Ünite 6: Sürüde Meme Sağlığı

Meme Hakkında Genel Bilgiler

İneklerde meme, iki tane ön ve iki tane de arka olmak üzere, 4 adet meme lobundan oluşmaktadır. Her meme lobu birbirinden tamamen bağımsız yapılardır. Memenin büyük kısmını arka meme lobları oluşturmakta ve süt veriminin % 60’ını bu loblar sağlamaktadır.

Her bir meme lobu meme başı, bez boşluğu (meme bezi sarnıcı), süt kanalları ve süt yapan dokulardan oluşmaktadır. Meme bezi, sütü üreten ve depolayıcı bir bezdir. Meme boşluğu, büyük süt kanalları, loblar, lobüller ve süt üreten bez doku keseciklerinden oluşur. Meme bezinin işlevsel kısımları keseciklerdir. Süt, bu keseciklerin içerisini kaplayan tek sıra halinde dizilmiş hücrelerde üretilir.

Meme başları ise meme başı deliği, meme başı kanalı, meme başı kanalı gülcüğü ve meme başı boşluğundan oluşmaktadır. Meme başında en uçta bulunan, meme başı kanalının içerisi epitel tabakası ile donatılmıştır. Sağım dışı zamanlarda sütün damlamasını engellemek için kas lifleri bulunmaktadır.

Sütün Salgılanması ve İndirilmesi

Laktasyon en basit anlamıyla sütün sentezlenme ve salgılanmasıdır. Doğumu yaklaşan hayvanda meme hücrelerinin süt üretebilecek şekilde hazırlanması, doğumla birlikte süt vermeye başlaması, yavrunun emmesi ile süt salgılanmasının devam etmesi ve laktasyon sonunda kuruya alınması dönemlerinden oluşur. Tüm bu süreç başta prolaktin olmak üzere bazı hormonların etkisi altında meydana gelmektedir. Bu hormonlardan bazıları ACTH, östrojen, somatotropin ve tiroid hormonlarıdır. ACTH Hipofizden salgılanan bir hormondur. Östrojen ise dişilik hormonudur. Diğer etkileri yanında pubertas ve gebelikte meme bezinin ve özellikle de memenin kanal sisteminin gelişmesini sağlar. Sütün indirilmesi süreci hipofiz arka lobundan salınan oksitosinin etkisi ile olmaktadır. Oksitosin; Alveollerdeki miyoepitel hücrelerinin kasılmasını sağlayan ve böylelikle sütün sağılabilmesine olanak sağlayan bir hormondur.

Kuru Dönem

Sütçü ineklerde laktasyon dönemi ortalama 300 gün sürmektedir. Laktasyon dönemini takiben meme süt üretimini durdurularak bir dinlenme dönemine girer.. İleri gebe ineğin karnında bu dönemde hızla gelişen yavrusunu daha iyi besleyebilmesi, doğum eforu için ihtiyacı olan güç ve enerjiyi toplayabilmesi ve yeni başlayacak laktasyon için ilave olarak gerekecek maddeler ve enerjiyi sağlamak bakımından vücut depolarını bir miktar doldurması gerekmektedir. Bu nedenle gebe ineklerin doğumlarına 45-60 gün kala kuruya alınmaları uygundur, yani inekler bu dönemde sağılmazlar. Gebeliğin son 10 günü içerisinde memede kolostrum üretimi başlar. Kuru dönem hayvanın bünyesinde çok büyük metabolik değişikliklerin olduğu bir dönemdir. Bu nedenle ineğin dengeli beslenmesi şarttır.

Meme Hastalıkları

Hayvanlarda çok çeşitli meme hastalıkları vardır. Bunlar enfeksiyöz ve non-enfeksiyöz sebeplerle şekillenebilmektedir. Bunun yanında, etkilenen dokuya göre meme derisi, meme bezi veya meme başı hastalıkları şeklinde de bölümlenebilmektedir. Mastitis meme bezinin bir hastalığıdır. Sürüde hızla yayılabilir.

Non-Enfeksiyöz Meme Hastalıkları

Meme başı ve meme derisinin hastalıkları genellikle travmatik nedenlerle şekillenir. Bazen kimyasal veya fiziksel etkenler de söz konusu olabilmektedir. Sürüde en fazla sağımın tekniğine uygun yapılmaması sonucu veya ayarsız sağım sistemlerinden kaynaklanmaktadır. Sağım sonrası yıkanan memenin kurulanmaması ve ıslak, nemli memenin soğuğa maruz kalması sonucu meme derisinde çatlamalar görülebilmektedir. Ayrıca sağım sonrası uygulanan antiseptiklerin yanlış seçilmesi sonucu meme derisinin tahriş olabileceği de unutulmamalıdır.. Tüm bunların yanında, en önemli non enfeksiyöz etken sağım ekipmanları ve sağım sistemidir.

Enfeksiyöz Meme Hastalıkları

Viral veya bakteriyel etkenlerin neden olduğu hastalıklardır. Meme başı ve meme derisinde olabileceği gibi meme bezi dokusunda da hastalık oluşabilmektedir. Papillomatozis viral kökenli, iyi huylu tümöre neden olur. Şap çok bulaşıcı diğer bir viral hastalıktır. Genel durumdaki bozukluklar yanında, süt yapısında ve miktarında belirgin değişiklikler olur. Akne, meme başı derisindeki yarık ve çatlaklardan, irinli yangı oluşturan bakterilerin yağ bezlerine girmesi ve yayılmasıyla şekillenir. impetigo, irinli deri yangısı olarak da bilinir. Meme başı ve memenin alt kısımlarında görülür. İçi su dolu açık renkli kabarcıklar oluşur. İntertrigo denen hastalık ise ineklerde ve özellikle ilk doğumunu yapan düvelerde, görülür.

Mastitis

Memenin süt yapan dokusunun, süt kanallarının ve sütü depolayan kısımlarının tümünde görülebilen yangısal bozukluklara mastitis adı verilmektedir. Hastalığın başlangıcında sadece somatik hücre sayısı (SHS) artışı ile kendini gösteren mastitis, ileri durumlarda memede şişkinlik, kızarıklık, ağrı belirtileri ile seyreder. Meme fonksiyonları az veya çok etkilenir. Sütün içeriği, yapısı, rengi ve kıvamı değişikliğe uğramaktadır. Somatik hücre sayısı; Sütte bulunan hücrelerdir. Bu hücrelerin artışının belirlenmesi bize sütte bir yangı olduğuna işaret eder.

Mastitis sürü içersinde memeden memeye ve hayvandan hayvana sağımcıların elleri, kurulama havluları ve sağım ekipmanı ile bulaşmaktadır. Bu nedenle mastitis bir sürü problemidir. Mastitisler klinik olarak, yangı belirtilerinin bulunup bulunmadığına göre klinik mastitis ve subklinik mastitis olarak ikiye ayrılırlar.

Klinik mastitis olgularında gözle ve elle yapılan incelemelerde ağrı, sıcaklık, kızarıklık, işlev bozukluğu vb. yangı bulguları görülür. Subklinik mastitislerde ise memede ve sütte bu tür makroskobik bulgularda bir değişiklik yoktur. Makroskobik bulgu; Memede mastitis sonucunda sütün yapısında gözle görülen değişikliklerdir. Bu tür mastitisler gizli mastitis olarak da adlandırılmaktadır.

Seyrine göre ise mastitisler akut mastitis ve kronik mastitis olmak üzere ikiye ayrılırlar. Akut mastitisler genellikle daha şiddetli klinik semptomlarla seyrederken, kronik mastitisler, tedaviye direnç gösterirler ve sürüde enfeksiyonun sürekli yayılmasına yol açarlar.

Mastitisler genelde bakteriler tarafından oluşturulmaktadır. Ancak paraziter ve viral etkenlere bağlı enfeksiyöz mastitisler olabildiği gibi, travmatik veya kimyasal nedenlere bağlı olarak enfeksiyöz olmayan mastitisler de şekillenebilmektedir.

Memenin Savunma Mekanizması

Meme fiziksel ve humoral savunma olmak üzere iki tür savunma sistemine sahiptir. Fiziksel savunmada meme ve meme başının anatomik yapısı önemlidir. Memede oluşan enfeksiyonların %90’ı memeye, meme başı kanalından giren mikroorganizmalar tarafından oluşturulmaktadır. Humoral Savunma; Vücuda dışarıdan giren yabancı mikroplara karşı antikorlarla yapılan savunmadır.

Mastitis Oluşumunda Etkili Faktörler

Mastitis çok faktörlü (multifaktoriyel) bir hastalıktır. Meme hastalıklarına karşı duyarlılığı artıran birçok faktör bilinmektedir. Bunlar; hayvana bağlı etkenler, çevresel etkenler ve hastalık yapıcı etkenlerdir;

Mastitisin Maliyeti

Klinik mastitislerde bazen ineğin hayatını kaybetmesine kadar varan maliyetler şekillenir. Subklinik mastitislerde daha az bir maliyet ortaya çıkmakla birlikte, subklinik mastitisin sürüdeki yaygınlığının fazlalığı, dışarıdan belirti göstermemesi ve genellikle gözden kaçması kayıpları büyük boyutlara ulaştırabilmektedir.

Türkiye’de değişik yıllarda yapılan araştırmalarda işletmelere göre % 60-100’e kadar mastitis tespit edilmiştir. Türkiye’de mastitis görülme sıklığı birçok ülkeden daha fazladır.

Sürüde Meme Hastalıklarının Erken Tanısı

Klinik meme hastalıklarında belirtiler hastalık hakkında bilgi vermekte ve teşhisi kolaylaştırmaktadır. Sürü sağlığı yönünden asıl önemli konu, subklinik hastalıkların erken safhada tespit edilmesi, hatta mastitislerin oluşmasının önlenmesidir. Bu nedenle, mastitisin ve meme sağlığının sürüde sürekli izlenmesi gereklidir.

Strip Cup Test (SCT)

Sütün bir maşrapaya kapak teşkil eden siyah bir zemine sağılması ve homojenitesinin kontrolünü içeren basit bir testtir. Tüm hayvanlara sağımdan önce tüm meme loblarından alınan süt ile kesinlikle yapılması gerekmektedir. SCT sırasında herhangi bir kimyasal kullanılmaz, sadece sütün homojen olup olmadığına, içerisinde pıhtı, kan, irin vb. olup olmadığına bakılır. Mastitisi erken dönemde tespit bakımından son derece önemli bir uygulamadır.

Somatik Hücre Sayısı (SHS) Tespiti

Somatik hücre sayısı bakteri sayısıyla karıştırılmamalıdır. SHS kontrolü işletmenin tankta toplanan sütünden veya bir ineğin her meme lobundan sağılan bireysel sütten yapılır. SHS iki şekilde kontrol edilir. Mikroskop altında veya otomatik hücre sayıcı cihazlarla kesin sayıları ile belirlenebilmektedir.

Direkt Mikroskobik Hücre Sayımı

Direkt Mikroskobik Hücre Sayım Yöntemi (DMHSY) için, 10-15 ml süt numunesi yeterli olmaktadır. Amaca göre ayrı ayrı meme loblarından veya bunların karışımından, ya da tank sütünden alınan süt numunelerinde hücre sayımı yapılabilmektedir.

California Mastitis Test (CMT)

SHS’nın yaklaşık değerinin yarı sayısal (semikantitatif) olarak tespit yöntemidir. Yarı kantitatif olmasına karşın çabuk sonuç vermesi, güvenilir ve uygulamasının kolay olması ve maliyetinin fazla yüksek olmaması nedeniyle işletmede sıklıkla uygulanabilecek bir testtir. Aynı zamanda sütün pH’sının belirlenmesini de sağlamaktadır.

Elektriksel İletkenlik Testi

Mastitislerde, meme dokusundaki geçirgenliğin artmasına bağlı olarak, sütün iyonik bileşimi de değişmektedir. Sütteki Na+ ve Cl- miktarı artarken, K+ oranı düşmektedir. Bu nedenle, mastitisli sütlerde elektriksel iletkenlik de artmaktadır.

Sütün pH’sının Saptanması

Yeni sağılmış normal bir sütün pH’sı hafif asidiktir ve 6,4- 6,8 arasında değişmektedir. Mastitis olgularında laktoz yapımının azalması ve kandan süte alkali tuzların geçmesine bağlı olarak süt pH’sı çoğunlukla yükselmektedir. Bu nedenle, sütteki alkaliliğin saptanması bir tanı yöntemi olarak kabul edilmektedir.

Sütün Bakteriyolojik Muayenesi

Mastitisin temel nedeni, bakteriyel enfeksiyonlardır. Meme içi bakteriyel enfeksiyonlarda, SHS birkaç saat içinde ml’de bir milyona ulaşabilmektedir. Enfekte meme loblarının ortaya konulmasında en kesin yol, sütte patojen varlığının saptanmasıdır. Bununla birlikte bir meme lobu enfekte değilse, sütteki SHS genelde 200.000/ml’nin altında olmaktadır. Sütteki bakterilerin ve enfeksiyon etkenlerinin varlığı bakteriyolojik muayenelerle laboratuvarda yapılan ekimler sonucu belirlenebilmektedir.

Sütte Antibiyogram Testi

Mastitisin tedavisinde etken çeşitliliği göz önüne alındığında antibiyogram testi yapılmadan kesin sonuç beklenemez. Bunun için süt numunelerinden oluşturulan bakteri kültürlerine katılan antibiyotik disklerinin bakteri üremesi üzerine etkilerinin ölçülmesi ile uygun antibiyotik seçimi yapılmaktadır.

Sürüde Meme Sağlığı Problemlerine İşaret Eden Parametreler

• Tank Sütü SHS’nın 400.000’den fazla olması
• Aylık % 10’dan fazla meme hastalığı
• Klinik kontrollerde %10’dan fazla memede fibrozis ve sertleşme belirtileri
• Kör meme oranının %2 veya daha fazla olması
• Sürüde toplam %20’den fazla mastitisli meme lobunun bulunması

Mastitis İle Mücadele

Mastitis kontrol programlarının üç ana hedefi vardır. Bunlar; Mevcut enfeksiyonların eliminasyonu, yeni enfeksiyonlardan korunma ve memelerin sürekli mastitis açısından izlenmesidir.

• Günlük kontroller (her sağımda): Strip cup testi muhakkak yapılmalıdır.
• 15 günlük kontroller (veya en az ayda bir): Tank sütünden somatik hücre sayımı, bireysel sütlerden Kaliforniya mastitis testi ve elektriksel iletkenlik testi.

Mastitis yönünden kritik dönemler ve kontrol zamanları Şunlardır; Kuruya alma dönemi, kuru dönemin ilk haftası, doğuma birkaç gün kala, doğum ve erken puerperal dönem, sürüye dışarıdan hayvan katılacağı zaman.

Sütte Somatik Hücre Sayısını Etkileyen Faktörler

Sütte Somatik Hücre Sayısını etkileyen faktörler olarak; mastitis, laktasyonun evresi, ilerleyen yaş ve laktasyon sayısı, stres veya ineğin konforu, kızgınlık, sağım aralıkları, sağım makinaları ve sağım sistem sayılabilir.

Somatik Hücre Sayısının Yorumlanması Aylık olarak sürüde SHS kontrolü, sürünün subklinik mastitis durumunu ortaya koymak bakımından kabul edilebilir bir hedeftir. Yıllık ortalama ve bir önceki yılın aynı ayına ait ortalama SHS ile karşılaştırılarak sürüde olumlu olumsuz değişiklikler görülebilir. Bugün için Avrupa’da normal süt normu için kabul edilen 250.000 SHS/ml süt sağlıklı sürüler için uygun kabul edilebilecek, gerçekleştirilebilir bir hücre sayısı sınırıdır.

İşletmede Mastitisin Kontrol Altına Alınması

Mastitisten korunmada sistematik sürü muayeneleri tüm proflaktik ölçemlerin çıkış noktasını oluşturur. Birçok bulaşıcı hastalıkta aşılamalar ile hastalıklardan korunma mümkün olmakla birlikte mastitislerde aşılamalar arzu edilen seviyede bir koruma sağlamamaktadır. Mastitis aşıları hastalığı önleyememekle birlikte hastalığın şiddetini ve iyileşme sürecini olumlu yönde etkileyebilmektedir. Bu nedenle mastitisten koruma amacıyla sadece yardımcı unsur kabul edilebilirler.

Sağım ve Sağım Hijyeni

Sağım kurallarına titizlikle uyulan ve hijyenik bir şekilde yapılan sağım, meme sağlığının korunması bakımından büyük öneme sahiptir. Sağımda kullanılacak malzemelerin ve kurulamada kullanılan havluların her hayvan için ayrı ve her sağımdan sonra uygun şekilde yıkanıp dezenfekte edilmesi gerekmektedir. Sağımcıların elleri mastitisin bulaşmasında önemli rol oynadığından sağımcıların kauçuk eldiven kullanması ve sağım sırasında sık sık eldivenli ellerini yıkayıp dezenfekte etmeleri ile daha iyi bir hijyen sağlanabilmektedir.

Sağım Öncesinde ve Sağım Sırasındaki Hijyeni İle İlgili İşler

Memelerin yıkanması ve temizliği, kurulama, Strip Cup Testi, dezenfeksiyon Sağım öncesinde ki; Sağım başlıklarının takılması, sağımda süt akışının başlamasının belirlenmesi, sağım süresi, süt akışı, son sütün alınması, memelerin iyice boşalması ve sağım başlıklarının uzaklaştırılması ise sağım sırasındaki hijyen ile ilgili işlerdir.

• Sağım Sonrasında Sağım Hijyeni İle İlgili İşler
• Meme başlarının dezenfeksiyonu: Sağımı takiben meme başlarının daldırma yöntemi ile dezenfeksiyonu mastitisten korunmada en önemli etkiye sahip uygulamalardan biridir.
• İneklerin bir süre ayakta kalması için yemleme: Memede mastitislerin %90’ı memeye meme başı kanalından giren etkenler tarafından oluşturulmaktadır.
• Her sağımdan sonra sağım başlıklarının, Süt taşıyıcı boruların temizliği ve dezenfeksiyonu • Sağım makinesinin dış temizliği ile süresi dolan, eskimiş, çatlamış sağım başlık ve borularının yenilenmesi.

Hijyenik Açıdan Sağım Tekniğinin Kontrolü

Günlük temizlik ve dezenfeksiyon: Özellikle riskli işletmeler ile mastitis sorunu olan işletmelerde sabah ve akşam asidik ve bazik dezenfektanlarla dönüşümlü sağım sonrası dezenfeksiyon önerilmektedir.Haftalık bakım: Haftada bir sağım başlıkları lastiklerinin ve borularının 80°C sıcak su ile yıkanmaları bir takım birikintilerin çözülerek temizlenmesi bakımından gereklidir.

Sağım başlığı lastikleri: Süresi dolan ya da çatlak ve patlak lastikler değiştirilmelidir.

Periyodik bakteriyolojik kontrol: Belirli aralıklarla sağım sisteminin belli bölgelerinden örnekler alınarak temizlik ve dezenfeksiyonun yeterli olup olmadığı kontrol edilmelidir.

Sağım Tekniğinin Kontrolü

Sağım sistemi ayarları, meme başlıklarında ölçülmesi gereken vakum, pulzasyon ve vakum oranı ölçüleridir.Bunlar; Vakum (40-45 kPa), Pulzasyon (45-60 p/dk), Vakum oranı (% 50-75) dır. Hastalıkların önlenmesi bakımından, sağımın doğru yapılması kadar sağım sisteminin teknik ayarları da büyük öneme sahiptir.

Meme Sağlığı Yönünden Kuru Dönem Stratejisi

Kuru dönem bir sonraki laktasyon için memenin dinlenmesi, rejenerasyonu ve vitamin-mineral depolaması için gerekli bir zamandır. Kuru dönem ortalama 6-8 hafta olacak şekilde hesaplanarak inekler kuruya alınırlar. Doğumdan 2-2,5 ay kadar önce kuruya alınması planlanan inekler meme muayenesine tabi tutulmalıdır. Bu muayene ineğin kuruya alınmasının planlandığı günden 15 gün kadar önce gerçekleştirilmelidir. Kuruya çıkarmada sağımın sona erdirilmesi amacıyla farklı 3 yöntem uygulanabilir. Bunlar memelerin tam olarak boşaltılmaması, aralıklı sağım ve aniden sütten çıkarmadır. Kuruya çıkarma mümkünse son normal sağımı takiben aniden sütten çıkarma yöntemiyle gerçekleştirilmelidir.

Çevre Analizi

• Yeterli sayıda durak ineklerin istedikleri zaman dinlenebilmeleri ve daha az strese maruz kalmaları açısından gereklidir.
• Gezinti yerleri temiz kuru olmalı, kaygan olmamalıdır. Dikenli bitkiler, teller ve kesici cisimler bulunmamalıdır.
• Her hayvanın istediği zaman, istediği miktarda yem yiyebilmesine yetecek yemlik ve yem sunulmalıdır.
• Ahırda gübrenin yeterli sıklıkta temizlenmesi ve uygun şekilde depolanması gerekmektedir.