Ünite 8: Bitkisel Ürünler ve Akılcı Kullanımı

Giriş

Günlük hayatta başlıca gıda, gıda katkı maddesi, baharat/çeşni, çerez, çay/içecek, yem, pestisit, kozmetik, ilaç vb. kullanımlara sahip olan bitkisel (nebati) ürünler ya doğrudan doğadan temin edilerek ya da aktar, baharatçı, herbalist vb. dükkan ve marketlerden ticari olarak da temin edilebilmektedir. Özellikle çeşitli hastalıkların tedavileri amacıyla farklı bitkisel ürün ve karışımlarının kullanımında ciddi artışlar olmuştur. Geleneksel olarak aktarlar, günümüze dek bitkisel ürün ve tedavilerde yer almıştır. Tarihsel olarak ilk ilaçlar doğadan ve doğal kaynaklardan elde edilmiştir. İlaçların orijini fark etmeksizin yanlış ve bilinçsiz kullanımı, yani kısaca akılcı olmayan kullanımı, fayda yerine ciddi hasarlar hatta bireylerin ölümüne bile sebep olabileceği için akılcı ilaç kullanımı yüksek önem arz etmektedir.

Doğal Kaynaklı İlaç Ham Maddeleri

Doğal ürünler yaygın olarak tedavi amaçlı kullanılmaktadır en yaygın bitkiler kullanılsa da bunlar yanında hayvanlar ve hayvansal bir takım ürünler, bazı deniz canlıları, madenler (mineraller), mantarlar ve mikroorganizmalar vb. ürünler de bu doğal ürün sınıfındadırlar. Bu doğal ürünler taşıdıkları farklı yapıdaki etken maddelerden dolayı ilaç olarak değerlendirilmiş ve özellikle modern ilaç geliştirilmesinde önemli ham madde kaynağı olmuştur.

Dünya Sağlık Örgütü’nün ilaç tanım dikkate alınırsa ilaçlar şu özellikleri taşımalıdır;

• Hastalıkların önlenmesi, tedavisi ya da tanısında kullanılmalı,
• Etkili bir veya birkaç etken madde içermeli,
• Etken maddelerin ve yardımcı maddelerin saflık ve safsızlıkları bilinmeli (kalite),
• İçerdiği etken maddelerin miktarı bilinmeli ve dozu kolaylıkla ayarlanabilmeli,
• Etki sağlayacak etken maddelerin kimyasal yapıları bilinmeli (etkinlik),
• Etken maddelerin etki mekanizmaları açıklanabilmeli,
• Yan etkileri az olmalı ya da tercihen hiç olmamalıdır (güvenlik/güvenlilik),
• Uygun formülasyonu, ambalajı, prospektüsü ve etiketi olmalıdır.

Bitkisel kaynaklı ilaçlar; bitkilerin özsuyu, yaprak, kök, tohum veya kabuk gibi ham maddelerden olabileceği gibi belirli bir kısmından uygun bir işlem veya ekstraksiyon yöntemi ile elde edilirler. Çeşitli hormonlar, serumlar ve enzimler gibi preparatlar hayvansal kaynaklı ilaçlardır. Mikroorganizmalar antibiyotik eldesinde kullanılan diğer bir doğal kaynaktır. elde edilmesinde yararlanılmaktadır. Madensel (mineral) kaynaklı ilaçlar ise oldukça az sayıdadır. Kükürt, demir, iyot, magnezyum, alüminyum, amonyum, kalsiyum gibi doğal bileşikler değişik hastalıklarda tedavi amaçlı olarak ve ilaç üretiminde yardımcı madde olarak kullanılmaktadır. Gelişen teknoloji beraberinde biyoteknolojik anlamda ilaç üretimine de imkan vermektedir. Daha önce hayvansal kaynaklı ilaçlara örnek verilen insülin; günümüzde biyoteknolojik olarak üretilmektedir.

Bitkisel İlaç Formları

Kesilmiş, öğütülerek belirli boyutlarda toz edilmiş veya ekstraksiyon, distilasyon, fermentasyon gibi işlemlerden sonra tablet, draje, kapsül gibi farmasötik formların yanında solüsyon, şurup, tentür, süspansiyon halinde dahilen kullanımlar ve haricen kullanımlar için lapa, merhem, krem gibi farmasötik formlarda bulunabilmektedir. Tedavi amaçlı kullanılacak bitkilerin güvenilir ve tekrarlanabilir bir etki sağlayabilmeleri için tıpkı modern sentetik ilaçlarda olduğu gibi bitkilerden hazırlanan ürünlerin de uygun form ve formülasyonda belirli bir kalitede olmaları gerekmektedir. Diğer ilaçlarla olduğu gibi bitkisel ürünlerin kalite kontrollerinde Farmakope ve ilgili monograflardan yararlanılmaktadır. Farmakopede bulunan bazı bitkisel ürünler şu şekildedir;

• Bitkisel drog preparatları
• Bitkisel droglar
• Bitkisel sabit yağlar
• Kuru ekstreler
• Sıvı ekstreler
• Yumuşak ekstreler
• Tentürler
• Tıbbi çaylar
• Uçucu yağlar

Parçalanmış veya Toz Bitkisel Droglar, Farmakopelerde belirtilen yabancı madde miktar tayini, su miktar tayini, kül miktar tayini, ekstre edilebilir madde tayini, uçucu yağ miktar tayini, şişme indisi, köpürme indisi, acılık derecesi tayini, kurutmada kayıp testleri yapılarak uygun sonuçlar doğrultusunda kullanılabilen bitkisel droglardır. Ayrıca pestisit kalıntısı, ağır metal miktar tayini ve mikroorganizma kontaminasyonu kontrolleri yapılmalıdır.

Tıbbi bitki çayları, basit rahatsızlıklarda koruyucu veya tedavi edici özelliğe sahip etken madde ya da maddeleri içeren bitkinin tamamı veya farklı kısımlarından infüzyon, dekoksiyon, maserasyon yöntemleri ile hazırlanan preparatlardır.

Tentürler, genellikle kuru haldeki bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile perkolasyon, maserasyon gibi yöntemlerle tüketilmesi sonucu elde edilen, sıvı haldeki preparatlardır. Tentürler ayrıca ekstrelerin, uygun konsantrasyondaki alkolde çözündürülmesiyle de hazırlanabilirler.

Ekstreler genellikle kuru haldeki bitkisel veya hayvansal droglardan maserasyon, perkolasyon ya da başka uygun bir valide edilmiş yöntemle elde edilen; sıvı, katı veya yarı katı kıvamda olabilen preparatlardır.

Uçucu yağlar, Aromatik bitkilerden veya bitkisel droglardan, genellikle distilasyon yöntemi ile elde edilen, kendine özgü koku, tat, renk yanı sıra uçucu özellikte olan, oda sıcaklığında çoğunlukla sıvı halde olsa da katı olduğu durumlarda gözlenebilen karışımlardır.

Sabit yağlar (Olea) bitkisel droglardan, genellikle soğuk/sıcak mekanik sıkma veya ekstaksiyon yöntemleriyle elde edilen, genellikle sıvı halde ancak katı halde de olabilen doymuş ve doymamış yağ asitleri, gliseritler ve türevlerinden oluşan, sabunlaşabilen uçucu olmayan yağlardır.

Bitkisel Ürün ve İlaçların Kalitesi, Etkinliği ve Güvenliği

Bitkisel ürünlerde, tıpkı konvansiyonel ilaçlarda olduğu gibi kalite, etkinlik ve güvenlik şartlarının bulunması gerekmektedir. Bitkisel tıbbi ürünlerin kalite kontrolünde ilk aşama, bitkisel drog ve de bitkisel drog preparatının kalite kontrolüdür. Bitkisel drogların sa ığı ve kalitesi, bu droglardan hazırlanacak olan bitkisel drog preparatlarının/bitkisel tıbbi ürünlerin etkinlik ve güvenliğini doğrudan etkilemektedir.

Bitkisel ilaçlarda kaliteyi etkileyen başlıca faktörler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Ürün içerisinde yer alan bitki türü farklılıkları, kullanılan kısım
• Mevsime ve doğa koşullarına bağlı olarak etken madde miktarlarının değişiklik gösterebilmesi
• Doğadan toplanma şekli
• Tarım ve üretim metotlarının farklılığı; İyi tarım uygulamaları kural ve standartlarına dikkat edilmemesi
• Depolama şartları, saklama koşulları ve süresi
• Toksik madde kontaminasyonu
• Mikrobiyal kontaminasyon
• Hasat sonrası işlemler; İyi laboratuvar uygulamaları ve İyi üretim uygulamaları kural ve standartlarına dikkat edilmemesi
• Bitkisel ilaç üretim metodundaki farklılıklar
• Tağşiş ve hileli ürün hazırlanması ve sunulması
• Son üründe ilaç etkileşimleri ve diğer yan etkiler hakkında yeteri bilgi verilmemesi
• Son üründe farmakokinetik, farmakodinamik özellikleri ile ilgili bilgilerin yeterli olmaması

Bitkisel ilaçlarda etkinliği etkileyen faktörler şu şekilde sıralanabilir;

• Kullanıcının kişisel özellikleri
• Uzun süreli ve yüksek dozda kullanımı
• Ürün içindeki etken madde miktarı
• Etken madde karşı olan tepki
• Bitkisel ürünün uygulanma şekli

Bitkisel ürünlerle tedavide, tedavinin başarılı olabilmesi için öncelikle hastalığın doğru teşhis edilmesi gereklidir. Teşhisi uzman bir hekim yapabilir. Bitkisel ürünün tedavide kullanılabilmesi için daha önce belirtildiği gibi kalite, güvenilirlik, etkinlik ve standardizasyon şartlarını yerine getirmesi gerekmektedir. Doğru ürünün, doğru zamanlamayla, doğru miktarlarda, doğru uygulama şekliyle ve yeterli bilgilendirme yapılarak kullanımı sağlanmalıdır. Kullanılan ürün ya da uygulama şekli, öncelikle kişide herhangi bir zarara yol açmamalı ve istenilen, beklenen yararı sağlamalıdır. Kısacası bitkisel ilaçlar da tıpkı konvansiyonel ilaçlar gibi akılcı kullanılmalıdır.

Bitkisel İlaçların Akılcı Kullanımı

Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımına göre Akılcı ilaç kullanımı, doğru ilacın, doğru teşhis edilmiş hastalıkta, doğru kişide, doğru uygulama şekli ile doğru süre ve dozlarda, gereken miktarda uygun fiyata temin edilerek, tedavi hakkında doğru bilgilendirme yapılarak kullanılmasıdır. Konvansiyonel ilaçlar için geçerli olan bu akılcı kullanım, bitkisel ürün kullanımı için de geçerli olmalıdır. Bitkisel ürünlerin doğal olmaları nedeniyle çoğu zaman hekime danışmadan, gereksiz yere kullanılmalarının yanı sıra belli bir kalite ve standardı olmayan ürünler olmaları nedeniyle ciddi sağlık problemleri yaşanabilmektedir. Yapılan araştırmalar; hastaların, bitkisel ürünleri kullandıklarını bilinçli ya da bilinçsiz bir şekilde hekimlerine söylemediklerini ortaya koymaktadır. Hasta geçmişinin yeteri kadar aydın olmaması hastalık tedavi sürecinin başarısızlığına neden olabilmektedir. Bu nedenle bitkisel ürün kullanımı dikkat ve bilgi gerektirmektedir.

Akılcı bitkisel ürün kullanımında dikkat edilmesi gereken durumlar şu şekilde özetlenebilir;

• Kalite, etkinlik ve güvenliği kanıtlanmış ürünler, hafif rahatsızlıklarda veya tedaviye yardımcı olarak hekim tavsiyesiyle kullanılmalıdır.
• Kesinlikle hekim yada eczacı tavsiyesi dışında kullanılmamalıdır.
• Bir bitkisel ürünün “doğal” etiketli olması onu güvenli kılmaya yetmediği unutulmamalıdır.
• Bazı bitkilerin dış görünüşünün birbirine benzemesinden kaynaklı olarak yaşanabilecek karışıklığa bağlı olarak istenen etkinin sağlanamaması ya da istenmeyen bir takım etkilerin ortaya çıkması söz konusudur.
• Uygun ürün kadar ürünün dozu ve kullanım süresi de oldukça önemlidir.
• Bazı hileli ürünlerde bitkisel yazmasına rağmen içinde sentetik madde içermesi söz konusudur.
• Bazı durumlarda kullanılan bitkisel ürünler sentetik ilaçlarla veya kendi içlerinde etkileşerek zararlı etki gösterebilmektedir.
• Hamile veya emziren kadınlar kullanılan bitkisel ürünlere azami önem göstermeyi unutmamalıdır.
• Yaşlı ve çocuklar da bitkisel ürün kullanımı hamile kadınlar kadar önemlidir.
• Bazı bitkisel ürünler, bazı hastalık durumlarında güvenli değillerdir. Özellikle birtakım sağlık problemlerinde, bitkisel ürün kullanırken çok daha dikkatli olmalıdırlar.

Özetle bitkisel ürün kesinlikle hekim ve eczacı kontrolünde uygun dozda ve sürede, hasta geçmişi ve özelliği göz önünde bulundurularak bilinçli bir şekilde kullanılmalıdır.