Ünite 6: Boşaltım ve Üreme Sistemleri

Boşaltım ve Üreme Sistemleri (Systema Urogenitalia)

Boşaltım ve üreme sistemlerini oluşturan organların tek sistem altında toplanmalarının nedeni gelişim, yerleşim ve işlev yönünden birbirlerine çok yakın olmalarıdır. Oysa bu iki sistem grubunun ortak son bölümleri hariç birbirleri ile ilgileri bulunmamaktadır. Bu nedenle, bu sistem grubunu systema urinaria (boşaltım sistemi) ve systema genitalia (üreme sistemi) adı altında ayrı ayrı alt başlıklar halinde incelemek daha doğrudur.

Boşaltım Sistemi (Systema Urinaria)

Bu sistemi oluşturan organlar; ren, ureter , vesica urinaria ve urethra ’dır.

Böbrek (Ren)

Cavum abdominis denilen karın boşluğunun tavanında, planum medianum’un sağında ve solunda, son göğüs omurları ile ilk bel omurları düzeyinde bulunan bir çift organdır. Sürekli olarak kandan üre ve ürik asit gibi artık ürünleri süzerler. Vücudun tuz ve su dengesini ayarlarlar.

Böbrek, en dıştan böbrekleri dış etkilerden etkin olarak koruyan capsula adiposa denen yağ dokusu katı ile sarılmıştır. Hemen üzeri ise capsula fibrosa denilen, çokta elastik olmayan bir zar ile sarılıdır. İki böbreğin duruşu asimetriktir.

Sidik Kanalı (Ureter)

İdrarı, ren’den sidik kesesine taşıyan, ince boru şeklindeki bir kanaldır. Ureter’in karın boşluğu içerisinde seyreden kısmına pars abdominalis denir. Pelvis boşluğuna girdiği noktadan vesica urinaria’ya kadar olan kısmına da pars pelvina adı verilir.

Ureter’in duvarı tunica adventitia, tunica muscularis ve tunica mucosae olmak üzere üç kattan yapılmıştır.

Sidik Kesesi (Vesica Urinaria)

Ureter sayesinde sidiğin depolandığı ve genişleme kabiliyetinin oldukça yüksek olduğu torba şeklindeki bir organdır. Solum pelvis osseum’un (pelvis’in kemiksel tabanı) ön bölümünün üzerinde yer almıştır. Dolduğunda büyür, boşaldığında ise büzüşerek cavum pelvis’in içerisinde kalır. Dişide vesica urinaria’nın dorsal’inde uterus (rahim) yer alır. Erkekte ise vesica urinaria dorsal’de rectum’a değer.

Sidik kesesinin duvarı tunica adventitia, tunica muscularis ve tunica mucosae olmak üzere üç kattan yapılmıştır. Kesenin boyun kısmında bulunan dairesel kas lifleri kasıldığında sidik, kesenin içerisinde hapsolur. Kesenin uç ve gövde kısmındaki dairesel kaslar kasıldığında ise kesedeki sidik dışarıya doğru boşaltılır.

Dış Sidik Yolu (Urethra)

Erkek ve dişi üreme sistemleri içerisinde bahsedilmiştir.

Üreme Sistemi (Systema Genitalia)

Systema genitalia organları erkek hayvanlarda dört, dişilerde ise üç grup organdan oluşur;

1. Her iki cinsiyette de erkek veya dişi tohum hücresini oluşturan gonad organlar,
2. Tohum hücresini geriye doğru götüren iletim yolları,
3. Erkekte bulunan eklenik üreme bezleri ( glandulae genitales accessoriae ),
4. Çiftleşme ( copulator ) organları.

Erkek Üreme Sistemi (Systema Genitalia Masculina)

Sistem içerisinde yer alan organlar sırasıyla; erbezi torbası ( scrotum ), erbezi ( testis ), epididymis , ductus deferens , eklenti üreme bezleri ( glandulae genitales accessoriae ), kamış (penis), erkek dış sidik yolu ( urethra masculina ) ve sünnet derisi ( preputium )’dir.

Erbezi Torbası (Scrotum)

Testis ile epididymis denilen kanalı içerisinde barındıran, deriden meydana gelmiş kör bir kesedir.

Erbezi (Testis)

Erkek gonad organı olan testis’ler, epididymis’le birlikte scrotum içerisinde bulunan oval şekilli bir çift organdır. Görevi, erkek tohum hücresi olan spermatozoa’yı üretmektir. Sol testis biraz daha aşağıda ve geride bulunur.

Testis’i dıştan saran ve ona sıkı sıkıya yapışmış olan sert, beyaz, fibröz zara tunica albuginea adı verilir. Bu katmandan içeri doğru bir dizi değişik kalınlıkta, bağ doku bölmeleri septula testis uzanır. İçerisinde kan damarları ve sinirlerin bulunduğu septula testis’ler, organı loplara ( lobuli testis ) ayırır. Lopların içerisinde çevrede fazla bükümlü olan tubuli seminiferi contorti ile ortaya doğru düzelmiş tubuli seminiferi recti adı verilen tohum boruları bulunur. Tohum boruları ductuli efferentes testis olarak epididymidis’e girerler. Erkek üreme hücresi olan spermatozoa, tubuli seminiferi’lerin duvarındaki hücreler tarafından meydana getirilir.

Epididymis

Testis ile birlikte, scrotum içerisinde onun bir kenarına yapışık olarak bulunur. Bağdoku, damarlar, sinirler ve tohum kanallarından oluşmuştur. Görevi, spermatozoa’nın olgunlaşmasını ve depo edilmesini sağlamaktır.

Testis’ten çıkan ince tohum kanalları birleşerek ductus epididymidis isimli tek kanalı oluştururlar. Daha sonra ductus deferens olarak karına doğru uzanır.

Ductus Deferens

Ductus epididymidis’in devamı niteliğindedir. Onunla urethra arasında seyreden iletim kanalıdır. Görevi, spermatozoa’yı urethra’ya aktarmaktır.

Ductus deferens testis hizasından karına doğru geçtikten sonra testis damar ve sinirleri ile birlikte seröz bir kılıfla sarılarak kastrasyon (eneme, hadım etme) operasyonlarının uygulandığı yer olan funiculus spermaticus adı verilen kordonun oluşumuna katılır.

Eklenti Üreme Bezleri (Glandulae Genitales Accessoriae)

Urethra’nın pars pelvina’sı çevresine dizilmiş üç bezden oluşur. Cranial’den caudal’e doğru, glandula vesicularis (atta vesicula seminalis ), prostata ve glandula bulbourethralis şeklinde dizilirler. Gelişmeleri ve işlevleri seks hormonlarının etkisi altındadır.

Prostata bütün evcil memelilerde görülür. Dış sidik yolu denilen urethra ile hemen hemen kaynaşmış ve onu sarmış vaziyettedir. Yaşlılarda büzüşen bez bu kanalı sıkıştırarak işeme zorluklarına neden olur.

Diğer bez olan glandula bulbourethralis bir çift bezdir. Etçil dışında diğer bütün evcil memelilerde bulunurlar. Herbiri urethra’nın caudal ucunun dorsal’inde yer alır. Üç bez de salgılarını, ayrı kanallar halinde urethra içerisine boşaltır.

Kamış (Penis)

Erkek çiftleşme organı olarak görev yapar. Caverna denen iç boşlukları, kan ile dolduktan sonra şişen ve sertleşen dokudan yapılmış bir organdır. Kedide yönü geriye doğru olduğu halde diğer türlerde, bacakların arasında ve yönü cranioventral ’e doğrudur.

Erkek Dış Sidik Yolu (Urethra Masculina)

Urethra masculina, pelvis içerisinde bulunan pars pelvina ile diğeri dışarıda penis’in ventral yüzünde bulunan pars penina olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. Sidik kesesinin boyun bölümünde ostium urethrae internum ile başlayıp, glans penis’in ucundaki ostium urethra externum ile son bulur.

Urethra’nın pars pelvina ’sının ostium urethra internum’dan başlayıp ductus deferens’lerin açıldığı yere yani prostata’a kadar olan kısa bölümüne pars preprostatica denir. Bu bölüm sadece sidik iletir. Bundan sonraki kısım ise hem sidik hem de meni iletir.

Sünnet Derisi, Çav Torbası (Preputium)

Penis’i içerisinde saklayan deriden bir kılıftır. Domuz preputium’unun dorsal duvarında diverticulum preputiale isimli bir kör kese şekillenmiştir. Burada toplanan sidik artıkları, ölü hücreler ve çevre bezlerin salgıları erkek domuzun özel kokusunun oluşmasını sağlar.

Systema Genitalia Feminina (Dişi Üreme Sistemi)

Dişi üreme organları, yumurtalık yani ovarium ile yumurtalıklar düzeyinde başlayan ve rahime açılan yumurta kanalı ( tuba uterina ), rahim ( uterus ), kılıf veya mehbil ( vagina ), kılıf giriti ( vestibulum vagina ), ferç ( vulva ) ve bızırdan ( clitoris ) meydana gelmiştir.

Yumurtalık (Ovarium)

Dişi üreme bezleri olan ovarium’lar testis’lerin aksine bütün gelişim sürecini vücut boşluğunun içerisinde geçiren sağ ve sol bir çift organdır. Evcil memelilerde karın boşluğunda ve genellikle böbreklerin gerisinde bulunurlar.

Yapısal bakımdan ovarium’lar dışta cortex ovarii ve içte medulla ovarii olmak üzere iki farklı bölümden oluşmuşlardır. Testis’lerde olduğu gibi ovarium’lar da dıştan tunica albuginea denen sert bir zarla sarılmışlardır.

Yumurta Kanalı (Tuba Uterina, Oviduct, Salpinx)

Herbiri kendi tarafının ovarium’ları ile aynı tarafın rahim boynuzu ( cornu uteri ) arasında seyreden, sağ ve sol iki ince, kassal borulardır. Oocyt’i ovarium’dan rahime iletme görevini üstlenmişlerdir. Döllenme çoğunlukla tuba uterina’da meydana gelir. Çok hareketli olan spermatozoa, tuba uterina mucosa’sındaki kirpikler ( cilia ) ve salgı akımı ile ters yönde çarpışarak ovarium’a doğru yol alır. Oocyt’le karşılaştığında hemen onun içerisine girer ve döllenme işlemi tamamlanmış olur.

Tuba uterina’nın ovarium’a yönelik, huni şeklindeki ucuna infundibulum tubae uterinae denir. Bunun ortasında ostium abdominale tubae uterinae isimli bir delik bulunur. Dişi üreme hücresi oocyt bu delikten tuba uterina içerisine düşer. Geriye doğru çok kıvrımlı bir seyir gösteren bu bölümün uterus’a doğru uzanan kısmının ucunda, uterus’a açılan ostium uterinum tubae isimli bir delik bulunur.

Rahim, Döl Yatağı, Kuzuluk (Uterus)

Uterus, önde tuba uterina arkada ise kılıf denilen vagina ile ilişkili olan, içi boş kassel bir organdır. Çalışması hormonların kontrolündedir. Döllenmiş ovum’u alır ve onun yerleşip bağlanmasını sağlar. Doğuma kadar sürekli gelişen embriyo’yu besler, korur ve onun foetus haline gelmesine imkân verir. Gebeliğin sonunda foetus’u kendi kaslarının güçlü kasılmaları ile doğum kanalı veya çiftleşme yolu aracılığı ile dış dünyaya çıkartır.

Evcil memeli hayvanlarda uterus, öne doğru uzayan ve cornu uteri denen bir çift boynuz, corpus uteri isimli bir gövde ve geriye yönelik cervix uteri isimli bir boğum veya boyun bölümlerini kapsar.

Cornu uteri , corpus uteri’nin cranial’inden çıkarak sağlı sollu öne doğru ve birbirinden uzaklaşarak giden borusal oluşumlardır.

Corpus uteri , değişik uzunluklarda, basit bir kassal borudur. Kısmen cavum abdominis’te kısmen cavum pelvis’te yer alır. İç boşluğu cavum uteri adını alır.

Cervix uteri , uterus’u vagina ile bağlayan gerideki bölümüdür. Duvarını düz kaslar ve katı bir fibröz doku oluşturmuştur. Kalın duvarlı bir silindir görünümündedir.

Dar olan iç boşluğu , canalis cervicis uteri adını alır.

Uterus’un en dışını tunica serosa denen, peritoneum’dan gelen seröz bir zar kaplamıştır. Buna perimetrium da denir. Doğumda uterus’taki yavrunun dışarı çıkabileceği en uygun durumu almasını bu bağ sağladığı gibi uterus’un kendi çevresinde dönmesi ile yer değiştirmesi gibi bazı zararlı durumlara gene bu bağ neden olur. Uterus’un tunica muscularis ’ine myometrium denir. Bu katman cervix’te kalın olduğundan, uterus’un büzgeci görevini de üstlenmiştir. Uterus’un iç yüzünü endometrium denilen tunica mucosae katı döşemiştir. Gevişgetirenlerde endometrium’unun üzerinde caruncula isimli bir takım ortası çukur çıkıntılar vardır.

Kılıf, Hazne, Mehbil (Vagina)

Cervix uteri ile kılıf giriti denilen vestibulum vagina arasında yer alan ince duvarlı borusal bir organdır. Vestibulum vagina, vulva ve clitoris ile birlikte dişinin çiftleşme organlarını oluştururlar. Çiftleşmede penis buraya kadar girer. Bu fonksiyonun dışında vagina, doğum yolunun önemli bir bölümünü de oluşturur.

Cavum pelvis’in içerisinde uzun eksen boyunca uzanır. Dorsal’inde rectum, ventral’inde vesica urinaria ile urethra bulunur. Cervix uteri’nin caudal bölümü domuz dışındaki türlerde vagina’nın ön bölümünün içerisine doğru hafifçe uzayarak portio vaginalis isimli bir çıkıntı yapmıştır. Vagina ile vestibulum vagina’nın birleştiği noktada, vagina’nın tabanında ostium urethrae externum adı verilen urethra’nın dış deliği yer almıştır. Buradan cranial’e doğru olan parça, vagina caudal’e doğru olan parça vestibulum vagina ’dır.

Kılıf Giriti, Mehbil Giriti (Vestibulum Vaginae)

Hem üreme, hem de boşaltım sistemine aittir. Yani bu sistemlerin salgıları ve gerekli işlevleri için ortak bir yol olmuştur. Ostium urethrae externum’dan vulva’ya kadar uzanır. Geviş getirenler ve domuzda organın tabanında ve urethra’nın dış deliğinin hemen altında diverticulum suburethrale adı verilen bir kör kese bulunur.

Kırmızımtırak renkli olan vestibulum vagina mucosa’sı içerisinde mukus üreten bezler bulunur. Bezlerin salgıladığı mukus çiftleşme ile doğumda işlevsel yönden büyük kolaylık sağlar. Kızgınlık döneminde bolca mukus salgılanır. Bu salgı, fremon denen ve erkekleri çekici koku hormonları kapsadığından karşıt cinsin, dişisini arayıp bulmasını sağlar.

Ferç (Vulva)

Dişi üreme yolunun dışarı açılan yarık şeklindeki en son bölümüdür. Anus’un hemen altında yer alır. Temelini labium vulvae adı verilen sağ ve sol dudaklar oluştururlar. Dudaklar arasındaki yarığa rima vulvae adı verilir. Bu yarıktan vestibulum vaginae ’ye dolayısıyla üreme kanalına girilir.

Bızır (Clitoris)

Vulva dudaklarının alt, iç kısmı içerisinde bulunan ve penis karşılığı olan bir organdır. Bu nedenle yapısı ve bağlantıları penis’inkilere oldukça benzer. Penis’ten en büyük farklılığı küçük oluşu ve üzerinde urethra ’nın bulunmamasıdır.

Dişi Dış Sidik Yolu (Urethra Feminina)

Dişi hayvanlarda urethra, cervix vesicae denilen sidik kesesinin boyun kısmından başlar, pelvis’in tabanı boyunca orta eksen üzerinde geriye doğru uzanır. Vagina ile vestibulum vagina arasına açılır. Başladığı yerdeki deliğine ostium urethrae internum , açıldığı yerdeki deliğine ise ostium urethrae externum denir. Sığır ve domuzda vagina’ya açıldığı yerin altında ve aynı deliğe açılan bir kör kese veya torba meydana gelmiştir. Buna, diverticulum suburethrale denir.

Tunica muscularis dışta uzunlamasına içte dairesel liflerden oluşmuştur. Son bölümde bu kasları lateral ve ventral’den çizgili bir kas olan musculus urethralis çevreler ve bu şekilde sidik akımını denetleyen sphincter urethrae isimli bir büzgeç şekillenmiş olur.