Bölüm 1: Engelli Bireylerin Bakım İşlemleri İçin Hazırlık

Giriş

Özel gereksinimli bireyler dünyada olduğu gibi ülkemizde de toplumun önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. 5378 sayılı Özürlüler Kanunu’nda (2005) engelli birey “doğuştan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişi” olarak tanımlanmıştır.

Özel gereksinimli bireylere gereksinim duydukları pek çok alanda hizmet sunulması önemlidir. Bu hizmetlerin yoğunluğu, türü, sayısı özel gereksinimli bireyin yetersizlikten etkilenme derecesine, yaşadığı ortama ve diğer birçok faktöre göre değişiklik gösterebilir. Bunlar “kişisel bakım hizmetleri” ve “psiko-sosyal destek hizmetleri”dir.

Kişisel Bakım Hizmetleri

Engellilere yönelik bakım hizmeti, bakıma gereksinimi olan engelli bireyleri kapsamaktadır. Bakıma gereksinimi olan bireyler; “Günlük yaşamında yerine getirmesi gereken gereksinimlerinin büyük kısmını bir başkasının yardımıyla yerine getirdiği için ağır düzeyde yetersizlikten etkilenmiş, sosyal güvenlik kurumundan bir desteği olmayan, ailesini kaybetmiş olanlar ile ailesi ekonomik veya sosyal olarak yoksunluk sınırı içerisinde bulunan bireyler” olarak tanımlanmaktadır. Özellikle herhangi bir kişinin desteği olmadan bireysel gereksinimlerini karşılamada güçlük çeken engelli bireylerin günlük yaşamlarında karşılaştıkları sorunların en aza indirebilmesinde, günlük yaşam aktivitelerinde bağımsızlık düzeyinin yükseltilmesinde, engelliliğin etkilerini en aza indirerek yaşam kalitesini en üst düzeye yükseltilmesinde ve en üst düzeyde tedavi ve bakıma ulaşmasında bakım hizmetleri önemli bir yer tutmaktadır.

Bakım ve rehabilitasyon kapsamında sunulan hizmetlerde önemli bir yeri kişisel bakım hizmetleri oluşturmaktadır. Oldukça fazla beceriyi içeren kişisel bakım hizmetleri kapsamında;

1. Banyo yaptırılması,
2. Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması,
3. Tırnaklarının kesilmesi,
4. Saçlarının taranması,
5. Dişlerinin temizlenmesi,
6. Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi,
7. El, yüz ve ayak temizliğinin yapılması,
8. Sakal tıraşının yapılması,
9. İstenmeyen tüylerin temizlenmesi,
10. Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması,
11. Burun ve kulak temizliğinin yapılması,
12. Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi,
13. Odasının temizlenmesi,
14. Çamaşırlarının yıkanması yer almaktadır

Bakım İşlemlerine Hazırlık

Bireylerin sağlıklı olabilmesi ve hayatta kalabilmesi, temel insan gereksinimlerinin karşılanması ile mümkün olmaktadır. Temel insan gereksinimlerinden biri olan öz-bakım gereksiniminin karşılanmasında hazırlık önemli bir basamaktır.

Bakım İşlemleri Öncesi Genel İlkeler: Bireysel bakım kapsamında gerçekleştirilen uygulamalar ortak olmakla birlikte bakım uygulamalarının her birinin hazırlığı bireye göre farklılık gösterebilmektedir. Bireyin kendi bakım sorumluluğunu alamaması hem bireyin kendisi için hem de bakım sorumluluğunu üstlenen birey için zordur. Bu nedenle engelli bireylerin ve bakım vericilerin kişisel bakım uygulamalarına ve hazırlık aşamalarına ilişkin kapsamlı olarak bilgilendirilmelidir. Bakım işlemine geçilmeden önce bilgilendirme dışında hazırlık aşamasında uyulması gereken ilkeler bulunmaktadır.

• Tıbbi veya teknik açıklama gerekiyorsa bunları engelliye anlayacağı dilde açıklama, kavram kargaşası yaratmama.
• Bakım öncesi ortam hazırlığı açısından ısı, ışık, havalandırma durumlarını dikkate alma.
• Kişisel bakım işlemlerini engelli bireyin gereksinimi ve tercihi açısından değerlendirme.
• Engelli bireyin fiziksel ve bilişsel yeterliliğini kişisel bakım ve günlük yaşam becerileri açısından değerlendirme.
• Engelli bireyin özel gereksinim durumunu dikkate alma.
• Engelli bireyi, yapılacak işlem, kullanılacak araç- gereçler ve alışkın olmadığı prosedürler hakkında bilgilendirme, psikolojik destek sağlama.
• Engelli bireyin mahremiyetine saygı duyma.
• Eğer varsa, engelli bireyin aile üyelerinin bakıma katılmasını sağlama.
• Tehlike arz edecek durumları kontrol etme.
• Bakım işlemleri öncesi el hijyenini sağlama.

Bakım İşlemleri ve Hazırlık Aşaması: Pek çok kişinin bir hijyen rutini ya da alışkanlığı bulunmaktadır. Bakım vericilerin bu rutini sürdürme sorumluğu bulunmaktadır. Bu nedenle günlük bakım işlemleri kahvaltı öncesi, kahvaltı sonrası, öğleden sonra ve akşam bakımı olarak planlanmalıdır.

Vücut Temizliği: İnsan vücudunda ter, yağ bezi salgıları, deri döküntüleri, toz, deri üzerindeki mikroplar birleşerek kir denilen tabakayı meydana getirir. Vücutta biriken kir, ter, vücut salgıları yağlı bir birikim olarak vücut yüzeyini kaplar mikrop, mantar ve parazitlerin yaşaması için uygun bir ortam oluşturur. Kişinin kendini iyi ve sağlıklı hissetmesinde vücut temizliği büyük önem taşımaktadır. Vücut salgıları, atıkları ve dışarıdan gelen mikroorganizmaların vücuttan uzaklaştırılması ile vücut temizliği sağlanır. Vücut temizliği ile kişinin rahatlatılıp dinlendirilerek gevşemesi sağlanır. Kas gerilimi azaltılır ve vücuttaki kötü kokular giderilir.

Saç Bakımı: Saçlı deri anatomik olarak normal deriye göre daha az gözenekli ve daha çok yağ bezlerine sahiptir. Her saç dibinde yağ bezi kanalı vardır. Bu nedenle çabuk yağlanır ve kirlenir. Saçlı deri aynı zamanda dışarı ile doğrudan (direkt) temasta olduğu için toz ve partiküllerle kolayca kirlenir. Baş biti, deri enfeksiyonları ve mantar hastalıklarının oluşması için uygun ortamdır. Saçların her gün veya gün aşırı, en az haftada iki kez yıkanması gerekir. Saç bakımında bireyin giysilerini korumak için omzuna ve sırtına gelecek şekilde havlu konulabilir. Yatakta saç bakımı verilecekse yastık kılıfı ve çarşaflar değiştirilmeden önce bakım verilmelidir. Çarşaflar ve yastık değiştirilmişse düşen saçları toplamak için başın altına havlu konulmalıdır.

Birey hazırlığı: Saç bakımı öncesi bireyin yıkama sıklığı, saç temizliğinde kullandığı maddeler, saç tarama aracı ve biçimi gibi özellikler öğrenilmelidir. Saç bakımı öncesi bireye uygun pozisyon verilmelidir. Oturur pozisyon tercih edilmelidir. Birey oturamıyorsa yan yatış pozisyonu verilmelidir.

El, Ayak ve Tırnak Bakımı: Eller, vücudun çevre ile en çok temas eden ve en çok kirlenen organıdır. El ve tırnak temizliği özellikle beslenme sırasında ağız yoluyla mikropların girişine zemin hazırladığından dikkat edilmesi gereken bir noktadır. Bazı engel durumlarında eller yumruk şeklinde, kapalı bir hâlde kalabilir. Bu durumda en büyük risk, tırnakların avuç içine batması ve deriye zarar vermesidir. Ayrıca yine engelli bireylerde tırnaklar, kendilerine ve başka kişilere karşı zarar vermelerine sebep olabilir. Tüm bu nedenlerden dolayı tırnakların kısa olmasına ve uygun nemlendirici kremler yardımıyla yumuşak tutulmasına dikkat edilmelidir. Ayak bakımı ve temizliği, nahoş kokuların giderilmesi ve mantar gibi bazı rahatsızlıkların önlenmesinde son derece önemlidir. Ayakların sık sık yıkanması ve yıkama işleminden sonra parmak aralarının iyice kurulanarak her gün çorap değiştirilmesi karşılaşılacak sorunları en aza indirecektir. Tırnak bakımı, günlük hijyenik uygulamalar sırasında gerçekleştirilir. İdeal olan tırnakların haftada bir kez tırnak makası ile kesilmesi ya da törpü ile boylarının kısaltılmasıdır. Tırnaklar kesilirken, el tırnaklarının köşeleri oval olacak şekilde, ayak tırnakları düz olacak şekilde kesilmelidir.

Birey hazırlığı: Bireyin engeli nedeniyle el, ayak ve tırnak bakımını yerine getirip getiremeyeceği sorgulanmalıdır. Özellikle fiziksel, zihinsel ya da görme yetersizliği olan bireyler bakım gereksinimi karşılanırken destek almaları gerekmektedir. İşlem öncesi mutlaka engelli bireyin elleri, ayakları ve tırnakları da olası problemler açısından değerlendirilmelidir.

Göz Kulak ve Burun Bakımı: kulak ve burun bakımı vücut banyosu sırasında gerçekleştirilir. Göz bakımında, yalnızca gözün burun köküne yakın olan ucu ya da kirpiklerde birikerek kuruyan göz salgılarının temizlenmesi gerekir. Kulakların temizliği sadece kulak kepçesinin temizlenmesi ile sağlanır. Burun içinde biriken salgılar, mümkünse yumuşak kâğıt bir mendile sümkürülerek temizlenir. Mümkün değilse, ıslatılmış pamuklu temizleme çubukları burun içine en fazla ucundaki pamuğun uzunluğu kadar itilerek temizlenir.

Bireyin hazırlığı: İşitme kaybı olan bireylerde özellikle kulak sağlığı ile ilgili olarak dikkat edilmesi gereken bazı noktalardan söz edilmelidir. Buna göre kişisel bakım sürecine bireyi hazırlarken desteklenmesi gereken konular; kulak temizliği, kulak kirinin çıkarılması ve kulağa su kaçırılmaması ile ilgili olmalıdır.

Ağız ve Diş Bakımı: Ağız ve diş hastalıklarından korunmada en önemli uygulama ağız temizliğidir. Ağız bakımı; ağız ve dişlerin temiz olması, diş eti hastalıklarının ve çürüklerin önlenmesi, ağız kokusunun giderilmesi, kişinin rahat konuşma ve gülmesinin sağlanması, yenilen besinlerin tadının alınması açısından önemlidir. Dişlerin sağlıklı ve güçlü olması besinlerin kuvvetli çiğnenmesini ve dolayısıyla sindirimi kolaylaştırır. Bu amaçla dişlerin günde en az iki kez fırçalanması ve diş ipi uygulanması gerekmektedir. Diş ipi dişler arasında kalan yiyecekleri, plak ve tartarı uzaklaştırmaktadır. Kullanılacak fırçaların sapı elde rahat tutulabilecek, ağız içinde bütün alanlara rahatça ulaşılabilecek biçimde olmalı ve üzerinde mümkün olduğu kadar fazla kıl kümesi bulunmalıdır.

Birey hazırlığı: Ağız bakımı uygulamadan önce bireyin ağız bakım uygulamaları, bu uygulamalarda kullandığı teknik ve bilgi durumu, diş fırçalama sıklığı, kullandığı diş macunun özelliği, diş hekimine gitme sıklığı gibi özellikleri belirlenmelidir. Bireyin engeli nedeniyle yatakta ağız bakımı gerçekleştirilecekse, bireye yarı-oturur pozisyon verilir ya da baş yanda düz yatırılır. Bakım işlemi öncesi ağız içi (ağız kokusu, kızarıklık, şişlik, tahriş, ağrı, aft, beyaz lekeler), dişler (çürük, diş kayıpları, diş eti çekilmesi, diş eti kanaması, diş etinde kızarıklık, diş protezinde kırık, bozulma), dil (beyaz lekeler) ve dudaklar (kuruluk, çatlak, şişlik, kabarıklık) olası problemler açısından değerlendirilir. Bireyin aspirasyon riski değerlendirilir.

Perine Bakımı: Perine, dış genital organları kapsayan alandır. Perine, dış ortamla teması olmayan kapalı bir alan olduğundan vücudun en sıcak, en nemli ve en kirli bölgelerindendir. Kir mikroorganizmalar, mantarlar ve bazı parazitlerin kolayca yaşayabilmeleri için iyi bir ortamdır. Bu bölgeler kıllarla örtülü olduğundan bu bölgelerde hijyen çok önemlidir. Kılların tıraş edilmesi ve sonrasında sabunlu su ile yıkanması gerekir. Perine bölgesi en temiz alandan (üreme organlarının bulunduğu alan) en kirli alana (anüsün bulunduğu alan) doğru, yani önden arkaya doğru temizlenmelidir. Böylelikle anal alandan idrar yollarına mikroplar taşınmamış olur. Kızlarda âdet görülmeye başlanıldıysa temizlik daha da önem kazanır. Âdet döneminde üreme organları daha temiz tutulmalı ve pedler 3–4 saatte bir değiştirilmelidir. Perine bölgesi ve koltuk altı temizliği banyo sırasında yapılmalıdır. Ancak gereksinim durumunda banyo harici de yapılabilir. Perine bölgesi hassastır ve kolay yaralanabilir. Bu nedenle ılık su ve yumuşak temizleme malzemesi kullanılmalıdır. İyice durulanmalı ve tamponlayarak kurutulmalıdır.

Sakal Tıraşı ve İstenmeyen Tüylerin Temizliği: Yemek artıklarının, ağız ve burun salgılarının birikmesi nedeniyle sakal ve bıyıkların günlük bakımı gerektirir. Sakal tıraşı ve istenmeyen tüylerin temizliği aşağıda belirtilen kurallar (Tablo 1.1, S.14) doğrultusunda banyo esnasında yapılmalıdır. Sakal tıraşı ve istenmeyen tüylerin temizliğinde jilet kullanıldığı zaman bireyin engel durumuna göre yardımda bulunmak gerekebilir. Kanamaya yatkınlığa yol açan ilaç kullanan ya da hastalığı olan engelli bireyler kesinlikle elektrikli tıraş makinesi kullanmalıdır. Enfeksiyon kontrolü açısından bireye özgü jilet ya da elektrikli tıraş makinesi olmalıdır.

Banyo: Kişinin kendini ruhsal olarak iyi ve sağlıklı hissetmesinde banyo büyük önem taşımaktadır. Banyo cildi ve mahrem bölgelerdeki müköz membranları temizler. Böylece bazı cilt hastalıklarını önler, mikropları, ölü deriyi, teri ve aşırı yağlanmayı uzaklaştırır. Banyo, bireyi rahatlatır, tazeler, dolaşımı hızlandırır ve bedenin bazı bölümlerinin egzersiz yapmasını sağlar. Bireyin durumu, tercihi ve öz-bakım yeterliliğine göre küvette tam ya da kısmi banyo, duş ya da yatak banyosu yapılır (Tablo 1.2, S. 15). Banyo öncesinde, banyo yaptırılırken ve kişi giydirilirken mahremiyet duygusuna saygı gösterilmeli ve mümkün olduğunca örtülmelidir. Banyo öncesinde bireyin tuvalet ihtiyacı varsa karşılanmalıdır. Hareket yetersizliği olmayan bireylere tuvalete kadar eşlik edilmeli, hareket yetersizliği bulunan bireyler için yatak içinde sürgü ya da ördek verilmelidir.

Giyinme ve Soyunma: Giyinme becerileri, engelli ya da normal olsun tüm bireyler için soyunmayla ilgili becerilerden daha zordur. Düğme açma ve kapama, çıt çıt takma, fermuar açma ve çekme, düğüm ve fiyonk yapma, el-göz eş güdümü ve parmakla ilgili tam bir gelişme gerektirir. Temel giyinme becerileri kazanıldıktan sonra, uygun giysi seçimi ve giysi bakımı ile ilgili becerilerin engelli bireylere kazandırılması gerekir. Engelli birey, rengi ve biçimi uyumlu olan ve aynı zamanda yapacağı etkinliğe ve hava şartlarına uygun olan giysiyi seçebilmelidir. Engelli bireylerin giyiminde sıkmayan, gevşek, geniş kollu ve geniş paçalı giysiler; beli kemerli ve fermuarlı pantolonlar yerine lastikli pantolonlar ya da eşofmanlar tercih edilmelidir. Giyinme ve soyunma aktivitesi yorucu ve zorlayıcı olduğundan bireye yeterli zaman ayrılmalı, acele ettirilmemeli ve mahremiyetine saygı gösterilmelidir. Her gün aynı zaman içinde bireyin giyinmesine yardım edilmelidir. Böylece giyinme günlük rutinin bir parçası olur. Öncelikle güçlü ya da etkilenmemiş taraftan kıyafetler çıkarılır ve güçsüz ya da etkilenmiş taraftan kıyafetler giyilir. Giyinirken ya da soyunurken, gerekirse kollar ve bacaklar desteklenmeli, nazikçe hareket ettirilmelidir. Eklemler, hareket alanın ötesinde ya da ağrı oluşturacak kadar zorlanmamalıdır.

Yemek ve İçecek İhtiyacını Giderme: Besinler ve su, yaşam için gerekli fiziksel gereksinimlerdir. Kişinin diyeti fiziksel ve zihinsel iyilik hâlini ve fonksiyonu etkilemektedir.

Yetersiz beslenme, hastalık ve enfeksiyon riskini artırır; iyileşme problemlerine neden olur; kaza ve yaralanma riskini artırır. İyi bir beslenme büyüme, iyileşme ve beden fonksiyonları için gereklidir. İyi beslenmek için her gün yağ, karbonhidrat, protein, mineral, vitamin ve su tüketilmelidir. Bu nedenle engelli bireyin öğünleri beş besin grubunu (Resim 1.9, S.18) tüketecek şekilde düzenlenmelidir. Engelli bireylere öğünler dikkat dağıtmayan, rahatsızlık hissetmeyeceği ortamda sunulmalıdır. Yemekten önce ve sonra ağız bakımı yapılmalıdır. Yemek süresince sosyal etkileşim olanağı sağlanmalıdır. Engelli bireyin üst düzeyde bağımsızlığını sağlamak, desteklemek ve güçlendirmek amacı ile uyumu arttıran gereçler kullanılmalıdır.

Yatağı Düzeltme ve Temizleme: Yatak, bireyin temel gereksinimlerini karşılayabilecek özellikte olmalıdır. Yatak, her gün, sabahları ve yatak boşken düzeltilmelidir. Çarşaf, temiz, kuru ve kırışıksız olmalıdır. Bireyin banyo yaptığı günler çarşafların, yastık kılıfların ve nevresim takımlarının değiştirilmesi önerilmektedir (haftada 1-2 kez). Bireyin yetersizliği nedeniyle yataktan düşme riski varsa yatak kenarlıkları bulunan yataklar kullanılmalıdır. Yatağı düzenli ve temiz tutmak için (Resim 1.10, S. 19):

• Kirlenen, ıslanan ya da nemlenen çarşaflar hemen değiştirilir.
• Gevşeyen ya da kırışan çarşaflar gerdirilir.
• Yemek artığı ya da ekmek kırıntısı varsa uzaklaştırılır.
• Çarşaflar diş protezi, gözlük, işitme cihazı, keskin nesneler ve diğer araç-gereçler yönünden kontrol edilir.

Odayı Düzenleme: Kişinin yaşadığı çevre gereksinimleri doğrultusunda kişiye özel olarak tasarlanmalıdır. Kişinin odası temiz, düzenli, güvenli ve rahat olmalıdır. Yaş, hastalık ve aktivite bireyin rahatını etkilediği gibi oda ısısı, havalandırılması, koku ve ışıklandırma da etkileyebilmektedir. Tüm bu faktörler, bireyin gereksinimini karşılamak için kontrol altına alınmalıdır.

Tuvalet İhtiyacını Giderme: İdrar yapma, mesaneden idrarı boşaltmak anlamına gelmektedir. Sağlıklı bir birey günde ortalama 1500 mililitre idrar yapmaktadır. Yaş, hastalıklar, içilen sıvının miktarı ve cinsi, günlük tuz tüketimi, beden ısısı, terleme ve bazı ilaçlar gibi pek çok faktör idrar oluşumunu etkilemektedir. Kahve, çay, alkol ve bazı ilaçlar idrar oluşumunu artırırken su tutulumuna neden olan tuz ve bazı ilaçlar da idrar oluşumunu azaltmaktadır. Bazı engel durumlarına göre bireyler ya tuvalete oturma ya da sürgü, ördek, oturaklı iskemle kullanma konusunda yardıma ihtiyaç duyarlar. Sürgüler yatak dışına çıkamayan bireyler tarafından kullanılmaktadır. Bayanlar hem idrar hem de gaita yapmak için sürgü kullanırken erkekler sadece gaita yapmak için kullanmaktadır. Ördekler ise yalnızca erkekler tarafından idrar yapmak üzere kullanılmaktadır. Mümkünse ördek ayakta ya da yatağın kenarında oturur pozisyonda kullanılır. Mümkün değilse yatakta uzanılarak kullanılır. e kadar gidemeyen ancak normal pozisyonda tuvalet ihtiyacını karşılayabilen bireyler oturaklı iskemle kullanmaktadırlar (Tuvaletini yapma gereksiniminin karşılanması için kurallar için bakınız, Tablo 1.3, S. 21).

Birey hazırlığı: Engel durumuna göre bazı bireyler idrar yapma isteği için yardım isteyemezler. Bu nedenle düzenli aralıklarla tuvalete götürülme ya da sürgü, ördek, oturaklı iskemle kullanma konusunda destek olunmalıdır. Bireyin idrarını kolay yapabilmesi için gevşetmek gerekir. Bunun için kitap okunabilir, su açılabilir, el parmakları ılık suya daldırılabilir. Birey idrar yaparken kendini mahcup hissetmemesi için akan suyun, sifonun ya da müziğin idrar yapma sesini gizleyebileceği söylenmelidir.