Ünite 6: Engelli Bireyler İçin Tekerlekli Sandalye Özellikleri ve Aktiviteleri

Giriş

Dünya nüfusunda yaşlı birey sayısının artmasına ek olarak hastalık, travmalar gibi nedenlerle engelli olan birey sayısı da gün geçtikçe artmaktadır. Bu bireylerin tekerlekli sandalye kullanım amaçları, sahip oldukları hastalıklar ve geride kalan fonksiyonel durumları sandalye seçimi için önemlidir. Doğru sandalye seçiminden sonra dikkat edilecek noktalar hem kişinin sandalyeyi kullanabilmesi, kullanıma alışabilmesi, sandalyeyi benimseyerek onunla günlük yaşamındaki aktivitelerine katılmasını da içermelidir. Hem kullanıcıya hem de bakım verene uzun süre sandalyede oturmaya bağlı oluşabilecek komplikasyonların giderilmesi konusunda bilgi verilmelidir. Tekerlekli sandalyenin hem bireyin fiziksel özelliklerine hem de ihtiyaçlarına yönelik olması çok önemlidir.

Tekerlekli Sandalyeler

Tekerlekli sandalyede önceliği mobilite (hareket kabiliyeti) olan bireyler; işlev, rahatlık, istikrar, güvenlik ve vücut yapısının korunması için uygun bir sandalyeye sahip olmalıdır. Fizyoterapistler ilk ölçümü alarak uygun tekerlekli sandalyeye bireyleri yönlendirmesi ve ardından uygunluğunu doğrulamasını özenle ve dikkatle gerçekleştirir. Tekerlekli sandalye seçilirken hastanın engeli, aktivite ve katılımdaki kısıtlılıkları, hastanın yaşı, boyu, kilosu, hastanın fonksiyonel becerileri veya tercihleri, hastalığın geçici veya kalıcı olması ile hastanın zihinsel ve fiziksel engellerinin seviyeleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca, sandalyenin dayanıklı olması, taşınabilir olması ve maliyeti de önemli etkenlerdendir. Bundan sonraki adımlarda kullanıcıların ve yakınlarının tekerlekli sandalyede uzun süreli oturmaya bağlı olarak meydana gelebilecek problemlere yönelik özel oturma ihtiyaçları konusunda yönlendirmeleri içerir.

Tekerlekli sandalyeyi kullanan kişinin oturma minderi, sandalyenin sırt kısmı, bacak dayama parçaları, ayarlanabilir kol dayama veya benzeri uyarlamalara ihtiyaç duyup duymayacağı sandalye seçiminde önemlidir.

Sandalyelerin Oturma Yeri

Bir kişiye verilen bir tekerlekli sandalyenin türü ve özellikleri, kişinin ihtiyaçlarına, yeteneklerine ve hedeflerine/amaçlarına bağlı olarak değişir. Genellikle, tekerlekli sandalyeler bir ulaşım aracı veya hareketlilik aracı olarak görülmekle birlikte, kullanıcıya işlevsel faaliyetler yürütebilmelerini sağlamak için destek, güvenlik ve istikrar sağlamaktadır.

Bunları sağlarken bir sandalyenin hastanın vücuduyla uyumlu olması, yaralanmalara veya bozukluklara neden olmaması ve ilave komplikasyonlara sebebiyet vermemesi büyük önem taşır. Tekerlekli sandalyeye baş dayama kısmı, yan gövde destek panelleri, havalı minderler, sırt dayanmasını yükseltmek için arka paneller, ayak sabitleyicileri gibi destekler eklenebilir.

Tekerlekli sandalyede kişinin işlevini en üst düzeye çıkarmak için kalça, diz, ayak, gövde ve başboyun pozisyonuna dikkat edilmelidir. İyi bir duruş enerji tüketimini en aza indirir, fonksiyonelliği geliştirir ve engeli azaltır.

Sandalyenin oturma düzeneklerine göre hastanın duruşu da etkilenir.

Standart Tekerlekli Sandalye Ölçümü

İlk ölçümler hastanın bir ahşap sandalye veya paspas üzerine yerleştirilmiş kontrplak parçası gibi sağlam, düz bir yüzeye oturması ile yapılmalıdır. Hasta, genellikle giydiği kıyafete benzer bir bez giymelidir. Hasta rahat bir pozisyonda ve duruşta oturmalıdır. Bir koltuk minderi veya sırt dayanağı (örneğin yastık veya duruş paneli) kullanılacaksa ölçümler yapılırken yerinde olmalıdır. Ölçümler kolayca okunabilen bir mezura ile yapılır. Hastanın yaşı, kilosu, tanısı ve aktivite sınırlamaları, sandalyenin beklenen kullanımı, katılım sınırlamaları ve minderi sipariş edildiğinde ayarlanabilir kol dayama, masa kolu, sırt-bacak dayama yerlerinin yüksekliği ve tekerlek kilidi gibi özel özellikler belirtilmelidir.

Sandalyenin uygun şekilde yerleştirilmesinin önemi, hastanın maksimum konfor, sabit pozisyonda, işlev ve güvenlik elde etmesini sağlamak için önemlidir. Tekerlekli sandalyenin uygunluğunun kısa bir süre içinde doğrulanmasında aşağıdaki belirteçlerle sağlanabilir:

• Koltuk yüksekliği için iki-üç parmak uyluğun altına rahatça yerleştirilebilmeli,
• Uyluk uzunluğu için, ayak koyma tabakası yerden yaklaşık olarak 5 cm yüksekte olmalı
• Koltuk derinliği için kolunuz yere paralel olacak şekilde avucunuz yere bakarken diz ardı bölgesinden 2 parmağınız rahatça bu alana yerleştiriliyor olmalı
• Koltuk genişliği için hasta sandalyede otururken her iki yandan elinizi yerleştirdiğinizde kalça ile kol dayama yerleri arasında yeterli boşluk bulunmalı
• Sırt desteğinin yüksekliği için kullanıcı dik otururken elinizi dikey olarak yerleştirdiğinizde dört parmağınız koltuk altına rahatça yerleşebilmeli
• Kol dayama yüksekliği için ön kollar rahatça bu alanda yerleşmiş, omuzlar aynı hizada düzgün ve gövde dik olmalıdır.

Uygun Olmayan Koşullar

• Koltuk yüksekliği çok yüksek ise arka döşeme çok düşük olacağından kişi yetersiz gövde desteği yaşayabilir.
• Koltuk çok düşükse tekerlekli sandalye kullanıcısı sandalyeden ayağa kalkma veya sandalyeden yana doğru yapacağı transferlerde güçlük çekebilir. Çünkü ağırlık merkezi yere daha yakın olacağından vücudun dikleştirilmesi zor olacaktır.
• Bacak destek plakaları çok alçak ise tekerlekli sandalye kullanıcısı, uyluğun arka uç kısım üzerinde artan basınç ile karşı karşıya kalacaktır ve bu alanda yeterli boşluk bulunmaması nedeniyle hareket esnasında güven kaybı yaşayabilir.
• Ayak koyma yerleri çok yüksek ise kullanıcının kalça bölgesinde basınç artar ve kişide uylukların arka bölgesinde destek eksikliğinden kaynaklı gövde düzgünlüğünde azalma olabilir.
• Koltuk önden arkaya çok kısaysa tekerlekli sandalye kullanıcısının göğüs bölgesinin sabitliğinde azalma, uyluk altına daha az destek verileceğinden kalça bölgesinde artan ağırlık yükü ya da taban desteği azalacağından denge kaybı yaşanabilir.
• Koltuk önden arkaya çok uzun olursa engelli birey diz arkasında basınç artışı yaşayabilir, sandalye döşemesi uyluklardan daha uzun olduğu için cilt rahatsızlığına veya dolaşımda problemlere neden olabilir.
• Koltuk çok geniş olur ise tekerlekli sandalye kullanırken kişinin kolları ile sandalye tekerlekleri arasındaki mesafe artacağından birey tekerlekli sandalyeyi hareket ettirmekte güçlük çekebilir.
• Koltuk çok dar ise bu sefer de kişi yetersiz alandan dolayı pozisyon değiştirmekte zorluk çekebilir; uyluğun üst yan tarafında aşırı basınç meydana gelebilir ve burada yetersiz alan olacağı için engelli birey günlük hayatta ortez/yardımcı araç vb. kullanmakta zorluklar olabilir.
• Sırt desteği çok yüksek ise bireyler arkadan yapılan transferlerde zorlanabilir. Kürek kemiklerinin sırt desteğine sürtünmesinden dolayı cilt tahriş olarak kişinin gövdesini öne doğru alması sebebiyle denge problemleri görülebilir.
• Sırt desteği çok alçak ise sandalyede daha az destek sağlanacağı için kişi gövdesini sabit tutmakta zorlanabilir veya postüral sorunlarda artma meydana gelebilir.
• Kol dayama yeri çok düşük ise kullanıcı kollarını kol dayama yerine koymak için daha fazla öne eğileceğinden gövdesi de öne doğru yer değiştirir.
• Bu da zayıf duruş veya sırt rahatsızlığına neden olabilir.

Engelli Birey ve Ailenin Eğitilmesi

Tekerlekli sandalyede kişi uzun süre oturduktan sonra engelli bireyin cildi kendisi veya ailesi tarafından mutlaka kontrol edilmelidir. Özellikle omurların arka çıkıntıları, kürek kemiğinin alt açısı, kalçası, uyluk üst yan ve alt yan bölgeleri, kol alt iç yan bölgelerinde bulunan kemik çıkıntılarını rutin olarak kontrol etmek önemlidir. Hastaya, aileye veya bakım veren kişilere bu konuda bilgi verilmelidir.

Bazı hastaların, koltukta her saat gövdesini öne, arkaya veya her iki yanına birkaç kez kaydırarak konumlarını değiştirmelerinin önemi kullanıcıya anlatılmalıdır. Bazı kullanıcıların 1 ila 4 saat oturduktan sonra sandalyeden kaldırılmaları gerekebilir veya saat başı başka bir kişi tarafından sandalyeden kaldırılırlar.

Özellikle omurilik yaralanması, şeker hastalığı (Diabetes Mellitus) veya kronik böbrek hastalığı olan bireyler ya da aşırı nikotin veya alkol kullanan hastalar gibi hastalıkları veya durumları dolaşım değişikliklerine yol açabilen kişiler için böyle bir değerlendirme ve gözlem yapmak özellikle önemlidir.

Tekerlekli Sandalye Bileşenleri ve Özellikleri

Değişik markaların değişik özellikleri olan tekerlekli sandalyeleri vardır. Bunların özellikleri ve kullanım amaçları benzer olabildiği gibi birçok farklılıkları da olabilmektedir.

Ayrıca bir hasta için uygun ve gerekli olan bileşenler veya özellikler, başka bir hasta için gereksiz veya uygunsuz olabilir. Hasta sandalyesi için seçilen bileşenler ve özellikler hakkındaki kararlar daha önce açıklanan nedenlere bağlı olarak değişiklik gösterecektir.

Kol Dayama Yerleri

Sabit, çıkarılabilir, kısa veya masaya takılabilir şeklinde olabilir.

Sabit kol dayama yeri tekerlekli sandalyenin koltuk yanlarına kalıcı olarak tutturulmuştur. Kol dayamasına ihtiyaç duymadan ayağa kalkacak kullanıcılar ile yandan transfer yapmasına gerek olmayan hasta grupları için önerilebilir.

Çıkarılabilir veya geriye doğru katlanabilir kol dayama yerleri, yandan transfer yapacak kullanıcılar için kayma tahtasının bu alana yerleştirilebilmesi amacıyla kolun çıkartılması veya geriye doğru katlanarak transferin yapılmasına izin veren kol dayanaklarıdır.

Masa veya kesme kolçakları olan kol dayama yerleri, tekerlekli sandalyeyi masa ya da bir yüzeye yakın konumlandırmak isteyen kişiler için önerilir. Kol dayama yeri genellikle kişinin ayağa kalkması sırasında kişinin ön taraftan destek almasını sağlamak için tersine çevrilebilir.

Ayarlanabilir kol dayama yerleri, farklı etkinlikler için kol dayama yüksekliğini ayarlamak isteyen kişilerde veya farklı kalınlıktaki ve geniş hacimli dış giysiler tercih edildiğinde kullanılır.

Tekerlekler ve Lastikler

Ön ve küçük tekerlekler, dönüşlere izin vermek için genellikle sandalyenin ön tarafında bulunur. Çapı genellikle 13 veya 20 cm olup katı kauçuk, pnömatik (hava dolu) veya yarı pnömatik lastikler olabilir.

Arka tekerlekler, sandalyeyi itmek için kullanılırlar. Katı kauçuk lastik, yarı pnömatik veya pnömatik lastikler olabilir.

Tek kolla sürülebilen sandalyelerde ise kullanıcının yalnızca bir kol fonksiyonu varken bacaklarında hiç hareket yok ise kullanılabilir.

Tekerlekli Sandalye Frenleri

Kişinin transferleri başlamadan sandalyenin kilit sistemleri mutlaka güvenlik için kullanılmalıdır.

Z kilidi, koltuğun altına doğru yerleşmiş bir kilittir. Kişinin buraya eğilerek bu kilidi kullanması gerekebilir.

Yardımcı kilit ise sırt desteğinin arkaya doğru yatmasını sağlar. Bu kilidi kullanıcı aktif olarak kullanamaz başka bir kişiye ihtiyaç duyar.

Pervane kilitleri ise tekerleğe bağlı bir metal halka içinde bulunan bir deliğe veya çentiğe yerleştiren bir pim ya da küçük düz metal çubuklara sahiptir.

Bacak ve Ayak Destek Bileşenleri

Ayak desteği ayakların konduğu plakalardan oluşur. Bu plakalar sabit oldukları gibi kişi ayağa kaldırılacağı veya transfer aktiviteleri sırasında yana doğru alınarak veya tamamen çıkarılarak kişinin ayağa kalkması sağlanabilir.

Bacak desteği, bacağın ağırlığının geriye doğru desteklenmesinde önemlidir. Bu özellik, kullanıcının sandalyeleri cisimlere daha yakın konumlandırmasına ve aktarım sırasında ayakları için sandalyenin önüne daha fazla engelsiz alan sağlamak amacıyla kullanılır.

Vücuda Yönelik Kullanılan Yardımcılar

Bir spotter askısı, yokuş aşağı veya rampadan inme gibi durumlarda riski bulunan kişilerin güvenliği amacıyla bakım veren/arkadaş/aile fertlerinden biri tarafından tekerlekli sandalyeyi kontrol etmede yardımcı olmak için kullanılır. Bant arkadan sandalyenin X şeklindeki demir bağlantısına bağlanarak buradan kontrollü hareketin gerçekleştirilmesi sağlanır.

Bel Kemeri, sandalyenin gövdesine tutturulan bir bant ile hastanın sandalyeden düşmesi veya sandalyede ileri doğru kaymasını önleyecek şekilde tasarlanmıştır.

Göğüs Kemeri, göğüs stabilitesini artırmak, tekerlekli sandalye kullanıcısının sandalyeden düşmesini önlemek için göğüs kemeri orta göğüs seviyesinde koltuğa tutturulmuştur ve ayakta dik tutan özel tekerlekli sandalyelerde vücudun dik durmasına yardım eder.

Geriye Doğru Yatan Tekerlekli Sandalyeler

Geriye doğru yarı açılabilen sandalyelerin sırtı 90 dereceden 30 derecelik açıya kadar çeşitli konumlarda ayarlanmasına izin verir. Sırt desteğinin her iki yanında bulunan iki ayar düğmesi ya da kolları, sırtın pozisyonunu serbest bırakmak ve ayarlamak için kullanılır. Sandalyenin sırtı genellikle standart bir sandalyeden daha yüksektir ve çıkarılabilir bir baş desteği olabilir.

Ayakta dik durmayı sağlayan tekerlekli sandalyeler kişilerin ayakta fonksiyonel aktivitelerini gerçekleştirmeleri de mümkün olacağı için hem kişilerin ayakta durması hem de oluşabilecek sorunları azaltıp, kişilerin ayakta dik durma hislerini gerçekleştirerek kişilerin kendilerini iyi hissetmelerini sağlar.

Akülü Tekerlekli Sandalye

Akülü sandalyeler standart bir tekerlekli sandalyeyi itmek için kol kuvveti yetersiz veya ellerinde kavrama becerisi olmayan kişiler için gereklidir. Tekerlekli sandalyeyi, hastanın el, çene, kafa, dil veya ağız tarafından monte edilen parçalar ile kullanması mümkündür. Gelişmiş mikroişlemci kontrol sistemleri de mevcuttur. Elektrikli tekerlekli sandalyeler için üç ana pil tipi mevcuttur.

Tipik olarak en ucuz pil olan ıslak piller, bir şarj oluşturmak için kurşun ve kükürt arasında bir kimyasal reaksiyon kullanır. Jel piller, fosforik asit, sülfürik asit, füme silis ve saf sudan oluşan bir karışım içerir ve yaş pillerden daha ağır ve daha pahalı olma eğilimindedir. Masraflı olan AGM pilleri, asit elektrolitleri batırılmış plakalar arasında emici bir cam yatağa sahiptir.

Spor veya Rekreasyonel Aktivitelere Yönelik Tekerlekli Sandalye

Spor veya rekreasyonel aktivitelere yönelik tekerlekli sandalyeler, düşük sırt dayama, sağlam, hafif çerçeveler, eğimli (açılı) arka tekerlekler, düşük ve dar koltukların yanı sıra sandalyeyi kullanıcı için daha işlevsel kılmak amacıyla belirli özelliklere sahiptir. Bu tip tekerlekli sandalyeler spor hareket becerilerine yönelik tasarımlı, sağlam, yüksek manevra kabiliyeti, manevralara duyarlı ve kararlılık sağlar.

Hafif veya Ultra Hafif Tekerlekli Sandalye

En popüler hafif tekerlekli sandalye modeli, rijit (sabit) tekerlekli sandalyedir. Rijit mobilite sandalyeleri daha fazla katlanabilir çünkü katlanır tekerlekli sandalyelerin ek donanım ve mekanizmalarını içermez. Rijit bir tekerlekli sandalyenin sırt dayanağı taşıma için katlanabilir. Hafif veya çok hafif tekerlekli sandalyelerde bacak destekleri, kol destekleri çıkarılabilir.

Katlanır Tekerlekli Sandalyeler

Birçok tekerlekli sandalye depolama veya nakliye için katlanabilir. Katlanmış bir sandalye, tekerlekleri kaldırarak ve arka tekerleklerin üzerindeki sandalyeyi tek tek çevirerek, kontrol için itme kollarını kullanarak, en kolay şekilde taşınabilir.

Teknolojik Gelişmelerde Tekerlekli Sandalye

Teknoloji engelli bireyler için daha ergonomik ve daha evrensel aletlerin gelişimine hizmet etmek amacı ile kullanılır.

“Bir bilgisayarın ve [çevresel sensörlerin] bir koleksiyonunun eklendiği standart bir elektrikli tekerlekli sandalye veya bir koltuğun takılı olduğu bir mobil robot tabanı” (Simpson, 2005) olarak tanımlanan bu cihazlar az gören veya görmede ciddi sıkıntısı olan bireylerle beraber tremor gibi motor bozuklukları olan ya da bir tekerlekli sandalyeye güvenle gidebileceklerini kısıtlayan bilişsel (kognitif) bozuklukları olan tekerlekli sandalye kullanıcıları için yararlıdır. Çevresel algılama, bir kullanıcının günlük yaşamın ortak görevlerini yerine getirmesine yardımcı olmak için tasarlanan izleme sistemlerinde de kullanılır

Tekerlekli Sandalye Aktiviteleri

Hareketlilik için tekerlekli sandalye kullanan engelli bireylere sandalyenin doğru kullanımı ve bakımı için bilgi verilmelidir. Bakım veren kişiler tekerlekli sandalye kullanan engelli bireylere, tekerlekli sandalyeyi iterken veya hastanın transferleri sırasında doğru vücut mekaniklerinin kullanılması hakkında uyarmalıdır. Tekerlekli sandalyenin kullanımı engelli bireyin hedefleri, ihtiyaçları ve yaşam biçimi dikkate alınarak planlanmalıdır.

Tekerlekli sandalyeyi hareket ettirmeden önce hastaya bilgi vermeniz büyük önem taşır. Tekerlekli sandalye kullanan engelli bireylerde doğru vücut mekaniklerinin kullanılması önemlidir. Özellikle rampa inip çıkarken tekerlekli sandalyenin düşme riskini en aza indirmek büyük önem taşır. Tekerlekli sandalye ile yavaş bir şekilde harekete başlanıp durdurulmalıdır. Tekerlekli sandalyeyi kullanırken koridor veya yürüme yolunun sağ tarafı kullanılmalı ve özellikle köşelere gelindiğinde engeller açısından yolun kontrol edilmesi gerekir. Ayrıca kapılardan geçerken hasta ayaklarını önde tutacağı için çarparak yaralanmalara neden olabileceğinden dikkatli olmak gerekmektedir.

Tekerlekli Sandalye Bileşenlerini Kullanma

Tekerlekli sandalye kullanan bireylere aşağıdaki manevralar öğretilmelidir:

• Tekerlek kilitlerini açma ve gerektiğinde kilidi sıkıştırma,
• Kol desteklerini çıkarma ve yer değiştirme,
• Ön donanım açma yeri çıkarma ve yer değiştirme,
• Diğer aktiviteleri yapmadan önce ayakların konulduğu plakaları kaldırıp indirme gibi.

Tekerlekli sandalye hakkındaki eğitim sözlü, yazılı, resimli olarak veya videolu görüntü sistemi ile verilebilir. Bireylerin aktiviteleri nasıl yaptığını ilk seferde öğrenmeleri beklenmemelidir. Mümkünse kendi üzerinizde göstererek veya uygulamalı olarak fonksiyonel aktiviteler öğretilmelidir.

Bağımsız Hareket Etme

Her İki Üst Uzuv: Tekerlekli sandalyeyi bağımsız olarak kullanmak için bireyin tekerleklerin üzerinden saat 12 pozisyonunda kavraması gerekir. Daha sonra her iki tekerleği eşit kuvvetle geriye çekmeli veya ileri itmelidir. Tam bir dönüş elde etmek için bireyin bir eliyle tekerleğin üzerinden kavramasını diğer eliyle tekerleği itmesi veya çekmesi istenir.

Bir Üst ve Bir Alt Uzuv: Bir üst ve bir alt uzuv ile tekerlekli sandalye bağımsız bir şekilde hareket ettirilmek istendiğinde birey bir eliyle tekerleğin üzerinden kavrayıp ileri iterken veya geri çekerken aynı anda itmek veya çekmek için fonksiyonel ayağını kullanmalıdır.

Her iki Alt Uzuv: Her iki alt uzuv ile tekerlekli sandalye bağımsız bir şekilde hareket ettirilmek istendiğinde tekerlekli sandalyeyi ileri veya geri hareket ettirmek için ayak veya ayakkabının topuk veya tabanı kullanılır ve ayak tekerlekli sandalyeyi sağa veya sola döndürmek için bir dümen olarak görev yapar.

Yardımlı Fonksiyonel Aktiviteler

Genel olarak akla gelebilecek yardımlı fonksiyonel aktiviteler şöyle sıralanabilir:

• Düz zeminde yardımlı hareket etme,
• Küçük tekerleklerin yükseltilmesi,
• Kaldırıma çıkma ve kaldırımdan inme,
• Yüzü öne dönükken kaldırıma çıkma,
• Geri pozisyonda kaldırıma çıkma,
• Geri pozisyonda kaldırımdan inme,
• Yüzü öne dönükken kaldırımdan inme,
• Merdivene çıkma ve merdivenden inme,
• Geri pozisyonda merdiven çıkma,
• Yüzü öne dönükken merdiven inme,
• Eğimli yüzeyden çıkma ve inme,
• Asansöre binme ve asansörden inme,
• Yürüyen merdivenden çıkma ve inme,
• Kapılardan girme ve çıkma.

Yardımlı fonksiyonel aktivitelerle ilgili yöntem ve açıklamalara ders kitabınızın 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138 ve 139. sayfalarından ulaşabilirsiniz.