Ünite 1: Temel Sağlık Hizmetleri Kavramı

Giriş

“Sağlık hizmeti” tanımı; kişilerin ve toplumların sağlıklarını korumak, hastalananların tedavisini yapmak iyileşmenin tam olmadığı durumlarda başkalarına bağımlı olmadan yaşamayı sağlamak ve toplumların sağlıklarını daha iyi durumlara getirmek için yapılan planlı çalışmaların tümüdür. Sağlık hizmetlerinin temel amacı sağlığın korunmasıdır. Sağlık hizmetinin temel alanları

• Koruma
• Tedavi
• Rehabilitasyondur.

Sağlığın Tanımı

Dünya Sağlık Örgütü sağlığı “sadece hastalık ya da sakatlığın olmayışı değil kişinin bedenen ruhen ve sosyal yönden kendisini iyi hissetmesi halidir” olarak tanımlar. Bir diğer tanımlamaya göre de “kişinin fiziksel, biyolojik ve sosyal çevresi arasındaki denge ve hal, hareket ve davranışlarının uyumlu olması” durumudur.

Temel Sağlık Hizmetleri Kavramı

Çağımızın sağlık hizmetleri anlayışı, 1978 yılında Kazakistan’ın Alma - Ata şehrindeki hemen hemen bütün ülke ve uluslararası kuruluşların katılımı ile ve UNICEF ve DSÖ’nün önderliğinde gerçekleştirilen “Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı’nda şekillendirilmiştir. Buradaki tanıma göre “Temel Sağlık Hizmetleri (TSH), pratik ve bilimsel temellere oturmuş, bilimsel ve sosyal açıdan kabul edilebilir yöntemler v e teknoloji ile toplumda bireylere ve ailelere onların tam katılımı ve kabul edebilecekleri bir maliyetle sunulan ve evrensel düzeyde ulaşılabilir, esas/temel sağlık hizmetleridir.” Ülkenin hem sağlık sistemine bütünleşmiş hem de sosyal ve ekonomik kalkınabilirliğine odaklanmış olmalıdır.

TSH;

• Sağlık hizmetlerinin genelini ilgilendiren bir görüştür,
• Sağlık hizmetlerinin örgütlenmesinde anahtardır
• Sağlık hizmetlerinin ilk basamağıdır,
• Bir faaliyetler topluluğudur.

TSH içinde en azından olması gereken belli başlı 8 tane hizmet bulunmaktadır. Bunlar:

1. Ana çocuk sağlığı ve aile planlanması,
2. Başlıca yangı hastalıklarına karşı bağışıklama,
3. Yerel endemik (yerleşik, o alanda sürekli bulunan) hastalıklardan koruma ve kontrol,
4. Sık görülen hastalıklar ve yaralanmalara karşı uygun tedavi
5. Toplumun sağlık sorunlarını çözmek amaçlı Sağlık eğitimi yapılması,
6. Uygun beslenme ve gıda temini
7. Güvenli su ve temel sanitasyonun sağlanması
8. Temel ilaçların sağlanması

Bir görüş olarak TSH kavramını ele alırsak dört nokta son derece önemlidir:

• Sosyal eşitlik: Sağlık hizmeti doğuştan kazanılmış bir haktır ve tüm topluma, en uzak noktaya kadar sosyal adalet anlayışı içerisinde hizmet götürülmelidir.
• Öz sorumluluk: herkes kendi sağlığının önemini bilmeli ve kendinden, çocuklarından sorumlu olmalıdır.
• Sağlık hizmetlerinin boyutu: Sağlık hizmetleri yürütülürken diğer sektörlerden de yardım alınmaktadır.
• Uluslararası dayanışma: Sağlık tüm dünya ülkelerini ilgilendiren bir konudur ve bu konu ile ilgili olarak gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerdeki Sağlık hizmetlerin kalkınması ve gelişimi için mutlaka destek olması gerekmektedir.

Bir ülkedeki sağlık örgütlenmesinde şu başlıklara uyuluyorsa o ülkede TSH’ne uygunluk söz konusudur:

• Toplum Sağlık hizmetlerine katılmalıdır.
• Sağlık hizmetleri ekip anlayışı ile sunulmalıdır
• Hasta sevki basamaklandırılmalıdır
• Entegre hizmet anlayışı olmalıdır
• Hizmetler sürekli olmalıdır
• Sağlık açısından riski tespit edebilmek için ev ve işyerlerine kadar ulaşan bir sağlık sistemi kurulmuş olmalıdır.
• Oluşturulan hizmet modeli kişilerin kendi Sağlıklarından sorumlu olmalarını destekler şekilde olmalıdır • Oluşturulan hizmet modeli o ülkenin koşullarına ve toplumuna uygun özellikte olmalıdır.

Sağlık hizmetleri klasik olarak üç gruba ayrılarak incelenir. Bunlar:

• Koruyucu
• Tedavi edici ve
• Rehabilite edici sağlık hizmetleridir.

Koruyucu Sağlık Hizmetleri

Sağlığın korunması hastalıkların önlenmesi için verilen hizmetler ile yapılan düzenlemeler bu gruba girer. Kişiye ve çevreye yönelik olarak iki grupta ele alınır.

Kişiye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri

Kişiye yönelik koruyucu Sağlık hizmetleri şu başlıkları içerir:

1. Bağışıklama: bulaşıcı hastalıklardan korunmanın en etkili yollarından biri kişilerin bağışıklanmasıdır.
   Aktif bağışıklık: Aşılama
   Pasif bağışıklık: Serumla hazır antikor verilmesi.
2. Hastalıkların erken tanı ve tedavisi: erken tanı herhangi bir hastalığa ait belirtilerin tam olarak ortaya çıkmadığı, kişiye sıkıntı ve acı vermediği, onu çalışmaktan alıkoymadığı bir dönemde tanı konması olarak tanımlanabilir
3. İlaçla korunma: her hastalıktan korunmak için aşı yoktur. Belli hastalıklar içinde diğer kişileri korumak amaçlı ilaç verilmekte dolayısıyla da tehlike altındaki bireyler ilaçla korunmuş olmaktadır. Bu işleme kemoproflaksi adı verilmektedir.
4. İyi beslenme: beslenme sağlığı korumak, geliştirmek ve yaşam kalitesini arttırmak amaçlı vücut için gerekli besin öğelerini yeterli miktarda ve uygun bir zamanda tüketmektir.
5. Kişisel temizlik v e bakım: sağlık bilgisi olarak da adlandırılan b u durumun amacı sağlığın korunması ve sürdürülmesidir.
6. Aile planlaması: ailelerin istedikleri zaman, istedikleri ve bakabilecekleri sayıda çocuk sahibi olmalarıdır. Sadece çocuk sahibi olmak anlamında değildir gerekirse çocuk sahibi olamayan çiftlere de yardımda bulunmak anlamına da gelmektedir.
   Amaçları;
   • Ailelerin istemedikleri çocuklara sahip olmalarını önlemek
   • Kadınların sık aralıklarla doğum yapmalarına engel olarak sağlıklarını korumak
   • Çok genç yaş ve çok ileri yaş kadınların gebe kalmalarına engel olmak
   • Doğurgan çağ kadın ve erkekleri üreme ve doğum kontrolü konusunda bilgilendirmek
   • Çocuk sahibi olmak isteyen çiftelere yardımcı olmak
   • Çocukların daha Sağlıklı yetişmesini sağlamak
7. Sağlık eğitimi : bireylere ve topluma sağlıklı yaşam için alınması gereken önlemleri benimsetip uygulatmak, sunulan Sağlık hizmetlerini kullanmaya alıştırmak, sağlıklarını ve çevrelerini iyile ştirmek için insanları ikna etmek ortak karara vardırmak ve eyleme yöneltmek amacıyla gerçekleştirilen eğitim uygulamalarıdır.
   Sağlık eğitimi etkinliklerinin şu temel ilkeleri kapsaması gereklidir:
   • Sağlık ve sağlığın iyileştirilip geliştirilmesi için gerekli olan teorik bilginin çok iyi bilinmesi, kavranması ve değerlendirilmesi ve bunun topluma benimsetilerek alışkanlık haline getirilmesinin sağlanması
   • Sağlığın korunması-geliştirilmesi için zararlı alışkanlıkların bırakılmasının sağlanması bunun yerine geçebilecek yararlı yeni davranışların kazandırılması için çalışılması
   • Bireylerin ve toplumun Sağlıklı yaşam potansiyelinin geliştirilmesi

DSÖ sağlık eğitiminin amaçlarını: sağlığın değerinin halka anlatılması, kişilerin sağlık ihtiyaç ve problemlerini kendi kendine çözmeyi alışkanlık haline getirmesi ve sağlık hizmetlerinden yararlanmak konusunda istekli olması şeklinde belirlemiştir.

Sağlık eğitiminin yedi boyutu:

• Sağlık ve sağlık eğitimi kişiyi fiziksel biyolojik ve sosyal çevresiyle bir bütün olarak ele alır.
• Sağlık eğitimi kişilere doğumdan ölüme kadar, tüm gelişim dönemlerinde yardım eden bir süreçtir
• Sağlık eğitimi her bireyin en üst düzeyde sağlıklı yaşamasını hedefler ve onların hasta ya da özürlü olduğu dönemlerde de Sağlık ve hastalıklarıyla ilgilenir
• Sağlık eğitimi birey, aile, grup ve tüm topluluklarla ilgilenir
• Sağlık eğitimi sağlık la ilgili en doğru ve kolay yolun seçimi ile ilgilenir
• Sağlık eğitimi hem formal hem de informal eğitimde yer alır
• Sağlık eğitiminde amaç bilgi vermeden, tutum-davranış ve sosyal değişime kadar giden bir diziden oluşur.

Çevreye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri

Çevrenin sağlığa etkileri:

• Hastalıklara zemin hazırlayabilir. Anne ve babanın sigara içtiği bir ev ortamında çocuklarda solunum yolları ile ilgili yangı, alerjik problemler gibi şeyler yaşanabilir.
• Çevre doğrudan kendisi hastalık nedeni olabilir. İçme sularının kirlenmesi ve birçok kişinin ishal başta olmak üzere birçok sağlık sorunu yaşaması gibi
• Bir kısım hastalıkların oluşumunu kolaylaştırır. Nemli ortamlarda alerjik problemler daha sık yaşanır
• Bazı Sağlık sorunlarının ciddiyetini arttırır. Astım problemi olan kişilerin, hava kirliliğinin yoğun olduğu günlerde solunum sıkıntılarının daha ağır olması gibi.

Çevreye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri şu başlıkları içerir:

1. Besin kontrolü ve güvenliği: gıdaların Sağlık tehlikesi oluşturabilecek kimyasal, biyolojik ve fiziksel etkilerden korunması ve sağlığa uygun halde saklanmasıdır
   • Temizlik: gıdalar hazırlanmaya başlamadan önce kişisel temizliğe mutlaka dikkat edilmeli eller bol sabunlu suyla yıkanmalıdır. Daha sonra gıda hazırlığının yapılacağı tüm yüzeyler ve aletler yıkanmalı ortamın böcek, sinek ve diğer hayvanların girişine karşı korunaklı olması sağlanmalıdır.
   • Çiğ ve pişmiş gıdanın birbirinden ayrılması: gıdaların hazırlanması sırasında taze et, kanatlı hayvanların eti ve deniz ürünleri diğer gıdalardan ayrı tutulmalıdır ayrıca bunların hazırlanmasında kullanılan bıçak ve kesme tahtası gibi materyallerde ayrı olmalıdır.
   • Uygun koşullarda pişirme : gıdaların pişirilmesi bir çok etkenin ölmesini sağlamaktadır. Gıdalar pişirilirken en az 75 0 C’ye ulaşılması gerekmektedir. Taze etleri pişirirkende en son et suyunun renginin pembe değil daha berrak olmasına dikkat edilmelidir.
   • Güvenli bir sıcaklıkta saklama: pişirilmiş gıdalar iki saatten fazla oda koşullarında saklanmamalı, pişmiş gıdalar 5 0 C’nin altında soğutulmalı ve donmuş gıdalar oda sıcaklığında değil buzdolabının alt rafında çözünmeye bırakılmalıdır. Çözülmüş olan gıdalar bir daha dondurulmamalıdır.
   • Taze sebze ve meyvelerin akan, temiz ve bol suyun altında yıkanması gereklidir.
2. Yeterli ve temiz su sağlanması: Yaşamın gücü için s u vazgeçilmez ve vücudun en çok ihtiyaç duyduğu bir besindir. Sağlıklı olabilmek için yeterince tüketilmesi gereklidir. Suyun görevleri;
   • Vücutta h ücreler arası besin ve oksijen taşınmasını sağlar .
   • Ağız, göz ve burun gibi organların nemli kalmasını sağlar.
   • Vücut sıvılarının (idrar, kan, tükürük gibi) büyük kısmını oluşturur.
   • Eklemlere destek sağlar.
3. Hava kirliliği ve kontrolü: çeşitli kimyasal süreçlerde açığa çıkan gaz yada parçacık halindeki maddelerin özellikle yakıt artıklarının atmosferde canlıların yaşamına zarar verecek miktarlarda birikmesine hava kirliliği denir. Çeşitli amaçlarla yakılan yakıtlar, fabrika ve bacalarının dumanları, araçların egzoz gazları havaya zehirli olan karbonmomoksit, kükürt dioksit ve nitrik asit gibi gazların karışmasına yol açar.
4. Atıkların kontrolü: insanların günlük hayatında yaptıkları işler sonrasında ya da hem ticaret, hem de endüstrinin kullanımı ile ortaya birçok atık çıkmaktadır. Tüm Dünya’da b u insan sağlığını tehdit eden ve toplumsal sıkıntılara yol açabilen bir problem olarak karşımıza çıkar.
5. Konut sağlığı: insanların yaşamının önemli bir kısmının geçtiği konutlarında, sağlık üzerinde etkileri vardır. Bir evin sağlığa uygun alt yapısının oluşmasında, içme kullanma suyu, atıkların uzaklaştırılması ve teknoloji önemlidir. Sağlıklı bir konut için gereken şartlar şunlardır;
   • Konutta bulunan bir kişi için 14 m2 döşeme alanı gereklidir,
   • içinde yaşanılan her oda için en az 2 m’lik yükseklik olmalıdır,
   • konutlar çöplük, bataklık gibi yerlerin yakınına yapılmamalıdır,
   • duvar, döşeme pencere ve çatı yapısal olarak nitelikli olmalı, döşemeler ağırlığa dayanıklı olmalı ve 5 yada daha fazla basamakta her merdiven için mutlaka tırabzan bulunmalıdır,
   • yangından kurtulmak için en az 2 çıkış olmalıdır,
   • ocak, fırın, buzdolabı konacak yer olmalı, tuvalet bulunmalı içinde sifon olmalı ve lavabo yerleştirilmelidir,
   • aydınlatmak için yeterli pencere olmalıdır,
6. İş ortamında sağlığı tehdit edecek etkenlerin kontrolü iş sağlığı çalışma hayatındaki sağlık sorunlarının tanımlandığı ve çalışan kişilerin sağlığını korumaya yönelik yapılan faaliyetlerin bulunduğu bir alan. Ana amacı, kişilerin sağlığının işten kaynaklı nedenlerle bozulmasına engel olmak yani koruyucu yaklaşımdır. İşyerlerindeki belli başlı tehlikeler:
   1. Kimyasal faktörler: iş yerinde en fazla kullanılan maddeler kimyasal maddelerdir.
   2. Fiziksel faktörler: işyerinde en sık rastlanan ortam faktörleri fiziksel faktörleridir. Bunlarında en başında gürültü ve sıcaklık gelir.
   3. Biyolojik faktörler: özellikle sağlıkla ilgili yerlerde çalışan bireylerde karşılaşma riski daha fazla olan faktörlerdir. Kanla bulaşan enfeksiyonlar bunlara örnek gösterilebilir.
   4. Tozlar: parçacık büyüklüğü 100 mikronun altında olup havada asılı kalan maddelere toz adı verilir bunlar akciğerlerde birikerek bir takım sağlık sorunlarına yol açarlar.
   5. Ergonomik faktörler: çalışma ortamının k işinin ergonomik yapısına uygun olması kaza riskini
   6. Psikososyal faktörler: iş ortamındaki kişiler arası uyum iş stresini azaltır ve verimi arttırır. Onun için kişilerin kendilerine uygun işlere yerleştirilmeleri iş sağlığı uygulama ilkelerinin temelini oluşturur.

Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri

Hastalanan insanların tekrar sağlığına kavu şması için yapılan çalışmaların tamamı b u başlık altında toplanır. Kendi içinde;

• Birinci basamak tedavi hizmetleri (ilk başvuru ve ayakta tedavi),
• İkinci basamak tedavi hizmetleri (yataklı tedavi hizmetleri) ve
• Üçüncü basamak tedavi hizmetleri olarak üçe ayrılır.

Rehabilite Edici Sağlık Hizmetleri

Hastalık v e kazalara b a ğ l ı geliş e n kalıcı bozuklukların v e sakatlıkların günlük y a ş amı etkilemesini engellemek y a da bu etkiyi en aza indirmek, kişinin bedensel ve ruhsal yönden başkalarına b a ğ ımlı olmadan hayatını sürdürmesini sağlamak için düzenlenen hizmetlerdir.

İki şekli mevcuttur:

• Tıbbi iyileştirme: Bedensel olarak ortaya çıkan sakatlıkların mümkün olduğu kadar düzeltilmesi işlemidir. Amaç yaşam kalitesini yükseltmektir. Postür (duruş) bozukluklarının düzeltilmesi, işitme ve görme kusurlarının en aza indirilmesi, diz yada kalça protezlerinin kullanılması gibi örnekler verilebilir.
• Sosyal iyileştirme: Sakatlıkları nedeniyle eski işlerini yapamayan ya da belli bir işte bile çalışamayan kişilere iş öğretme, iş bulma ya da işe uyum sağlamaları için yapılan yardımların tümüdür. Amacı günlük yaşamda kişilerin başkalarına olan bağımlılığını azaltmak ve yaşama daha aktif katılımlarını sağlamaktır.