Ünite 2: Sözcük İşlemciler

So¨zcu¨k İs¸lemcilerin Gelis¸imi

İlk olarak 1960’lı yılların başlarında gelis¸tirilen ve yaygınlas¸an daktilo makineleri yu¨zyıldan uzun bir su¨re devlet daireleri ve ofislerde resmi^ mektuplar ve evraklarda kalıcı ve okunaklı metinler olus¸turmak amacıyla kullanılmıs¸tır. Kis¸isel bilgisayarlar ve yazıcıların yaygınlas¸masıyla o¨nce is¸ yerlerinden bas¸layarak zamanla toplumun geneli tarafından kalıcı yazıları yazma, du¨zenleme, bic¸imlendirme ve bastırma is¸lemleri “so¨zcu¨k is¸lemci” adı verilen yazılımlarla gerc¸ekles¸tirilmeye bas¸lanmıs¸tır. So¨zcu¨k is¸lemciler gu¨nu¨mu¨zde yazı yazan herkesin vazgec¸ilmez arac¸larından birisi ha^line gelmis¸tir.

“So¨zcu¨k I·s¸lemci” terimi de ilk kez 1960’larda gelis¸tirilen ve sadece bir satırlık metin u¨zerinde is¸lem yapma olanagˆı sagˆlayan elektrikli daktilolar do¨neminde ortaya atılmıs¸tır. 1970’lerde du¨s¸u¨k kapasiteli ev bilgisayarları, 1980’lerde de kis¸isel bilgisayarlar metin du¨zenleyicisi ve so¨zcu¨k is¸lemci yazılımların gelis¸tirilmesini sagˆlamıs¸tır. 1990’larda grafik kullanıcı arayu¨zlerinin yaygınlas¸masıyla bilgisayar kullanımı ve so¨zcu¨k is¸lemcilerin kullanımı kolaylas¸mıs¸tır. 2000’lerde blog, wiki, sosyal medya, belge paylas¸ım siteleri ve benzeri Web 2.0 uygulamalarıyla kullanıcılar web u¨zerinde zengin metin bic¸imli ic¸erikler olus¸turabilmis¸lerdir.

Gu¨ncel So¨zcu¨k İs¸lemciler

Gu¨nu¨mu¨zde masau¨stu¨ ve dizu¨stu¨ bilgisayarlarda, tab- letlerde ve akıllı telefonlarda u¨cretli ya da u¨cretsiz, o¨nceden yu¨klu¨ ya da magˆazalardan indirilebilir metin du¨zenleyici ve so¨zcu¨k is¸lemciler bulunmaktadır.

Windows is¸letim sisteminde du¨z metin dosyaları du¨zenlemek ic¸in NotePad, zengin metin bic¸imli dosyaları du¨zenlemek ic¸in WordPad uygulamaları u¨cretsiz olarak bulunmaktadır. MacOS is¸letim sisteminde ise TextEdit uygulaması hem du¨z metin hem de zengin metin bic¸imli dosya olus¸turmak ic¸in is¸letim sistemiyle birlikte gelmektedir.

Ayrıca bulut u¨zerinde bir hizmet olarak c¸alıs¸an Word On-line ve Google Docs gibi c¸evrim ic¸i so¨zcu¨k is¸lemlerin kullanımı da yaygınlas¸maktadır.

Karakter, Sözcük ve Paragraf Du¨zenleme

Bir so¨zcu¨k is¸lemcide en temel is¸lemler karakterler u¨zerinde gerc¸ekles¸tirilir. Klavyeler so¨zcu¨k is¸lemcilerde belge ic¸erisinde gezinebilmek ve karakterleri du¨zenleyebilmek ic¸in o¨zel tus¸lar barındırırlar. Bir harfe aynı anda “Shift” tus¸u ile basarak bu¨yu¨k harf yazılabilmekte, “CapsLock” tus¸u ile klavye bu¨yu¨k harfe kilitlenebilmektedir. Hatalı bir karakter yazıldıgˆında, “Backspace” tus¸u ile imlecin solundaki karakter silinebilmekte, “Delete” tus¸u ile imlecin sagˆındaki karakter silinebilmektedir. “Home” tus¸u imleci aynı satırda satır bas¸ına, “End” tus¸u satır sonuna getirmektedir. “Page Up” ile bir o¨nceki sayfaya, “Page Down” ile bir sonraki sayfaya gec¸ilir. Sağ, sol, aşağı ve yukarı yo¨n tus¸larıyla imlec¸ sagˆa, sola, yukarıya ve as¸agˆıya hareket ettirilebilir. Bu tus¸lara “Ctrl” tus¸uyla birlikte basılarak daha hızlı hareket etmek mu¨mku¨ndu¨r.

Belge u¨zerinde “sec¸me” is¸lemi, fare ile sec¸ilecek bo¨lgenin bas¸ına gelerek ve farenin sol tus¸una basılı tutarak, fareyi sec¸ilecek bo¨lgenin sonuna kadar su¨ru¨klemekle ya da klavyede hareket tus¸larının “Shift” tus¸uyla birlikte kullanılmasıyla gerc¸ekles¸tirilebilir.

Karakterlerle so¨zcu¨kler, so¨zcu¨klerle cu¨mleler, cu¨mlelerle paragraflar olus¸turulur. Belgede sec¸ili bir metin parc¸ası u¨zerinde yazı tipi, yazı stili, yazı boyu, yazı efekti, yazı rengi, zemin rengi, vurgu ve kenarlık belirlenebilir. Paragraflar u¨zerinde sayfaya hizalama, girintileme, maddeleme ve numaralama, satır ve paragraf arası bu¨yu¨klu¨gˆu¨nu¨ degˆis¸tirme is¸lemleri gerc¸ekles¸tirilebilir.

So¨zcu¨k is¸lemcide karakter, so¨zcu¨k, paragraf ya da sayfa du¨zenlerken olus¸an hatalı bir is¸lem farkedildigˆinde “Geri Al”(Ctrl+Z) tus¸u ile bu is¸lemin o¨ncesine do¨nu¨lerek yapılan hata giderilebilir.

So¨zcu¨k is¸lemcilerde hatasız yazmak ic¸in “Yazım denetleme” is¸levi kullanılmalıdır. Bu is¸lev Word belgelerinde “GO¨ZDEN GEC¸I·R” sekmesindeki seçeneklerle otomatik olarak gerc¸ekles¸tirilir. Belgelerin kolay düzenlenmesine olanak sağlayan digˆer kolaylaştırıcılara “Es¸ Anlamlılar”, “C¸evir” ve “Bic¸im Boyacısı” örnek olarak verilebilir.

Belgelere Eklenebilir Ögeler

Bir belgede metnin yanı sıra metin aralarına resim, tablo, grafik, s¸ekil, akıllı s¸ekil, sanatsal yazı, denklem, metin kutusu ve video gibi o¨geler yerles¸tirilebilir.

Word uygulamasında “EKLE” sekmesi ve Writer ekranında “Ekle” arac¸ c¸ubugˆu ve “Ekle” menu¨su¨ belgeye o¨geler eklemek ic¸in kullanılan du¨gˆmeleri barındırırlar.

Writer yazılımında belgelere eklenebilecek o¨geler arasında resimler, tablolar, c¸izelgeler (grafikler), c¸izimler (s¸ekiller), yazı sanatı (sanatsal yazılar), videolar ve formu¨ller (denklemler) bulunmaktadır. Word uygulamasında ek olarak akıllı c¸izimlere, ekran go¨ru¨ntu¨su¨ kırpma aracına ve metin kutularına yer verilmektedir. Ayrıca ofis takımı ic¸erisindeki PowerPoint ve Excel gibi digˆer uygulamalara ait ic¸erikler birer nesne olarak so¨zcu¨k is¸lem belgelerine eklenebilmektedir. Resim ve video dıs¸ındaki o¨geleri so¨zcu¨k is¸lemci uygulamalarının ic¸erisinde kars¸ı gelen arac¸larla olus¸turmak ve du¨zenlemek mu¨mku¨ndu¨r. Bu s¸ekilde olus¸turulan o¨geler gerektigˆinde kopyalanarak ve digˆer ofis uygulamalarına yapıs¸tırılarak kullanılabilir. O¨geleri metin ic¸erisine metinle birlikte akacak bic¸imde yerles¸tirmek ya da sayfaya sabit bir bic¸imde yerles¸tirmek mu¨mku¨ndu¨r. Word belgesine eklenmis¸ herhangi bir o¨geye c¸ift tıklanarak o¨geyi du¨zenlemeye bas¸lanabilir. Bu durumda ilgili o¨geye ait arac¸ gruplarını ic¸eren s¸erit sekmeleri go¨ru¨nu¨r ha^le gelir. O¨geyle du¨zenleme is¸lemi bittigˆinde ilgili s¸erit sekmesi ekrandan kalkar. Eklenen o¨geleri metin ic¸erisinde herhangi bir yere yerles¸tirmek ic¸in su¨ru¨klemek yeterlidir.

Kısaca kullanıcılar belgelere eklenebilecek o¨gelere so¨zcu¨k is¸lemci ic¸erisinden eris¸ebilir, resim ve video dıs¸ındaki o¨geleri so¨zcu¨k is¸lemci ic¸erisinde olus¸turabilir ya da du¨zenleyebilir. Ayrıca bu o¨geleri gruplandırabilir ve o¨ne-arkaya kaydırabilir.

Sayfa Düzenleme İşlemleri

So¨zcu¨k is¸lemcilerde sayfa du¨zenlemesi genellikle sayfanın boyutunun, yo¨nu¨nu¨n, kenar bos¸luklarının, su¨tun sayısının belirlenmesiyle gerc¸ekles¸tirilir. So¨zcu¨k is¸lemcilerde kullanıcı yeni bir bos¸ belge olus¸turdugˆunda uygulama varsayılan sayfa du¨zenine uygun olarak hazırlanmıs¸ bir sayfa getirecektir. Sayfa boyutu varsayılan olarak A4 (21 cm X 29,7 cm) bu¨yu¨klu¨gˆu¨ndedir. Sayfanın yo¨nu¨ “Dikey”; su¨tun sayısı “Bir” olarak belirlenecektir. Kenar bos¸lukları ise varsayılan olarak Normal (U¨st, Alt, Sagˆ ve Sol kenar bos¸luklarının hepsi Word uygulamasında 2,5 cm, Writer uygulamasında ise 2 cm ayarıyla gelecektir.

So¨zcu¨k is¸lemcilerle sadece raporlar ve o¨devler degˆil, bros¸u¨rler, el ilanları, bu¨ltenler kartvizitler, adres etiketleri gibi c¸ok c¸es¸itli belge olus¸turulabilir. Bu degˆis¸ik belge tu¨rlerinin tasarımı esnasında farklı sayfa bu¨yu¨klu¨gˆu¨, sayfa yo¨nu¨, su¨tun sayısı ve kenar bos¸luklarının kullanımı gerekir.

Sayfa du¨zeni belirlendikten sonra olus¸turulacak belgenin gereksinimlerine go¨re sayfalarda alt bilgi, u¨st bilgi, kenarlık, filigran ve sayfa rengi o¨geleri belirlenebilir. Sayfaya u¨stbilgi ya da altbilgi eklemek bilgi ve Altbilgi” grubundaki ac¸ılır listeler, Writer uygulamasında ise “Ekle” menu¨su¨ndeki “Altbilgi” ve “U¨stbilgi” du¨gˆmeleri kullanılır.

So¨zcu¨k is¸lemcilerde sayfaların u¨st ve alt bilgi bo¨lu¨mlerine eklenebilecek alanlar genellikle sayfa numarası, sayfa sayısı, tarih, saat, belgeye ait bilgiler (yazar, dosya adı, dosya yolu, belge bas¸lıgˆı) ve resimler olabilmektedir.

Bazı resmi^ belgelerde sayfaların zeminine filigran yerles¸tirilmesi gerekebilir. Genellikle belge kopyalandıgˆında nereden kopyalandıgˆının belirlenmesini sagˆlayacak bic¸imde kurum adı ve bilgileri filigrana yerles¸tirilir. Gizli ve kopyalanmaması gereken belgelerde de ”Gizli” ve “Kopyalamayın” ibareleri filigran olarak kullanılmaktadır.

Belge Düzenleme İşlemleri

So¨zcu¨k is¸lemcilerde temel dosyalama is¸lemleri arasında yeni bir bos¸ belge dosyası olus¸turma, varolan bir belge dosyasını ac¸ma, u¨zerinde c¸alıs¸ılan belgeyi kaydetme, belgeyi farklı isimle kaydetme, belgeyi yazıcıda yazdırma, belgeleri bas¸kalarıyla paylas¸ma ve belgeyi bas¸ka dosya formatlarında dıs¸arıya aktarma is¸lemleri bulunur. Bu işlemlere Word uygulamasında “DOSYA” sekmesiyle Writer uygulamasında ise “Dosya” menu¨su¨nden eris¸ilir. Her so¨zcu¨k is¸lemci uygulaması varsayılan olarak kendisine ait dosya bic¸imini tercih eder. O¨rnegˆin Word uygulaması varsayılan olarak “.docx” dosya uzantısına sahip dosya olus¸tururken Writer uygulaması “.odt” uzantısına sahip dosya olus¸turur.

Belgeler genellikle bilgisayarın sabit diskine kaydedilirler. Gu¨nu¨mu¨zde bulut saklama hizmetlerinin yaygınlas¸masıyla belgeler artık OneDrive, Google Drive ve Drop-box gibi bulut ortamlarına saklanmaktadırlar. Bo¨ylece aynı belgelere, tas¸ımaya gerek kalmadan, bas¸ka bilgisayarlardan tekrar eris¸mek kolaylas¸maktadır.

Belgenin farklı bir formatta kaydedilmesine “dıs¸arı aktarma” adı verilir. Belgeler dijital ortamda dagˆıtılmak amacıyla yaygın olarak PDF formatına aktarılırlar. PDF belgeleri genellikle sadece okunmak ve yazdırılmak amacıyla kullanılırlar. Belgenin özellikle orijinal yapısının korunması istendigˆinde PDF tercih edilir. Belgenin web sayfası bic¸iminde dıs¸arı aktarılması da mu¨mku¨ndu¨r. Bo¨ylece Word ya da Writer belgesinden I·nternet ortamında yayımlanabilir HTML belgesi elde edilir.

Okuyucunun belgenin istedigˆi bo¨lu¨mu¨ne kolayca eris¸imini sağlamak amacıyla başlıklar oluşturulabilir. Word uygulamasında belge ic¸erisinde yeni bas¸lık belirledikc¸e ekranın solundaki “Gezinti” bo¨lmesinin “BAS¸LIKLAR” sekmesinde belgedeki bas¸lıklar hiyerars¸ik olarak go¨ru¨ntu¨lenecektir. Kullanıcı bu sekmedeki herhangi bir bas¸lıgˆa tıklayarak belgede bas¸lıgˆın bulundugˆu sayfaya gec¸is¸ yapabilir.

Bir belgeye “I·c¸indekiler Tablosu” eklendikten sonra bas¸lıkların bulundugˆu sayfa numaraları degˆis¸tigˆinde Word uygulamasında “BAS¸VURULAR” sekmesinde “Tabloyu Gu¨ncelles¸tir” du¨gˆmesine; Writer uygulamasında ic¸indekiler tablosu u¨zerindeyken bagˆ- lam menu¨su¨ndeki “Dizini/Tabloyu Gu¨ncelle” sec¸enegˆine tıklanmalıdır.

Word uygulamasında belgeye dipnot eklemek ic¸in belge ic¸inde dipnot numarası eklenecek yere konumlanılır ve “BAS¸VURULAR” sekmesindeki “Dipnot Ekle” du¨gˆmesine tıklanır. Sec¸ili bir resim ya da tabloya Resim Yazısı ya da Tablo Yazısı eklemek amacıyla “Resim Yazısı Ekle” du¨gˆmesi kullanılır. Ac¸ılan “Resim Yazısı” iletis¸im kutusundaki “Etiket:” sec¸enekleri arasında Denklem, S¸ekil ve Tablo bulunmaktadır.

Writer uygulamasında dipnot eklemek ic¸in belge ic¸inde dipnot numarası eklenecek yere konumlanılır ve “Ekle” menu¨su¨nde “Dipnot/Sonnot...” sec¸enegˆi kullanılır. Resim ve Tabloya bas¸lık eklemek ic¸in o¨ge sec¸ildikten sonra bagˆlam menu¨su¨nde “Bas¸lık” sec¸enegˆinden kategori sec¸ilir ve bas¸lık metni girilir. Bir belgedeki tu¨m tablolara ve s¸ekillere resim yazısı eklendigˆinde, belgeye I·c¸indekiler Tablosu gibi sayfa numaralarının otomatik olarak gu¨ncellendigˆi S¸ekiller Listesi ve Tablolar Listesi eklemek mu¨mku¨ndu¨r.

Belgeye eklenebilen o¨gelerden biri de dizindir. Word uygulamasında belge ic¸erisinde dizinlenmesi istenen bir so¨zcu¨k sec¸ilip “Girdiyi I·s¸aretle” ile dizin girdisi olarak tanımlanırsa “Dizin Ekle” ile belge sonuna eklenecek bir dizin listesinde, belge ic¸erisinde yeraldıgˆı sayfaların numaralarıyla birlikte bu so¨zcu¨k go¨ru¨ntu¨lenir. Daha sonra bas¸ka so¨zcu¨kler de dizine girdi olarak eklenebilir ve dizin gu¨ncellendigˆinde listede yeralırlar.

Akademik belgelerde sık yer verilen digˆer yayımlardan yapılan alıntılar ve bu yayınların listesini olus¸turan kaynakc¸adır. Bu amac¸la Word uygulamasında hazırlanan bir belgede kullanılan kaynaklar “BAS¸VURULAR” sekmesinde “Yeni Kaynak Ekle...” ile tek tek tanımlanır ve belge ic¸erisinde bu kaynaklara yapılan bas¸vurular ilgili yerlere “Alıntı Ekle” ile eklenir. Son olarak belge sonuna “Kaynakc¸a” ac¸ılır listesinden istenilen bic¸imde bir kaynakc¸a eklenir.

Kitap ve rapor gibi uzun belgelerin bir kapak sayfasının bulunması dosyaların ve do¨ku¨mlerinin birbirinden kolayca ayırt edilmesini sagˆlayacaktır. Word uygulamasında bu amac¸la “EKLE” sekmesinde “Kapak Sayfası” du¨gˆmesine tıklandıgˆı zaman listelenen hazır kapaklardan biri sec¸ilebilir. Hazır kapaklarda belge, yazar ve s¸irket adı gibi alanlara yer verilmektedir.

Hazır tema sec¸imi ile bir belgede kullanılan tu¨m stillerin birbiriyle tutarlı bir s¸ekilde topluca degˆis¸tirilmesi mu¨mku¨ndu¨r. Bo¨ylece kullanıcı belgenin niteligˆine ve hedef kitlesine daha uygun bir tasarım sec¸ebilir. Bir tema sec¸ildikten sonra renk ku¨mesi, go¨vde ve bas¸lıklar ic¸in kullanılan yazı tipi, paragraf aralıgˆı ve efektlerde gerc¸ekles¸tirilen degˆis¸ikliklerle olus¸turulan yeni temayı “Gec¸erli Temayı Kaydet” ile kaydederek daha sonra tekrar kullanmak mu¨mku¨ndu¨r.

Tez, makale ve bildiri gibi akademik belgelerde yazım kuralları ayrıntılı olarak belirlenmis¸tir ve yazarın bu kuralları uygulaması istenir. Egˆer hazır stiller uygulanması istenen yazım kurallarına uygun degˆilse, kullanıcılar kendi stillerini olus¸turabilir, bu¨tu¨n belgeye uygulayabilir ve bu stil ku¨melerini kaydedebilirler.

So¨zcu¨k is¸lemciler kullanıcıların u¨retkenligˆini artırmak amacıyla etkili ve go¨rsel ac¸ıdan tutarlı belgeler olus¸turmak ic¸in hazır s¸ablonlar barındırırlar. O¨rnegˆin Word uygulaması c¸ok sayıda hazır s¸ablonla gelir ve ayrıca Microsoft Office sitesinden yeni s¸ablonlar da indirmek ve kullanmak mu¨mku¨ndu¨r. Sık yararlanılan so¨zcu¨k is¸lemci s¸ablonları arasında o¨z gec¸mis¸ler, takvimler, kartvizitler, bros¸u¨rler, is¸ formları, zarflar, sertifikalar, gazeteler, bu¨ltenler, etiketler, yıllık raporlar, davetiyeler, is¸ mektupları, dilekc¸eler, el ilanları, faks kapakları, CD/DVD etiketleri, planlayıcılar vb. yer almaktadır. Bir s¸ablonu indirdikten ve ic¸erigˆini du¨zenledikten sonra “TASARIM” sekmesindeki “Temalar”, “Yazı Tipleri” ve “Renkler” du¨gˆmeleri yardımıyla go¨ru¨nu¨mu¨nu¨ degˆis¸tirmeniz mu¨mku¨ndu¨r. “Temalar”, belgede tutarlı bir genel go¨ru¨nu¨m olus¸turmak ic¸in benzersiz bir renk, yazı tipi ve efekt ku¨mesini ic¸erirler. “Renkler” ile belgedeki tema renklerine farklı bir renk paleti uygulanabilir. “Yazı Tipleri” ile metnin tu¨mu¨nde kullanılan “go¨vde” ve “bas¸lık” yazı tipleri topluca degˆis¸tirilebilir.

Ekip c¸alıs¸malarında bir belge u¨zerinde birden fazla kis¸inin c¸alıs¸ması gerekebilir. “GO¨ZDEN GEC¸I·R” s¸erit sekmesindeki “Ac¸ıklamalar”, “I·zleme” ve “Degˆis¸iklikler” gruplarındaki arac¸lar belge u¨zerinde birden fazla kis¸inin yaptıgˆı degˆis¸ikliklerin izlenmesini sagˆlar.

Belge u¨zerinde c¸alıs¸an yazarlar “Yeni Ac¸ıklama” du¨gˆmesiyle belge u¨zerindeki herhangi bir konuma kendilerine ait bir ac¸ıklama ekleyebilirler. Belgeye eris¸en digˆer yazarlar bu ac¸ıklamayı kimin yaptıgˆını go¨rebilirler.

“Degˆis¸iklikleri I·zle” sec¸enegˆi ile yazarların hangi satırlarda degˆis¸iklikler yaptıgˆını, bu degˆis¸ikliklerin neler oldugˆunu ve ne zaman yapıldıgˆına dair verileri go¨ru¨ntu¨leyebilirler.

Belgeyi olus¸turan yazar daha sonra digˆer yazarların gerc¸ekles¸tirdigˆi degˆis¸iklikleri go¨zden gec¸irerek bu degˆis¸iklikleri “Degˆis¸iklikler” grubundaki du¨gˆmelerle kabul edebilir ya da ret edebilir. Birlikte c¸alıs¸ma is¸lemi egˆer OneDrive u¨zerindeki bir belgede Word Online ile gerc¸ekles¸tiriliyorsa yazarlar belge u¨zerinde aynı anda c¸alıs¸abilirler. Bir belge u¨zerinde yazarların aynı anda c¸alıs¸abilmesi Google Drive u¨zerindeki bir belgenin Google Docs ile du¨zenlenmesiyle de sagˆlanabilir.

Yazımı ve bic¸imlendirmesi tamamlanan bir belgenin bas¸kalarınca degˆis¸tirilmemesi ic¸in o¨nlemler almak mu¨mku¨ndu¨r. O¨rnegˆin Word uygulaması “DOSYA” s¸erit sekmesindeki “Belgeyi Koru” du¨gˆmesindeki sec¸enekler ile belge salt okunur ha^le getirilebilir, parola ile s¸ifrelenebilir, du¨zenleme ve eris¸im olanakları kısıtlanabilir, belgeye dijital imza eklenerek bütünlüğü sağlanabilir.