Ünite 8: Engelli Bireyler İçin İletişim, Barınma, Yiyecek Hazırlama ve Temizlik ve Mali Yönetim

Giriş

Engellilerin toplum ile bütünleşmiş olarak yaşamasını sağlamak, bir dizi destek ve yardım hizmeti sunmak bireylerin bağımsızlığına katkıda bulunacaktır ve engelli insanlar ile aile üyelerinin ekonomik ve sosyal faaliyetlere katılımına olanak tanıyacaktır. Engelli bireyleri destekleyerek daha bağımsız, üretken ve mutlu bireyler olmalarını sağlamak gerek politika yapıcılar gerekse toplumsal paydaşlar tarafından sorumluluk duyulması gereken bir konudur.

Ülkemizde 5378 sayılı Engelliler Kanunu’nun 10. maddesinde (Değişik: 6/2/2014-6518/70 md.) “Toplumsal hayata katılım ve eşitlik temelinde engellilere habilitasyon ve rehabilitasyon hizmetleri verilir” denilmektedir.

Rehabilitasyon, Birleşmiş Milletler Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme’nin (EHS) 26. maddesinde: “engelli bireylerin azami bağımsızlığını, tam fiziksel, zihinsel, sosyal ve mesleki becerilerini elde etmelerini ve yaşamın her alanına tam katılımlarını sağlamak için akran desteği dahil uygun tedbirlerin alınması” şeklinde tanımlanmaktadır.

Rehabilitasyon, hizmet sunulan grubun farklılığı ve desteğe ihtiyaç duyulan konuların çeşitliliği sebebiyle çok farklı tedbirler ve uygulamalar içerebilmektedir.

Engelli Bireylerde Bağımsızlık

Özel eğitimin temel hedefleri bağımsız yaşayabilir, mutlu, üretken ve topluma entegre olmuş bireyler yetiştirmektir. Tipik gelişen bireyler, gelişimlerinin her döneminde sahip olmaları beklenen becerileri edindiklerinde bağımsız olarak nitelenmektedirler. Yetersizliği olan bireyler için bağımsızlık, yaşıtlarına benzer becerilerin öğretimiyle sağlanabilir. Fiziksel ve zihinsel sınırlılıkları olan bireyler beceri edinmelerini kendiliğinden gerçekleştiremeyebilir. Özellikle sınırlılık düzeyleri arttıkça bu durum daha net ifade edilebilmektedir. Bağımsız yaşam becerileri, bireyin başkalarına bağımlı olmadan, yaşamını sürdürmesi için gerekli olan becerileri içerir. Bu becerilerin önemli bir bölümü çocukluk döneminden yetişkinlik dönemine gelişimsel bir sıra izler.

Bağımsızlık becerilerini geliştirmede bir diğer boyut teknolojidir. Yetersizliği olan bireylere bağımsızlık becerilerinin kazandırılmasında son yıllarda artan teknolojik imkânlardan daha fazla yararlandığımız söylenebilir. Yardımcı teknolojiler; özel gereksinimi olan bireylerin öğretimini bireyselleştirmek, bağımsızlıklarını artırmak ve yaşam kalitelerini yükseltmek amacıyla kullanılan özel araç, hizmet ve yöntemlerdir.

Millî Eğitim Bakanlığı’nın 2016’da yayımladığı Çocuk Gelişimi ve Eğitimi alanının Bağımsız Yaşam Becerileri Modülünde bağımsız yaşam becerileri;

• Özbakım ve Kişisel Temizlik (el-yüz yıkama, deri ve banyo temizliği, saç ve tıraş alışkanlığı) Becerileri,
• Beslenme (farklı biçimlerde yemek yeme) Becerileri,
• Giyinme (soyunma) Becerileri,
• Tuvalet Becerileri,
• Ev İçi (yiyecek hazırlama, depolama, ev temizliği, çamaşır yıkama ve ütü, dikiş dikme, telefon etme, yatak yapma, misafir karşılama) Beceriler,
• Ev Dışı (ulaşım araçlarını kullanma, alışveriş yapma, doktora gitme, dışarda yeme) Becerileri olarak belirtilmiştir.

İletişim

İletişim, gönderici ve alıcı konumundaki iki insan ya da insan grubu arasında gerçekleşen duygu, düşünce, davranış ve bilgi alışverişidir. İletişim öğrenmenin temelini oluşturur ve aynı zamanda kişinin çevre üzerindeki etkisini artırır. İletişim bağımsız bir yaşam sürdürmek için hayati önem taşıyan bir beceridir. İletişim becerileri tüm gelişim alanlarını doğrudan ya da dolaylı bir şekilde etkilemektedir. Örneğin, istek ve düşüncelerini yeterince ifade demeyen yetişkin otizmli bir birey bu sebeple öfke nöbetleri geçirebilmektedir. Farklı yetersizlikler engelli bireylerdeki iletişim becerilerini de farklı şekilde etkilemektedir.

Fiziksel Sınırlılığı Olan Bireylerde İletişim

Çocukluk çağında en yaygın olarak görülen sinir sistemi bozukluğu Serebral Palsi (SP)’dir. SP’lilerin yarısında konuşma sorunları olduğu düşünülmektedir. SP’nin genel belirtileri ne ise konuşma sorunları olan SP’lilerin konuşmalarında da benzer belirtilerle karşılaşılacaktır. SP’liler, eğer zihinsel engel yok ise normaller gibi dili öğrenebilirler. Ancak fiziksel durumun yarattığı yoksunluk, çevre ile iletişim eksikliği nedeni ile dil gelişimleri etkilenmektedir. Ayrıca, SP’lilerde işitme ve görme gibi duyusal bozukluklara rastlama olasılığının fazla olması da dil gelişimi için olumsuz etken oluşturmaktadır. SP’ye ek olarak özel eğitim alan nüfusta spina bifida veya musküler distrofi gibi bozukluklara da rastlanabilir.

Fiziksel sınırlılığı bulunan bireylere iletişim becerileri kazandırmada öğretimsel düzenlemelerden ziyade çevresel düzenlemelerin ve bütünleştirme yaklaşımının gerekliliği ön plana çıkmaktadır.

Zihinsel Sınırlılığı Olan Bireylerde İletişim

Otizm bir iletişim ve sosyal etkileşim bozukluğu olarak adlandırılmaktadır. Pek çok otizmli birey yaşamları boyunca ya hiç konuşamazlar ya da konuşabilseler bile dilin iletişim ve sosyal etkileşim amaçlı pragmatik bir şekilde kullanımında sıkıntı yaşarlar.

Zihinsel sınırlılığı olan bireylerle çalışacak profesyoneller, iletişim becerilerinden hangilerini çalışacaklarını belirledikten sonra, bu becerileri kazandırmak için hangi yöntemle çalışacaklarını da belirlemelidir. İletişim becerilerinin kazandırılması için kullanabileceğimiz pek çok etkili strateji ve öğretim yöntemi bulunmaktadır. “Tohum Otizm Portalında” küçük yaşlardaki otizmli çocuklarla çalışacak öğretmenlerin kullanabileceği şu stratejileri önermektedir:

• İlginç nesne ve etkinlikler bulun,
• Gereksiz sorular sormaktan kaçının,
• Çocuğun yaptıklarıyla ilgili yorumlarda bulunun,
• Beklemek ve işaret verin,
• Sohbete katılmayı pekiştirin,
• Abartılı jest, mimik ve ses tonu kullanın,
• Model olmak,
• Kısa ve anlaşılır konuşun,
• İletişim için fırsat yaratın,
• Konuşmayı eğlenceli hâle getirin.

Zihinsel sınırlılığı olan çocuklara iletişim becerilerinin kazandırılmasında en sık kullanılan birkaç öğretim yöntemi kısaca şöyle açıklanabilir:

• Yanlışsız öğretim teknikleri; genel olarak eğitimin başında hedef öncüllere (davranış öncesi uyaranlar), hedef tepkiyi doğru bir şekilde kontrol eden uyaranların yani ipuçlarının eklenmesini zorunlu kılar. Yanlışsız öğretim, bir ipucu sunma ve ipucunu geri çekme yöntemidir.
• Ayrık denemelerle öğretim (ADÖ), çocukların öğrenme becerilerini desteklemek amacıyla bilginin bireyselleştirilmesi ve kolaylaştırılmasıdır.
• Replik silikleştirme; Çocuk eğer sesli replikleri tekrar ederse ya da yazılı replikleri okursa bu replikler son sözcükten başlamak üzere ilk sözcüğe doğru hiç sözcük kalmayıncaya kadar silikleştirilir.
• Fırsat öğretimi, çocuğun bir konu hakkında etkileşime girmesini bekleyip sonra da daha fazla konuşmasını sağlamak amacıyla, tepkide bulunarak daha ayrıntılı konuşma becerisi kazandırma yöntemidir.
• Resim Değiş Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi (Picture Exchange Communication System/ PECS); Ülkemizde PECS olarak tanınan Resim Değiş Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi’nde çocuğa, istediği bir nesneyi ya da etkinliği elde etmek için, o nesnenin ya da etkinliğin resmini karşısındakine vermesi öğretilir.

Barınma

Engelli bireyler için en uzun erimli amacımız bağımsız yaşayabilmelerini sağlamaktır. Engelli bireyler pek çok becerinin ediniminde bireyselleştirilmiş öğretimsel stratejilere ya da çevresel düzenlemelere ihtiyaç duymaktadır.

Fiziksel Sınırlılığı Olan Bireylerde Barınma

Engelli bireylerin ev içerisinde geçirmiş olduğu süre fiziksel engeli olmayan bireylere göre daha fazladır. Fiziksel sınırlılığı bulunan bireyler özellikle yemek hazırlarken, bulaşık yıkarken, banyo yaparken ve diğer kişisel ihtiyaçlarını giderirken çeşitli zorluklarla karşılaşmaktadırlar. Fiziksel sınırlılığı bulunan bireylerin güvenli ve erişilebilirliği yüksek konutlarda oturmaları için gerekli önlemler alınmalıdır.

Fiziksel sınırlılığı bulunan bireylere ev içi becerileri kazandırmada öğretimsel düzenlemelerden ziyade çevresel düzenlemelerin ve bütünleştirme yaklaşımının gerekliliği ön plana çıkmaktadır. Fiziksel sınırlılığı bulunan bireylerin ev içi beceri performansları dikkatli bir şekilde değerlendirilmelidir. Değerlendirme sonucunda evde yapılan faaliyetlerden;

• Hangi faaliyetlerin güvenli ve bağımsız bir şekilde yapılabileceğini,
• Hangi faaliyetler değiştirildiğinde veya adapte edildiğinde güvenle yapılabileceğini ve
• Hangi faaliyetlerin yeterli veya güvenli bir şekilde yapılamayacağı ve bu nedenle bir başkasına devredilmesi gerektiğine karar verilmelidir.

Zihinsel Sınırlılığı Olan Bireylerde Barınma

Pek çok nedenden dolayı zihinsel sınırlılığı olan bireylerin ev içi günlük yaşam becerilerini kazanmaları gecikebilir. Bunlardan bazıları büyük kas becerilerindeki yetersizlikler (kol ve bacak kaslarındaki), görme yetersizliği, el-göz koordinasyonunda yetersizlik ve el becerilerindeki yetersizliktir. Bir öğrenci; görsel dikkat, hareketleri taklit, basit emir ve cümleleri anlama gibi temel bilişsel becerilerin bazılarını öğrenmemişse bu durumda öğrencinin ev içi günlük yaşam becerilerini kazanması gecikebilir.

Zihinsel sınırlılığı olan bireylerde ev içi becerilerin kazandırılması için kullanabileceğimiz pek çok etkili öğretim yöntemi bulunmaktadır. Bunlardan en sık kullanılan birkaç öğretim yöntemi kısaca şöyle açıklanabilir:

• İpucu Sunma ve İpucunu Geri Çekme; zihinsel engelli ve otizmli öğrencilere beceri öğretiminde çok etkilidir. İpuçları ya da diğer adıyla yardımcı uyaranlar, birçok farklı şekillerde olabilir. Elle yönlendirme (fiziksel ipucu), jest ve mimik ipuçları, model olma, sözel ipuçları, diğer işitsel uyaran çeşitleri, renkler, çeşitli resimler, yazılı ipuçları ve dokunsal uyaranlar bunlardan bazılarıdır.
• Etkinlik Çizelgeleri: Etkinlik çizelgesi, bireyi bir dizi etkinliği yerine getirmeye yönlendiren fotoğraf ya da sözcük setidir. Etkinlik çizelgeleri farklı şekillerde olabilir ancak henüz okumayı bilmeyen çocuklar için başlangıçta, her sayfasında çocuğu etkinlikle meşgul olmaya ya da ödüllere yönlendiren fotoğraflı ipuçları bulunan üç veya dört halkalı dosyalardır.

Yiyecek Hazırlama ve Temizlik

Genel olarak mutfak becerileri olarak tanımlandırabileceğimiz yemek hazırlama, servis etme ve yemek sonrası temizlik gibi yaşam becerileri bağımsız yaşam için oldukça önemlidir. Ancak özellikle mutfakla ilgili işleri bağımsız yapabilmek fiziksel sınırlılıkları olan kişiler için oldukça zor olmaktadır.

Fiziksel Sınırlılığı Olan Bireylerde Yiyecek Hazırlama ve Temizlik

Yemek hazırlama ve temizleme, fiziksel sınırlılığı olan bireylerin bağımsızlıklarını geliştirmek için önemli becerilerdir. Aileler ve eğitimciler fiziksel sınırlılığı olan bireylere yemek hazırlama ve temizleme becerilerini öğretmek için ergenliği beklememeli erken yaşlardan itibaren planlama yapmalıdırlar.

Fiziksel sınırlılığı bulunan bireylere mutfak becerileri kazandırmada öğretimsel düzenlemelerden ziyade çevresel düzenlemelerin ve bütünleştirme yaklaşımının gerekliliği ön plana çıkmaktadır. Fiziksel sınırlılığı bulunan bireylerin mutfak becerileri performansları dikkatli bir şekilde değerlendirilmelidir. Değerlendirme sonucunda mutfakta yapılan faaliyetlerden;

• Hangi faaliyetlerin güvenli ve bağımsız bir şekilde yapılabileceğini,
• Hangi faaliyetler değiştirildiğinde veya adapte edildiğinde güvenle yapılabileceğini ve
• Hangi faaliyetlerin yeterli veya güvenli bir şekilde yapılamayacağı ve bu nedenle bir başkasına devredilmesi gerektiğine karar verilmelidir.

Zihinsel Sınırlılığı Olan Bireylerde Yiyecek Hazırlama ve Temizlik

Bağımsız yaşamak için gerekli olan pek çok becerinin öğrenilmesi küçük yaşlardan başlayarak, çevredeki kişileri gözleyerek ve model alarak kazanılır. Oysa zihinsel engeli ya da otizmi olan bir çocuğun taklit yeteneklerinin sınırlı olması ve gözlem yoluyla öğrenebilmelerinin yeterli olmaması, mutfak becerilerinin öğrenmelerini güçleştirebilmektedir. Mutfak becerilerini öğretmek için bireyin evindeki mutfakta ya da ev ortamına benzer şekilde dizayn edilmiş mutfaklarda çalışmak gerekmektedir.

Zihinsel sınırlılığı olan bireyler için mutfak becerileri oldukça karmaşık ve yorucu olabilmektedir. Mutfak becerilerinin kazandırılması için kullanabileceğimiz pek çok etkili öğretim yöntemi bulunmaktadır. Bunlardan en sık kullanılan birkaç öğretim yöntemi ve stratejisi kısaca şöyle açıklanabilir:

• Etkinlik Temelli Öğretim; doğal ortamlarda doğal olarak oluşan davranış öncesi ve sonrası uyaranların kullanıldığı UDA’ya dayalı bir doğal öğretim yaklaşımıdır. Etkinlik temelli öğretim sürecinde;
  • Öğretimin içine gömüleceği etkinliklerin belirlenmesi,
  • Hedef becerinin öğretiminin nasıl yapılacağının belirlenmesi ve
  • Fiziksel çevrenin düzenlenmesi olmak üzere üç basamak izlenerek öğretim sunulur.
• Beceri Analizi: Öğretilecek beceriyi belirledikten sonra ilk yapmamız gereken şey beceriyi analiz etmektir. Beceri analizi, becerinin daha kolay yapılabilen aşamalara ayrılmasıdır. Bu aşamalandırma, bireyin bu becerinin tamamını yapamasa bile hangi alt basamaklarını yapabildiğini değerlendirmemiz için bize bir ölçü aracı oluşturacaktır. Beceri analizin farklı şekillerde yapılabilir. Bunlar;
  • Bellekten sıralama,
  • Beceriyi kendimiz deneyerek yazma,
  • Beceriyi yerine getirmesi gereken grubun/bireyin gözlenerek yazmadır.

Mali Yönetim

Engelli bireyler için aşılan her bir zorluk daha sonraki mücadeleler için umut ışığı olmaktadır. İletişim becerileri, ev içi beceriler ve yemek hazırlama ve temizleme becerilerini sergileyebilen bireyler için mali yönetim becerilerini geliştirmek bağımsızlık seviyelerine yeni bir boyut katacaktır.

Fiziksel Sınırlılığı Olan Bireylerde Mali Yönetim

Fiziksel sınırlılıkları ne düzeyi olursa olsun bilişsel, algısal süreçlerde sorun olmadığı sürece bireye finansal yönetimini sürdürme hakkı verilmelidir. Mali yönetim becerilerini geliştiren bir kişi bağımsız yaşam için bir adım daha atmış olmakla kalmayacak istihdam için daha hazır olacaktır.

Fiziksel sınırlılıkları olan bir kişi için bu becerileri kazandırmak için kullanabileceğimiz teknolojik destekler oldukça fazladır. Bu teknolojik imkânları kullanarak mali işlerini yürüten fiziksel yetersizliği olan bir kişi için yetersizlik engele dönüşmemiş demektir. Finansal yönetim konusunda fiziksel sınırlılığı olan kişilere birkaç öneride bulunmak gerekirse;

• Başta bankalar olmak üzere tüm finans kuruluşlarının engelli bireyler için sunduğu özel hizmetler araştırılmalı ve engelli birey ile paylaşılmalıdır.
• Daha erişilebilir olması vesilesi ile internet bankacılığı hizmetleri edinmesi önerilebilir.
• Bütçe yapma, finansal danışmanlık sunma gibi hizmetler ile ilgili engellilere özel yazılımlar araştırılmalıdır.

Zihinsel Sınırlılığı Olan Bireylerde Mali Yönetim

Psikomotor becerilerden ziyade bilişsel becerilerin daha yoğun kullanıldığı mali yönetim becerileri zihinsel sınırlılığı olan bireyler için oldukça zordur. Zihinsel yetersizlik derecesine bağlı olarak bu konudaki hedefler bazen sadece para tanıma becerisi ile sınırlı kalabilmektedir.

Mali yönetim becerileri kazandırmak için belirli oranda bilişsel stratejiler kullanmayı öğretmek gerekmektedir. Bu durumda fiziksel müdahalelerden ziyade sözlü anlatım ve ipuçlarının daha çok kullanıldığı yöntemler tercih edilebilir. Mali yönetim becerilerinin kazandırılmasında sık kullanılan yöntem ve stratejilerden bazıları kısaca şöyle açıklanabilir:

• Sosyal Öyküler: Sosyal durumları açıklamak, sosyal becerileri, akademik becerileri ve günlük yaşam becerilerini öğretmek ve çocukların karşılaştıkları sosyal durumlara uygun tepkide bulunmalarını sağlamak amacıyla belli bir formatta, kurallı yazılan ve söz konusu beceri, olay ya da durumu nesnel olarak tanımlayan, kurgusal, kısa öykülerdir. Sosyal öykülerin uygulanması iki aşamadan oluşur:
  - Sosyal öykünün yazımı ve
  - Sosyal öykünün sunulması.
  Sosyal öykülerin yazımında;
  - Betimleyici,
  - Yansıtıcı,
  - Yönlendirici,
  - Doğrulayıcı,
  - İş birlikçi ve
  - Kontrol cümlesi olmak üzere altı cümle çeşidi kullanılır.
  Sosyal öykü sunulmadan önce “Bu öyküyü senin için yazdım.” ya da “Nasıl bütçe hazırlamamız gerektiğini anlatan bir öyküm var. Şimdi bu öyküyü okumanın tam zamanı.” gibi ifadelere yer verilerek öğrencinin dikkati öyküye çekilir.
• Aşamalı Yardımla Öğretim: Aşamalı yardımla öğretimde, hedef uyaran ile ipucu bir arada sunulur ve zamanla ipuçları geri çekilir, başka bir ifadeyle silikleştirilir. Aşamalı yardımla öğretimde hedef uyaran sunulduktan hemen sonra öğrencinin beceriyi yapmasını kesinleştirecek ipucu ile öğretime başlanır, ancak öğretim sırasında öğrencinin performansına bağlı olarak öğretmen tarafından verilen anlık kararlarla daha ılımlı ipuçları kullanılabilir ya da bir önceki ipucunun kullanımına geri dönülebilir.