (yaşlılarda olduğu gibi) bireyin sadece baston kullanması yeterli olabilir.
• Eğer, tek bir alt ekstremitesinde ağrı veya zayıflık gibi bir durum söz konusu ise (çocuk felci sekeli, ayak-bacak ağrısı, gibi) sağlıklı tarafta kullanılmak üzere baston önerilebilir.
• Orta derece stabilite ve denge problemi yaşanıyorsa dar veya geniş alanlı tripod kullanılabilir.
• Her iki alt ekstremitede zayıflık veya diğer başka sorunlar varsa (kas sertliği, gibi) iki taraflı koltuk değneği veya yürüteç (walker) kullanılabilir.
• Alt ekstremitelerinin yanı sıra üst ekstremitelerin de problem yaşayan hasta bireylerde, tekerlekli sandalye günlük yaşamda mobilite için tercih edilebilir.

Mobilite için sıklıkla kullanılan yardımcı teknolojik ürünler şunlardır:

• Kanadyenler,
• Prostetik cihazlar,
• Tekerlekli sandalyeler,
• Yürüteçler (Walkerlar),
• Baston.

Mobilite düzeyi, engelli bireyler arasında da değişkenlik göstermektedir.

Baston: Bilinen en eski yürüme yardımcısı olup, geniş bir destek alanı sağlar ve dengeli yürüyüşü destekler. Boyu ayarlanabilir baston kullanmak, güvenlik açısından oldukça önemlidir.

Koltuk değneği ve kanadyenler: Daha geniş bir destek alanı sağlar ve aynı zamanda, yana doğru olan stabiliteyi de destekler. Çift koltuk değneği kullanılarak vücut ağırlığının yaklaşık olarak %80’ni desteklenebilir. Koltuk değnekleri, koltuk altından (aksilla) desteklenen ve ön kol destekli (kanadyen tip) şekilde olabilmektedir.

Kanadyen koltuk değnekleri, elleri serbest bıraktığı için kolay kullanılabilirler. Tek kanadyen kullanımı vücut ağırlığının %25’ini desteklerken, çift kanadyen kullanıldığında vücut ağırlığının %45- 50’si kadarı taşınır.

Yürüteçler: Koltuk değneği kullanıldığında, yeterli stabilitenin sağlanamadığı ve daha çok stabilite gerektiği durumlarda kullanılır. Bağımsız yürüyemeyen ve ayakta duramayan bireylerde, belirgin denge ve koordinasyon kaybı olan bireylerde tercih edilir.

Tekerlekli sandalyeler: Alt ekstremitelerinde işlev bozukluğu veya kaybı olan bireylerde “yürüme ayakkabısı” olarak nitelendirilebilecek özellikteki yardımcı teknolojilerdir. Elle kontrol edilebilenleri olduğu gibi akülü modelleri de (kumanda kolu ile kontrol edilebilenler, baş kontrolü ile kontrol edilebilenler, çene kontrollü tekerlekli sandalyeler (TS), ağızdaki pipetle çekme veya üfleme kontrollü pnömotik TS’ler) bulunmaktadır.

Kişiye özel Tekerlekli Sandalye-GO: GO ismi verilen TS, kullanıcısının biyometrik verileri taranarak kişiye özel olarak hazırlanmaktadır. TS, kişinin vücut boyutları ve ağırlığı göz önünde bulundurularak engelli bireyin vücudu ile bütünlük sağlayacak şekilde tasarlanmaktadır.

Mobilite yardımcılarının yanı sıra hareket ve motor kontrol problemi olan bireylerde günlük yaşam katılımını arttırmak amacıyla kullanılan çeşitli yardımcı teknolojiler söz konusudur. Bu teknolojik ürünler, çoğu zaman, engelli bireyin eli, kolu, bacağı gibi fonksiyon görmektedir. Motor hareket problemi olan bireylerde kullanılan yardımcı teknolojilere;

• Ağız çubuğu,
• Kafa çubuğu ve
• Elektrikli arabalar örnek verilebilir.

Mobilite cihazları dışında, engelli bireylerin rehabilitasyonunda yürüme aktivitesini gerçekleştirmeden önce kullanılan bazı teknolojik ürünler de söz konusudur. Bu teknolojik ürünler, bağımsız ayakta duramayacak veya yürüyemeyecek durumda olan hastaların erken dönemden itibaren destekli bir şekilde de olsa aktiviteyi gerçekleştirebilmelerini ve uzun süre yatağa bağımlı kalmanın olumsuz etkilerini azaltabilmek adına önemlidir. Ayrıca, yürüme eğitiminin erken dönemlerinde bireye alt ekstremite kontrolünün kazandırılması aşamasına da önemli derecede yardımcıdır. Bu amaçla sıklıkla kullanılan teknolojik ürünler arasında;

• Paralel barlar ve
• Ayakta durma masaları sayılabilir.

Oturma ve Pozisyonlama Gereçleri

Fiziksel engeli olan bireylerde, yorgunluk oluşmaksızın öğrenme becerilerini geliştirmek veya fonksiyon gerçekleştirebilmeleri konusunda iyi pozisyonlanmaları gerekmektedir. Oturma ve pozisyonlama yardımcıları bu amaçla kullanılmaktadır. Uyarlanmış masa-sandalyeler, ayakta durdurma gereçleri, kama-takozlar, kayışlar bu amaçla kullanılabilir.

Bilgisayar Teknolojileri

Farklı duyularla ilgili engeli olan bireylere teknolojiye erişim ve teknolojiyi kullanım hakkı tanıyan özel yazılım ve/veya düzenekleri içermektedir. Ayrıca, engelli öğrencilerin eğitimlerini desteklemek amacıyla da kullanılan yardımcıları da kapsamaktadır. Bilgisayarlardan sesli veya görüntülü çıktılar sağlayan modifiye yazılım ve bilgisayar donanımları verilebilecek önemli örneklerdendir. Adaptif klavyeler, adaptif işaretleme cihazları, alternatif klavyeler, alternatif bilgisayar aksesuarları (örneğin, fare) ve çevresel yardımcılar bu amaçla kullanılmaktadır.

Bilgisayar teknolojileri sayesinde, ellerini kullanma güçlüğü çeken bireyler özel cihaz ve bilgisayarlarla yazı yazabilmekte, okul eğitimine daha etkin bir şekilde katılabilmektedir. Ayrıca, dil ve iletişim problemi olan bireyler, isteklerini özel ses kaydediciler ile resimli düğmeler sayesinde sesli olarak bildirebilmektedir.

Çevre Kontrolörleri veya Erişim Cihazları

Çevrenin kontrolü veya erişilmesi istenen çevreye kolay erişimin sağlanabilmesi amacıyla kullanılabilmektedir. Düğmeler, özel klavyeler veya bilgisayar fareleri gibi elektronik kontrolü olan araç-gereçler, ışıklar, otomatik kapı açıcılar, Braile işaretleri, rampa veya toplumda farklı çevrelere erişimin sağlanabilmesi amacıyla kullanılan uzaktan kumandalar bu amacı taşımaktadır.

Ev Modifikasyonu, Araç Modifikasyonları ve İş Yeri Modifikasyonları

Günlük yaşamda yapılması hedeflenen ve beklenen aktivite ve fonksiyonları gerçekleştirmeyi kolaylaştıran veya üstlenen araç-gereçlerdir. Örneğin, engelli kullanımına uygun arabalar, elektrikli süpürgeler, bilgisayarlar, gibi.

Ortezler, Prostotikler ve Ortodontikler

Olmayan vücut bölgesinin (özellikle ekstremiteler için) yer değiştirme (replasman), yerini alma veya fonksiyonunu arttırmayı amaçlayan teknolojik ürünlerdir. Splintler, ortezler, protez ekstremiteler, kayışlar bu amaçla kullanılır. Ortezler, vücudu veya vücudun herhangi bir bölgesini desteklemek, istenmeyen hareketini önlemek veya düzeltmek amacıyla kullanılan yardımcı cihazlardır. Protezler ise olmayan bir ekstremitenin yerini alan cihazlardır.

Duyusal Yardımcılar

Görme veya işitme engeli olan bireylerde bilgiye erişimin ve toplumsal katılımların gerçekleştirilebilmesini kolaylaştırmak veya fonksiyonu üstlenmek için geliştirilen araç-gereçlerdir.

Rekreasyon Cihazları

Adaptif spor ve rekreasyon teknolojileri olarak da isimlendirilmektedir. Fiziksel, duyusal ve entelektüel engeli olan bireylerin rekreasyon ve boş vakit aktivitelerine tam katılım yapabilmeleri için gerekmektedir. Düşük seviye teknolojiden yüksek teknolojili araç gereçlere kadar değişken şekillerde ve özelliklerde olabilmektedir. Oyun adaptasyonları, kitap adaptasyonları, oyuncaklara yapılmış anahtarlar, televizyon kontrolü için yapılan düzenlemeler, CD, MP3 çalıcılar, adaptif spor ve rekreasyon araç-gereçleri (golf kulüpleri, spora özgü yardımcı cihaz düzenlemeleri, balıkçılık yolları, gibi) bu amaçla kullanılabilmektedir.

Akademik ve Öğrenme Yardımcıları

Birçok engelli çocuk ve genç eğitimlerini sürdürebilmek ve tam katılım yapabilmek için yardımcı teknolojileri kullanabilmektedirler. Bu yardımcılar sıklıkla akademik becerileri geliştirmek ve tam katılımı sağlayabilmek amacıyla tercih edilmektedir. Bu teknolojiler, okuma, yazma, heceleme, matematik alanlarında, çalışma ve organizasyon alanlarında olabilmektedir.