Ünite 1: Engelli Bireyler İçin Banyo, Giyinme, Mesane ve Bağırsak Kontrolü

Giriş

Temel günlük yaşam aktivitelerinden olan banyo yapma, giyinme ve boşaltım gereksinimleri içinde yer alan mesane ve bağırsak kontrolü insanların öncelikli ihtiyaçları arasındadır. Engelli bireylerde (çocuklarda ya da yetişkinlerde) günlük yaşam aktiviteleri ile ilgili planlama yapılırken öncelikle çocuk ya da yetişkinin becerileri yerine getirebilme düzeylerinin değerlendirilmesi gerekir. Engelli çocuk için öncelikle hangi gelişimsel dönemde olduğu belirlenmelidir. Bu dönem özellikleri gözden geçirilmeli ve dönemin özelliklerine göre banyo ve giyinme aktiviteleri için ihtiyaç duyduğu yardım, kendisinin hangi düzeyde katkı verdiği belirlenmelidir.

Ülkeler arasında farklılık göstermekle beraber engellilik durumu günlük yaşam aktivitelerini karşılama düzeyini değiştirebilmektedir.

Engelli birey (çocuk ya da yetişkin) aktiviteleri yerine getirmede;

• Bağımsız,
• Yarı bağımlı ya da
• Tamamen diğer bir bireye bağımlı olabilir.

Bağımlılık düzeyinin belirlenmesi, günlük yaşam aktivitelerinin içinde yer alan gereksinimleri karşılarken hangi noktalarda ve ne kadar yardım verilmesi gerektiğini belirlemede kullanılacak bir ölçüttür.

Banyo Yapma

Banyo bireylerin iyi ve zinde hissetmesine yardımcı olan uygulamalardan birisidir. Çünkü banyo yapma sırasında deri üzerinde yer alan fazla yağ, ter, ölü deri hücreleri ve bakteriler ortamdan uzaklaştırılır ve kan dolaşımı uyarılır. Bu nedenle banyo aslında tüm vücudu örten derinin temizliğini ve bireyin rahatlığını sağlayan uygulamadır.

Banyonun yapılış amaçları:

1. Bireyin değerlendirilmesine olanak sağlamak
2. Bakım veren ile birey arasındaki iletişimi güçlendirmek
3. Banyo derinin temizliğini sağlamak
4. Kan dolaşımını hızlandırmak
5. Bireye iyilik ve canlılık duygusu vermek
6. Vücut kokularını azaltmak
7. Kas tonusunu artırmak ve eklem hareketlerini kolaylaştırmak.

Banyo süreci bireysel pek çok değişkenden etkilenmektedir. Bu değişkenler aşağıda sıralanmıştır:

İçinde yaşanılan sosyal çevrenin uygulamaları,

• Bireyin tercihleri,
• Bireyin bedenine ilişkin algılaması,
• Bireyin sosyoekonomik durumu,
• Bireyin sağlıkla ilgili inanışları ve motivasyon,
• Bireyin içinde yaşadığı kültürün özellikler,
• Bireyin gelişim dönemi,
• Bireyin fiziksel durumu.

Deri (Cilt)

Tüm vücudu saran en büyük organdır. Kalınlığı vücudun çeşitli yerlerinde farklılık gösterir. Kulak kepçesi en ince olduğu yer el ve ayak tabanı en kalın olduğu yerdir. Tüm vücudumuzu saran derinin beş önemli görevi vardır:

1. Tüm bedeni bir zırh gibi sararak mikroorganizmaların vücuda girişini engeller. Aynı zamanda bedeni tümden sararak iç organların korunmasını sağlar.
2. Deri vücut ısısının düzenlenmesine yardımcı olur.
3. Sebum salgısı yapar. Sebum derinin ve saçın kayganlaşmasını ve yumuşamasını sağlar. Sebum ayrıca saçın kırılmasını önler, havanın neminin az olduğu yerlerde deriden su kaybını azaltır ve bakterileri öldürme özelliğine sahiptir.
4. Duyuların (ağrı, dokunma, ısı, basınç) algılanmasını sağlar.
5. D vitaminin sentez edilmesinde ve emilmesinde rol alır.

Banyo yapma engelli bireyin (çocuk ya da yetişkin) derisinin değerlendirilmesine olanak sağlayan bir uygulamadır. Banyo süresince deri renk, herhangi bir kitle ya da lezyon olup olmadığı, yaralanmanın varlığı ve yara açısından gözlenir. Banyo sürecinde eğer deride aşağıda tanımlanan sorunlar belirlenirse birey ya da ailesinin sağlık kurumuna başvurması önerilmelidir:

1. Akne: Deride yağ bezlerinin fazla çalışmasına bağlı olarak ortaya çıkan içi iltihap dolu küçük kabarcık (sivilce) ve siyah noktaların birleşimidir.
2. Deride kuruluk (Kserozis): Deriden fazla sıvı kaybına bağlı olarak ortaya çıkar.
3. Deride aşınma, sıyrılma (Abrazyon): Derinin fiziksel, kimyasal ya da biyolojik uyaranlara teması sonucu bütünlüğünün bozulmasıdır.
4. Deri iltihabı (Dermatit): Derinin deterjan, parfüm, kozmetik ürünler vb. kimyasallara temasına bağlı ortaya çıkan yanıttır.
5. Kıllanma (Hirsutizm): Kadın ve erkekte androjenlerin fazla salgılanmasına bağlı ortaya çıkan durumdur.

Banyo süreci üç aşamayı içermektedir:

1. Sabunlanma,
2. Durulanma,
3. Kurulanma.

Deri Bakımında Genel İlkeler

1. Sağlam deri vücudun mikroorganizmalar ile mücadele etmesinde önemlidir.
2. Derinin altta yer alan organları koruyabilmesi için sağlıklı olması gerekir.
3. Derinin ıslak kalması tahrişe ve mikroorganizmaların üremesine neden olur.
4. Deride koku, derideki bakterilerin vücut salgılarına yerleşmesiyle oluşur.
5. Derinin duyarlılığı ve sağlamlığı bireyden bireye farklılık gösterir.
6. Deri bakımında kullanılacak maddeler (sabun, şampuan, losyon vb.) istenen etki ve kullanım amaçlarına uygun seçilmelidir.

Banyo bireyin (çocuk ya da yetişkin) genel durumuna göre farklı kategorilerde verilebilir. Örneğin;

• Tam yatak banyosu,
• Yardımla yatak banyosu,
• Kısmı banyo,
• Küvet banyosu,
• Duş şeklinde banyo gibi.

Hangi kategoride banyo verilirse verilsin aşağıdaki ilkelere dikkat edilmesi gerekir.

1. Öncelikle bireyin güvenliği sağlanmalıdır.
2. Bireyin üşümesi önlenmelidir.
3. Bireyin kendi kendine yapabildiği tüm bakım uygulamaları desteklenmelidir (bağımsız yapabilme becerisi artırılmaya çalışılmalıdır).
4. Banyo süresince birey fiziksel ve psikolojik olarak değerlendirilmeli ve rahatlatılmalıdır.

Banyo yapmaya başlamadan önce bireyin tuvalete gitmesi sağlanır ya da idrar ve gaitasının olup olmadığı değerlendirilir.

Banyo Sürecini Kolaylaştırma

1. Banyoda duş başlığını kolayca kavramayı sağlamak için silikon eklentilerin kullanılması önerilebilir.
2. Bacaklar, ayaklar ve sırt bölgesini temizlemek için uzun saplı banyo fırçaları kullanılabilir. Sabunu elde tutmayı kolaylaştırmak için kumaş eldiven içine yerleştirme veya eldiven şeklindeki bezlerin ele giydirilmesi tercih edilebilir.
3. Saç kurutmak için el ile tutulmaya ihtiyaç duyulmayan saç kurutma makinelerinin kullanımı tercih edilebilir.
4. Elleri ile baş bölgesine uzanma sınırlılığı olan bireylerde bakımda kullandığı araçlara (saç fırçası, diş fırçası, saç tarağı, maskara, dudak nemlendiricisi vb.) ucuz maddelerden (ahşap dübel ya da PVC borular) uzun saplar yapılabilir/eklenebilir.
5. Elleri ile deodorant veya spreylerin üst basma noktalarını yönetemeyenler için kavramayı kolaylaştıracak ek aparatlar kullanılabilir.
6. Standart diş fırçaları yerine elektrikli geniş saplı fırçaların kullanımı önerilebilir.
7. Tuvalet kâğıdına uzanmayı sağlayan yardımcı araç kullanımı tercih edilebilir.
8. Küvet ve klozet kenarlarına tutunmayı sağlayan güvenlik kollarının yerleşimi planlanabilir.
9. Duş ve kabin içinde oturmayı sağlayan sandalye ve oturakların kullanımı önerilebilir.
10. Banyo, küvet ve duşların zemine kaymayı önleyici kaydırmazların kullanımı planlanabilir.

Giyinme

Giyinme; kıyafetleri dolaptan alma, üstünü giyme ve üstünü çıkarma aşamalarını içermektedir. Bu süreç hem bireyin kendisinden (içten) hem de dışarından kaynaklanan faktörlerden etkilenmektedir.

İçten kaynaklanan faktörler:

• Bedenin algılanma şekli,
• Stil (giyim) anlayışı,
• Tercihler.

Dıştan kaynaklanan faktörler:

• Hava koşulları/Mevsimsel özellikler,
• Özel durumlar,
• Günün saati (sabah/öğlen/akşam).

Giyinme süreci hem engeli olan bireyler hem de engeli olmayan bireyler için pek çok vücut parçasının koordineli olarak kullanılmasını gerektirmektedir. Yaş ve gelişim dönemlerine göre başarılabilen beceriler birbirinden farklılık göstermektedir.

Giyinme ile İlgili Öneriler

Giyinme sürecinin etkin yönetilmesi için gözden geçirilmesi gerekenler şöyle sıralanmaktadır:

1. Esneyebilme özelliği olan kumaşlardan yapılmış kıyafetler tercih edilmelidir.
2. Sakıncası yoksa bireyin bedeninden bir beden büyük olan ve önden açılıp giyilebilen giysiler tercih edilmelidir.
3. Pantolonların ayak bileğine gelen bölümlerinin geniş olması sağlanmalıdır.
4. Bireyin sahip olduğu fiziksel engel durumuna göre giysileri tek başına giyerken yardımcı olarak kullanabileceği malzemeler temin edilmelidir.
5. Kıyafetleri giyerken ve çıkarırken kolaylık sağlaması için daha büyük düğmesi olan ya da fermuarlı kıyafetler tercih edilmelidir.
6. Kıyafetlerde düğme, çıtçıt, çengel yerine fermuar (bitiş noktasında kavramaya izin verecek genişlikte araç bulunan) tercih edilmelidir.
7. Eğilmeyi azaltmak ve zorlanmaları önlemek için bağcıklı ayakkabı ya da terlik yerine cırt cırtlı (yapışarak tutunan) veya bağcıksız olanlar tercih edilmelidir. Elastik ayakkabı ve terlik tercih edilmelidir.
8. Çorap giyerken eğilmeleri önlemek için yardımcı aparatlardan yararlanılmalıdır. Ellerin kavraması ve tutmasını güçlendirmek için mutfak eldiveni veya benzeri eldivenlerden yararlanılmalıdır.
9. El parmaklarında hareket kısıtlılığı varsa veya koordinasyonu bozulmuşsa piyasadaki çeşitli düğme geçirmeye yardımcı olan kancalardan yararlanılmalıdır.
10. Çorap ve ayakkabıları toplamak, kıyafetleri ve giysilere erişmek için (askıdan alma, uzanma) veya istenilen eşyalara uzanmak için yardımcı araçlardan yararlanılmalıdır.

Aşağıda engel düzeyi ne olursa olsun temel giyim teknikleri ile ilgili hususlar yer almaktadır:

• Giyinme aktivitesi oturma pozisyonunda daha rahat yönetilir.
• Bedenin tek parçasının kullanılamadığı durumda sağlam el ve kol ile önce etkilenen vücut parçası giydirilir.
• Eğer tekerlekli sandalye kullanılmasını gerektiren bir engel var ise giyinme şu sıra ile yapılmalıdır; önce vücudun alt parçası ile başlanmalı: çoraplar, iç çamaşırları, pantolon, ayakkabı, gömlek ve sonra üst gövdeye geçilmeli: gömlek veya diğer kıyafetler.

Mesane ve Bağırsak Kontrolü

Boşaltım bedenden artık ve istenilmeyen maddelerin atılma sürecini tanımlar. Bedenin normal fonksiyonlarını devam ettirebilmesi için vücutta biriken atık ürünleri atılması gerekmektedir. Bu nedenle boşaltım beden için zorunlu yapılması gereken aktivitedir. Boşaltım;

• Üriner boşaltım ve
• Bağırsak boşaltımı olmak üzere ikiye ayrılır.

Üriner Boşaltım

Üriner boşaltım sistemi şu organlardan oluşur; böbrekler, üreterler, mesane (idrar torbası) ve üretra (idrarın bedenden çıkış noktası). Üriner sistemi oluşturan bu organların tümünün görevi böbreklere gelen plazmanın süzülmesi ve fazlalık ve atık maddelerin idrar olarak vücuttan atılmasıdır.

İdrarın Boşaltılmasını Etkileyen Faktörler

İdrarın böbreklerde oluşup vücuttan dışarıya doğru atılımını etkileyen pek çok faktör bulunmaktadır.

• Büyüme ve gelişme,
• Kas tonusu,
• Sıvı alımı,
• Hastalıklar,
• İlaçlar,
• Psikolojik faktörler,
• Normal idrarın özellikleri.

Sık Karşılaşılan Üriner Sistem Sorunları

• İdrar yapamama (üriner retansiyon): İdrarın mesanede (idrar torbası) birikmesi dışarı atılamaması ile ortaya çıkan bir durumdur.
• Enfeksiyon: Mikroorganizmaların neden olduğu üriner sistem enfeksiyonlarında giriş kapısı genellikle idrarın çıkış noktasıdır (üretral meatus).
• İdrarını Tutamama (İnkontinans): İdrarın vücuttan atılımını kontrol edememedir.
• Enürezis: Çocuklarda idrarı kontrol edebilecek dönemde olmasına rağmen altına idrar kaçırma olayıdır.

Üriner Sistemin Sağlığını Koruma

• Bireyler yeterli sıvı alımı için desteklenmelidir (sıvı miktarı; bireyin yaşı, sahip olduğu hastalıklar nedeniyle yapılan düzenlemeler dikkate alınmalı).
• İdrar yapmadan önce ve yaptıktan sonra mutlaka eller yıkanmalıdır.
• İdrar yapma özel bir gereksinimdir ve bu gereksinimi karşılamak için özel ortam ve pozisyon ve bazen yardımcı araç kullanımını gerektirir.
• Tuvalet alışkın olduğumuz yaşamda idrar boşaltımın yapıldığı yerdir. Bireyi idrar yapma için tercih ettiği alana götürünüz.
• Boşaltım ihtiyacını karşılama da yalnız olmak önemlidir.
• Her tuvalet öncesi ve sonrası perine bakımı yapılmalıdır (idrar yapılan bölge önce su ile yıkanıp kurulanmalı).
• İdrar yapma ihtiyacını yatakta karşılayacak engelli için kadında sürgü erkekte ördek. isimli yardımcı araçlardan yararlanılmalıdır.
• İdrar kaçırma sorunu olan bireyde eğer tamamen kaçırma söz konusu ise çocuk ya da erişkin bezi kullanılabilir. Eğer kısmı idrar kaçırma söz konusu ise mesane pedi kullanılabilir.

Bağırsak Boşaltımı (Bağırsak Kontrolü)

Bağırsak boşaltımı bütün insanlar için ortak olan ve tüm yaşam süreci boyunca düzenli olarak karşılanması gereken fizyolojik gereksinimlerden bir tanesidir. Boşaltım gereksiniminin karşılanmasında ağızdan başlayıp kalın bağırsakların son noktası olan anüste sonlanan bir süreç anlatılmaktadır.

Boşaltım bağırsaktaki atık diye tanımlanan içeriğin dışarıya atılma sürecini tanımlamaktadır. Anüsten dışarı atılan içerik gaita (dışkı) diye adlandırılır. Normal bir gaitanın özellikleri aşağıda yer almaktadır. Bu özelliklere rağmen gaitanın özellikleri yediklerimizden, içtiklerimizden, alınan ilaçlardan etkilenmektedir.

Bağırsak Boşaltımını Etkileyen Faktörler

Normal özellikleri yukarıda tanımlanan atıkların dışarıya boşaltımını etkileyen başlıca faktörler şöyle sıralanır:

• Gelişimsel dönem: Bireyin kas tonusu ve kasları istemli olarak kontrol edilebilme özelliği boşaltım alışkanlığını etkilemektedir.
• Vücuda alınan besinler: Posalı besin alımı bağırsak hareketlerini artırarak boşaltımı kolaylaştırmaktadır.
• Vücuda alınan sıvı miktarı: Vücuda alınan sıvı miktarının artırılması bağırsaklardaki içeriğin yumuşamasını sağlayarak boşaltıma yardımcı olur.
• Egzersiz-aktivite düzeyi: Hareketlilik kas tonusunu uyararak kas kontrolünü artırmaktadır.
• Psikolojik faktörler: Aşırı stres durumu bazı bireylerde bağırsak hareketliliğini artırarak boşaltımı uyarmaktadır.
• Defeksyon alışkanlığı: Bireyin sahip olduğu bağırsak boşaltım alışkanlığı, bağırsakların hareketliliğini dolayısı ile boşaltımı etkiler.
• İlaçlar: Bireyin kullandığı bazı ilaçlar bağırsak hareketliliğini artırıp boşaltımı hızlandırırken bazıları bağırsak hareketliliğini azaltıp boşaltımı yavaşlatabilir.
• Ağrı: Karın bölgesinde ıkınma ile artış gösteren ağrısı olan bireyler boşaltım ihtiyacını ertelemeyi tercih ederler.

Bu sorunların oluşumunu önleyecek düzenlemelerin yapılması önemlidir.

Bağırsak Boşaltımı ile İlgili Başlıca Sorunlar

• Kabızlık (Konstipasyon): Bağırsak hareketlerini azalması ve buna bağlı sert, kuru ve az miktarda gaita ile karakterize durum.
• İshal (Diyare): Bağırsak hareketlerinin artması ve buna bağlı sulu gaita yapma ile karakterize durum.
• Gaz birikmesi (Distansiyon): Bağırsak içeriğinde fazla miktarda gazın birikmesine bağılı olarak karında oluşan gerginlik durumu.
• Altına kaçırma (Gaita inkontinansı): Bireyin gaz ve gaita yaparken kaslarını kontrol edememesidir.

Düzenli Bağırsak Alışkanlığı Kazanma

• Sabırlı olmayı öğrenme ilk adımdır.
• Birey ile birlikte yaşam biçimine uygun boşaltım için zaman aralığı belirlenir (sabah kahvaltı öncesi ya da sonrası-akşam yemek öncesi veya sonrası).
• Bağırsakları boşaltma zamanında önce hareketliliğini uyarmak için sıcak içecek, su, meyve suyu (portakal suyu) alması sağlanır.
• Günlük yeterli sıvı alımı teşvik edilir.
• Bağırsaklara düzenli bir boşaltım alışkanlığı kazandırmak için her denemede 30-40 dakikalık bir zaman ayrılmalıdır.
• Tuvalete boşaltım için oturulduğu zaman elleri ile karın üzerine hafif basınç uygulanması yararlıdır.

Bağırsakların hareketliliğini sağlamak için yapılması gerekenler:

• Engellilik durumuna göre mümkün olduğunca hareketliliği sağlanmalıdır.
• Düzenli (3 ana ve 3 ara öğün yapmalı) beslenilmeli, öğün atlanmaması, posalı besinlerden zengin (Bkz. Beslenme konusu) beslenilmesi düzenlenmelidir.
• Günlük sakıncası yoksa 2000-3000 ml sıvı alınması sağlanmalıdır.
• Boşaltım sırasında mahremiyeti sağlayacak önlemler alınmalıdır.
• Boşaltım sırasında mümkünse tüm güvenlik önlemleri alındıktan sonra yalnız olması sağlanmalıdır.
• Bireyin boşaltıma yardımcı olacak pozisyonu alması sağlanmalıdır.
• Gaita inkontinansı varsa (tam ya da kısmi) çocuk için çocuk bezi erişkin için erişkin bezi kullanılmalıdır.
• Bireyin engel durumuna göre bağımsızlığı desteklenmelidir.