Bölüm 1: Engelli Bireylerin Bakım İşlemleri İçin Hazırlık

Giriş

Özel gereksinimli bireyler dünyada olduğu gibi ülkemizde de toplumun önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. 5378 sayılı Özürlüler Kanunu’nda (2005) engelli birey “doğuştan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişi” olarak tanımlanmıştır.

Özel gereksinimli bireylere gereksinim duydukları pek çok alanda hizmet sunulması önemlidir. Bu hizmetlerin yoğunluğu, türü, sayısı özel gereksinimli bireyin yetersizlikten etkilenme derecesine, yaşadığı ortama ve diğer birçok faktöre göre değişiklik gösterebilir. Bunlar “kişisel bakım hizmetleri” ve “psiko-sosyal destek hizmetleri”dir.

Kişisel Bakım Hizmetleri

Engellilere yönelik bakım hizmeti, bakıma gereksinimiolan engelli bireyleri kapsamaktadır.Bakıma gereksinimi olan bireyler; “Günlük yaşamındayerine getirmesi gereken gereksinimlerininbüyük kısmını bir başkasının yardımıyla yerine getirdiğiiçin ağır düzeyde yetersizlikten etkilenmiş,sosyal güvenlik kurumundan bir desteği olmayan,ailesini kaybetmiş olanlar ile ailesi ekonomik veyasosyal olarak yoksunluk sınırı içerisinde bulunanbireyler” olarak tanımlanmaktadır. Özellikle herhangibir kişinin desteği olmadan bireysel gereksinimlerinikarşılamada güçlük çeken engelli bireyleringünlük yaşamlarında karşılaştıkları sorunlarınen aza indirebilmesinde, günlük yaşam aktivitelerindebağımsızlık düzeyinin yükseltilmesinde, engelliliğinetkilerini en aza indirerek yaşam kalitesinien üst düzeye yükseltilmesinde ve en üst düzeydetedavi ve bakıma ulaşmasında bakım hizmetleriönemli bir yer tutmaktadır.

Bakım ve rehabilitasyon kapsamında sunulanhizmetlerde önemli bir yeri kişisel bakım hizmetlerioluşturmaktadır.Oldukça fazla beceriyi içeren kişisel bakımhizmetleri kapsamında;

1.Banyo yaptırılması,

2.Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesive gerektiğinde temizliğinin yapılması,

3.Tırnaklarının kesilmesi,

4.Saçlarının taranması,

5.Dişlerinin temizlenmesi,

6.Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi,

7.El, yüz ve ayak temizliğinin yapılması,

8.Sakal tıraşının yapılması,

9.İstenmeyen tüylerin temizlenmesi,

10.Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması,

11.Burun ve kulak temizliğinin yapılması,

12.Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi,

13.Odasının temizlenmesi,

14.Çamaşırlarının yıkanması yer almaktadır

Bakım İşlemlerine Hazırlık

Bireylerin sağlıklı olabilmesi ve hayatta kalabilmesi, temel insan gereksinimlerinin karşılanması ile mümkün olmaktadır. Temel insan gereksinimlerinden biri olan öz-bakım gereksiniminin karşılanmasındahazırlık önemli bir basamaktır.

Bakım İşlemleri Öncesi Genel İlkeler:Bireysel bakım kapsamında gerçekleştirilen uygulamalar ortak olmakla birlikte bakım uygulamalarının her birinin hazırlığı bireye göre farklılık gösterebilmektedir.Bireyin kendi bakım sorumluluğunu alamaması hem bireyin kendisi için hem de bakım sorumluluğunu üstlenen birey için zordur. Bu nedenle engelli bireylerin ve bakım vericilerin kişisel bakım uygulamalarına ve hazırlık aşamalarına ilişkin kapsamlı olarak bilgilendirilmelidir. Bakım işlemine geçilmeden önce bilgilendirme dışında hazırlık aşamasında uyulması gereken ilkeler bulunmaktadır.

·Tıbbi veya teknik açıklama gerekiyorsa bunları engelliye anlayacağı dilde açıklama, kavram kargaşasıyaratmama.

·Bakım öncesi ortam hazırlığı açısından ısı, ışık, havalandırma durumlarını dikkate alma.

·Kişisel bakım işlemlerini engelli bireyin gereksinimi ve tercihi açısından değerlendirme.

·Engelli bireyin fiziksel ve bilişsel yeterliliğini kişisel bakım ve günlük yaşam becerileri açısından değerlendirme.

·Engelli bireyin özel gereksinim durumunu dikkatealma.

·Engelli bireyi, yapılacak işlem, kullanılacakaraç-gereçler ve alışkın olmadığı prosedürlerhakkında bilgilendirme, psikolojik destek sağlama.

·Engelli bireyin mahremiyetine saygı duyma.

·Eğer varsa, engelli bireyin aile üyelerinin bakıma katılmasını sağlama.

·Tehlike arz edecek durumları kontrol etme.

·Bakım işlemleri öncesi el hijyenini sağlama.

Bakım İşlemleri ve Hazırlık Aşaması:Pek çok kişinin bir hijyen rutini ya da alışkanlığıbulunmaktadır. Bakım vericilerin bu rutini sürdürmesorumluğu bulunmaktadır. Bu nedenle günlükbakım işlemleri kahvaltı öncesi, kahvaltı sonrası,öğleden sonra ve akşam bakımı olarak planlanmalıdır.

Vücut Temizliği:İnsan vücudunda ter, yağ bezi salgıları, deri döküntüleri, toz, deri üzerindeki mikroplar birleşerekkir denilen tabakayı meydana getirir. Vücutta birikenkir, ter, vücut salgıları yağlı bir birikim olarakvücut yüzeyini kaplar mikrop, mantar ve parazitlerinyaşaması için uygun bir ortam oluşturur.Kişinin kendini iyi ve sağlıklı hissetmesinde vücuttemizliği büyük önem taşımaktadır. Vücut salgıları, atıkları ve dışarıdan gelen mikroorganizmaların vücuttan uzaklaştırılması ile vücut temizliği sağlanır.Vücut temizliği ile kişinin rahatlatılıp dinlendirilerekgevşemesi sağlanır. Kas gerilimi azaltılırve vücuttaki kötü kokular giderilir.

Saç Bakımı:Saçlı deri anatomik olarak normal deriye göre daha az gözenekli ve daha çok yağ bezlerine sahiptir.Her saç dibinde yağ bezi kanalı vardır. Bu nedenleçabuk yağlanır ve kirlenir. Saçlı deri aynı zamandadışarı ile doğrudan (direkt) temasta olduğu için tozve partiküllerle kolayca kirlenir. Baş biti, deri enfeksiyonlarıve mantar hastalıklarının oluşması için uygunortamdır. Saçların her gün veya gün aşırı, en az haftadaiki kez yıkanması gerekir. Saç bakımında bireyingiysilerini korumak için omzuna ve sırtına gelecek şekildehavlu konulabilir. Yatakta saç bakımı verilecekseyastık kılıfı ve çarşaflar değiştirilmeden önce bakımverilmelidir. Çarşaflar ve yastık değiştirilmişse düşensaçları toplamak için başın altına havlu konulmalıdır.

Birey hazırlığı:Saç bakımı öncesi bireyin yıkamasıklığı, saç temizliğinde kullandığı maddeler,saç tarama aracı ve biçimi gibi özellikler öğrenilmelidir.Saç bakımı öncesi bireye uygun pozisyonverilmelidir. Oturur pozisyon tercih edilmelidir.Birey oturamıyorsa yan yatış pozisyonu verilmelidir.

El, Ayak ve Tırnak Bakımı:Eller, vücudun çevre ile en çok temas eden ve en çok kirlenen organıdır. El ve tırnak temizliğiözellikle beslenme sırasında ağız yoluyla mikroplarıngirişine zemin hazırladığından dikkat edilmesigereken bir noktadır. Bazı engel durumlarındaeller yumruk şeklinde, kapalı bir hâlde kalabilir.Bu durumda en büyük risk, tırnakların avuç içinebatması ve deriye zarar vermesidir. Ayrıca yineengelli bireylerde tırnaklar, kendilerine ve başkakişilere karşı zarar vermelerine sebep olabilir. Tümbu nedenlerden dolayı tırnakların kısa olmasına veuygun nemlendirici kremler yardımıyla yumuşaktutulmasına dikkat edilmelidir.Ayak bakımı ve temizliği, nahoş kokuların giderilmesive mantar gibi bazı rahatsızlıkların önlenmesindeson derece önemlidir. Ayakların sık sık yıkanmasıve yıkama işleminden sonra parmak aralarınıniyice kurulanarak her gün çorap değiştirilmesi karşılaşılacaksorunları en aza indirecektir. Tırnak bakımı, günlük hijyenik uygulamalarsırasında gerçekleştirilir. İdeal olan tırnaklarınhaftada bir kez tırnak makası ile kesilmesi ya datörpü ile boylarının kısaltılmasıdır. Tırnaklar kesilirken,el tırnaklarının köşeleri oval olacak şekilde,ayak tırnakları düz olacak şekilde kesilmelidir.

Birey hazırlığı: Bireyin engeli nedeniyle el, ayakve tırnak bakımını yerine getirip getiremeyeceğisorgulanmalıdır. Özellikle fiziksel, zihinsel ya dagörme yetersizliği olan bireyler bakım gereksinimikarşılanırken destek almaları gerekmektedir. İşlemöncesi mutlaka engelli bireyin elleri, ayakları ve tırnaklarıda olası problemler açısından değerlendirilmelidir.

Göz, Kulak ve Burun Bakımı:Göz, kulak ve burun bakımı vücut banyosu sırasında gerçekleştirilir. Göz bakımında, yalnızca gözünburun köküne yakın olan ucu ya da kirpiklerde birikerekkuruyan göz salgılarının temizlenmesi gerekir. Kulaklarıntemizliği sadece kulak kepçesinin temizlenmesiile sağlanır. Burun içinde biriken salgılar, mümkünseyumuşak kâğıt bir mendile sümkürülerek temizlenir.Mümkün değilse, ıslatılmış pamuklu temizleme çubuklarıburun içine en fazla ucundaki pamuğun uzunluğukadar itilerek temizlenir.

Bireyin hazırlığı:İşitme kaybı olan bireylerdeözellikle kulak sağlığı ile ilgili olarak dikkat edilmesigereken bazı noktalardan söz edilmelidir. Bunagöre kişisel bakım sürecine bireyi hazırlarken desteklenmesigereken konular; kulak temizliği, kulakkirinin çıkarılması ve kulağa su kaçırılmaması ileilgili olmalıdır.

Ağız ve Diş Bakımı:Ağız ve diş hastalıklarından korunmada en önemli uygulama ağız temizliğidir. Ağız bakımı; ağız ve dişlerin temiz olması, diş eti hastalıklarının ve çürüklerin önlenmesi, ağız kokusunun giderilmesi, kişinin rahat konuşma ve gülmesinin sağlanması, yenilen besinlerin tadının alınması açısından önemlidir. Dişlerin sağlıklı ve güçlü olması besinlerin kuvvetli çiğnenmesini ve dolayısıyla sindirimi kolaylaştırır. Bu amaçla dişlerin günde en az iki kez fırçalanması ve diş ipi uygulanması gerekmektedir. Diş ipi dişler arasında kalan yiyecekleri, plak ve tartarı uzaklaştırmaktadır. Kullanılacak fırçaların sapı elde rahat tutulabilecek, ağız içinde bütün alanlara rahatça ulaşılabilecek biçimde olmalı ve üzerinde mümkün olduğu kadar fazla kıl kümesi bulunmalıdır.

Birey hazırlığı: Ağız bakımı uygulamadan önce bireyin ağız bakım uygulamaları, bu uygulamalardakullandığı teknik ve bilgi durumu, dişfırçalama sıklığı, kullandığı diş macunun özelliği,diş hekimine gitme sıklığı gibi özellikleri belirlenmelidir. Bireyinengeli nedeniyle yatakta ağız bakımı gerçekleştirilecekse,bireye yarı-oturur pozisyon verilir ya dabaş yanda düz yatırılır. Bakım işlemi öncesi ağız içi(ağız kokusu, kızarıklık, şişlik, tahriş, ağrı, aft, beyazlekeler), dişler (çürük, diş kayıpları, diş eti çekilmesi,diş eti kanaması, diş etinde kızarıklık, diş protezinde kırık, bozulma), dil (beyaz lekeler) ve dudaklar (kuruluk, çatlak, şişlik, kabarıklık) olası problemler açısından değerlendirilir. Bireyin aspirasyonriski değerlendirilir.

Perine Bakımı:Perine, dış genital organları kapsayan alandır.Perine, dış ortamla teması olmayan kapalı bir alanolduğundan vücudun en sıcak, en nemli ve en kirlibölgelerindendir.Kir mikroorganizmalar, mantarlar vebazı parazitlerin kolayca yaşayabilmeleri için iyi birortamdır. Bu bölgeler kıllarla örtülü olduğundanbu bölgelerde hijyen çok önemlidir. Kılların tıraşedilmesi ve sonrasında sabunlu su ile yıkanması gerekir. Perine bölgesi en temiz alandan (üreme organlarınınbulunduğu alan) en kirli alana (anüsünbulunduğu alan) doğru, yani önden arkaya doğrutemizlenmelidir. Böylelikle anal alandan idrar yollarınamikroplar taşınmamış olur. Kızlarda âdetgörülmeye başlanıldıysa temizlik daha da önem kazanır.Âdet döneminde üreme organları daha temiztutulmalı ve pedler 3–4 saatte bir değiştirilmelidir.Perine bölgesi ve koltuk altı temizliği banyo sırasındayapılmalıdır. Ancak gereksinim durumundabanyo harici de yapılabilir. Perine bölgesi hassastırve kolay yaralanabilir. Bu nedenle ılık su ve yumuşaktemizleme malzemesi kullanılmalıdır. İyicedurulanmalı ve tamponlayarak kurutulmalıdır.

Sakal Tıraşı ve İstenmeyen Tüylerin Temizliği:Yemek artıklarının, ağız ve burun salgılarının birikmesinedeniyle sakal ve bıyıkların günlük bakımıgerektirir. Sakal tıraşı ve istenmeyen tüylerin temizliğiaşağıda belirtilen kurallar (Tablo 1.1, S.14) doğrultusundabanyo esnasında yapılmalıdır. Sakal tıraşı veistenmeyen tüylerin temizliğinde jilet kullanıldığızaman bireyin engel durumuna göre yardımda bulunmakgerekebilir. Kanamaya yatkınlığa yol açanilaç kullanan ya da hastalığı olan engelli bireyler kesinlikleelektrikli tıraş makinesi kullanmalıdır. Enfeksiyonkontrolü açısından bireye özgü jilet ya da elektrikli tıraş makinesi olmalıdır.

Banyo:Kişinin kendini ruhsal olarak iyi ve sağlıklı hissetmesinde banyo büyük önem taşımaktadır. Banyo cildive mahrem bölgelerdeki müközmembranları temizler. Böylece bazı cilt hastalıklarını önler, mikropları, ölüderiyi, teri ve aşırı yağlanmayı uzaklaştırır. Banyo, bireyi rahatlatır, tazeler, dolaşımı hızlandırır ve bedeninbazı bölümlerinin egzersiz yapmasını sağlar. Bireyin durumu, tercihi ve öz-bakım yeterliliğine göre küvettetam ya da kısmi banyo, duş ya da yatak banyosu yapılır (Tablo 1.2, S. 15). Banyo öncesinde, banyo yaptırılırkenve kişi giydirilirken mahremiyet duygusuna saygı gösterilmeli ve mümkün olduğunca örtülmelidir. Banyoöncesinde bireyin tuvalet ihtiyacı varsa karşılanmalıdır. Hareket yetersizliği olmayan bireylere tuvaletekadar eşlik edilmeli, hareket yetersizliği bulunan bireyler için yatak içinde sürgü ya da ördek verilmelidir.

Giyinme ve Soyunma:Giyinme becerileri, engelli ya da normal olsun tüm bireyler için soyunmayla ilgili becerilerdendaha zordur. Düğme açma ve kapama, çıt çıt takma,fermuar açma ve çekme, düğüm ve fiyonk yapma,el-göz eş güdümü ve parmakla ilgili tam bir gelişmegerektirir. Temel giyinme becerileri kazanıldıktansonra, uygun giysi seçimi ve giysi bakımı ile ilgilibecerilerin engelli bireylere kazandırılması gerekir.Engelli birey, rengi ve biçimi uyumlu olan ve aynızamanda yapacağı etkinliğe ve hava şartlarına uygunolan giysiyi seçebilmelidir. Engelli bireylerin giyiminde sıkmayan, gevşek, geniş kollu ve genişpaçalı giysiler; beli kemerli ve fermuarlı pantolonlaryerine lastikli pantolonlar ya da eşofmanlar tercihedilmelidir. Giyinme ve soyunma aktivitesi yorucuve zorlayıcı olduğundan bireye yeterli zaman ayrılmalı,acele ettirilmemeli ve mahremiyetine saygıgösterilmelidir. Her gün aynı zaman içinde bireyingiyinmesine yardım edilmelidir. Böylece giyinmegünlük rutinin bir parçası olur. Öncelikle güçlüya da etkilenmemiş taraftan kıyafetler çıkarılır vegüçsüz ya da etkilenmiş taraftan kıyafetler giyilir.Giyinirken ya da soyunurken, gerekirse kollar vebacaklar desteklenmeli, nazikçe hareket ettirilmelidir.Eklemler, hareket alanın ötesinde ya da ağrıoluşturacak kadar zorlanmamalıdır.

Yemek ve İçecek İhtiyacını Giderme:Besinler ve su, yaşam için gerekli fiziksel gereksinimlerdir. Kişinin diyeti fiziksel ve zihinsel iyilikhâlini ve fonksiyonu etkilemektedir. Yetersiz beslenme,hastalık ve enfeksiyon riskini artırır; iyileşmeproblemlerine neden olur; kaza ve yaralanmariskini artırır. İyi bir beslenme büyüme, iyileşme vebeden fonksiyonları için gereklidir. İyi beslenmekiçin her gün yağ, karbonhidrat, protein, mineral,vitamin ve su tüketilmelidir. Bu nedenle engellibireyin öğünleri beş besin grubunu (Resim 1.9, S.18)tüketecek şekilde düzenlenmelidir. Engelli bireylere öğünler dikkat dağıtmayan,rahatsızlık hissetmeyeceği ortamda sunulmalıdır. Yemekten önceve sonra ağız bakımı yapılmalıdır. Yemek süresincesosyal etkileşim olanağı sağlanmalıdır. Engelli bireyinüst düzeyde bağımsızlığını sağlamak, desteklemekve güçlendirmek amacı ile uyumu arttırangereçler kullanılmalıdır.

Yatağı Düzeltme ve Temizleme:Yatak, bireyin temel gereksinimlerini karşılayabilecek özellikte olmalıdır. Yatak, her gün, sabahları ve yatak boşken düzeltilmelidir. Çarşaf, temiz, kuru ve kırışıksız olmalıdır. Bireyin banyo yaptığı günler çarşafların, yastık kılıfların ve nevresim takımlarının değiştirilmesi önerilmektedir (haftada1-2 kez). Bireyin yetersizliği nedeniyle yataktan düşme riski varsa yatak kenarlıkları bulunan yataklar kullanılmalıdır. Yatağı düzenli ve temiz tutmak için (Resim 1.10, S. 19):

·Kirlenen, ıslanan ya da nemlenen çarşaflar hemen değiştirilir.

·Gevşeyen ya da kırışan çarşaflar gerdirilir.

·Yemek artığı ya da ekmek kırıntısı varsa uzaklaştırılır.

·Çarşaflar diş protezi, gözlük, işitme cihazı, keskin nesneler ve diğer araç-gereçler yönünden kontrol edilir.

Odayı Düzenleme:Kişinin yaşadığı çevre gereksinimleri doğrultusunda kişiye özel olarak tasarlanmalıdır. Kişininodası temiz, düzenli, güvenli ve rahat olmalıdır. Yaş,hastalık ve aktivite bireyin rahatını etkilediği gibi oda ısısı, havalandırılması, koku ve ışıklandırmada etkileyebilmektedir. Tüm bu faktörler, bireyingereksinimini karşılamak için kontrol altına alınmalıdır.

Tuvalet İhtiyacını Giderme:İdrar yapma, mesaneden idrarı boşaltmak anlamına gelmektedir. Sağlıklı bir birey günde ortalama 1500 mililitre idrar yapmaktadır. Yaş, hastalıklar, içilen sıvının miktarı ve cinsi, günlük tuz tüketimi, beden ısısı, terleme ve bazı ilaçlar gibi pek çok faktör idrar oluşumunu etkilemektedir. Kahve, çay, alkol ve bazı ilaçlar idrar oluşumunu artırırken su tutulumuna neden olan tuz ve bazı ilaçlar da idrar oluşumunu azaltmaktadır. Bazı engel durumlarına göre bireyler ya tuvaleteoturma ya da sürgü, ördek, oturaklı iskemle kullanmakonusunda yardıma ihtiyaç duyarlar. Sürgüleryatak dışına çıkamayan bireyler tarafındankullanılmaktadır. Bayanlar hem idrar hem de gaitayapmak için sürgü kullanırken erkekler sadece gaitayapmak için kullanmaktadır. Ördekler ise yalnızcaerkekler tarafından idrar yapmak üzere kullanılmaktadır.Mümkünse ördek ayakta ya da yatağınkenarında oturur pozisyonda kullanılır. Mümkündeğilse yatakta uzanılarak kullanılır. Tuvalete kadargidemeyen ancak normal pozisyonda tuvalet ihtiyacınıkarşılayabilen bireyler oturaklı iskemle kullanmaktadırlar (Tuvaletini yapma gereksiniminin karşılanması için kurallar için bakınız, Tablo 1.3, S. 21).

Birey hazırlığı: Engel durumuna göre bazı bireyler idrar yapma isteği için yardım isteyemezler. Bu nedenle düzenli aralıklarla tuvalete götürülme ya da sürgü, ördek, oturaklı iskemle kullanma konusunda destek olunmalıdır. Bireyin idrarını kolay yapabilmesi için gevşetmek gerekir. Bunun için kitap okunabilir, su açılabilir, el parmakları ılık suya daldırılabilir. Birey idrar yaparken kendini mahcup hissetmemesi için akan suyun, sifonun ya da müziğin idrar yapma sesini gizleyebileceği söylenmelidir.