Ünite 6: Hayvansal Gıdalarda İlaç Kalıntıları, İlaçların Ruhsatlandırılması, Dağıtımı,

Hayvansal Gıdalarda İlaç Kalıntıları

Hayvanlarda büyüme ve gelişmenin hızlandırılması için anabolizan etkili hormonlar, antibakteriyeller, antikoksidialler ve bazı ilaçlar yaygın olarak kullanılmıştır. Antibakteriyeller, antelmentikler ve antikoksidialler hastalıklara karşı hayvanları koruyup yemden yararlanmayı artırarak hayvansal ürün üretiminde artışa neden olmuşlardır. Ancak, bu ilaçların bilinçsizce kullanılması pek çok sağlık sakıncalarını da beraberinde getirmiştir. Belirtilen nedenlerle günümüzde büyüme ve gelişmeyi hızlandırıcı olarak ilaçların kullanımına, başta Avrupa Birliği (AB) ülkeleri olmak üzere Türkiye’de dahil dünyanın pek çok yerinde yasak getirilmiştir.

Hayvan Büyütme Faktörü Olarak Kullanılmış ve Yasaklanmış İlaçlar

Antibiyotikler

Bir dönem antibiyotikler hayvanları hastalıklardan korumak amacıyla tedavi dozlarının altında ve hayvan kesime gidene kadar yemle kullanılmışlardır. Hayvansal gıdalardaki veteriner ilaç kalıntılarından kaynaklı istenmeyen etkilerin gözlenmesi, başta AB ülkeleri olmak üzere dünyada pek çok ülkede bunların yasal denetimlerinin yapılması ve kimi ilaçların kullanımının yasaklanması zorunluluğunu gündeme getirmiştir. Bu amaçla antibiyotikler kapsamında ilk uygulamalar 1969’da İsveç’te başlamıştır.

Antikoksidialler

Koksidiozis, başta kanatlı yetiştiriciliği olmak üzere, kısmen diğer evcil hayvanlarda da sorun olan ve bir çeşit protozoonun özellikle bağırsak epitellerini tahrip etmesiyle seyreden bir hastalıktır. Yetiştiricilikte önemli kayıplara neden olduğundan yakın zamana kadar ilaçlar sağaltım dozlarının altında hayvanları hastalıktan korumak amacıyla özellikle yemlerine katılarak uygulanmıştır. Bu amaçla sulfonamidler ile monensin, lasolosid, salinomisin gibi iyonofor antibiyotikler kullanılmıştır.

Hormonlar

Doğal hormonların elde edilmesi zor olduğundan daha çok sentetikleri kullanılmıştır. Testosteron, progesteron, östrojen ve somatropin doğal hormonlardır, insan ve hayvanlarda bulunur. Bu hormonlar türlere göre bazı ufak değişiklikler göstermekle birlikte gıdalarla kalıntılar şeklinde alındığında insanlarda benzer etkiler oluşturacağı beklenmektedir. Amerika Gıda ve İlaç Dairesi (US-FDA), gıdalarla alınacak kalıntıların insan vücudunda günlük sentezlenen miktarlardan çok daha düşük olduğunu ileri sürerek bunların zararlı etkilerinin oluşmayacağını bildirmiştir.

İlaç Kalıntılarının Sebepleri

Veteriner ilaç kalıntılarının pek çok sebebi vardır. Bunların başında, ilaçların uzman olmayan kişiler tarafından yanlış şekilde kullanılması, tezgah üstü ilaç kullanımı (Over-the-counter-OTC), etiket dışı ilaç uygulamaları gelmektedir.

İlaç kalıntı arınma sürelerine (İKAS) uyulmaması ilaç kalıntılarının bir diğer sebebidir.

Gıda değeri olan hayvanlarda kullanılan ilaçların formülasyonları da kalıntı riskinin oluşmasında önem taşır. Bunun dışında kalıntı kontrollerinde yeterince hassas yöntemlerin kullanılmaması da kontrollerden gelen zafiyetten kaynaklı bir risk oluşturmaktadır.

İlaç Kalıntılarının Etkileri

İlaç kalıntılarının ekonomik ve sağlık (güvenlik) olmak üzere iki yönlü olumsuz etkileri vardır. Ekonomik zararlar, en yaygın olarak penisilin ve benzeri antibiyotiklerden ileri gelir. Süt ürünlerindeki bu tip antibiyotik kalıntıları yararlı bakterilerin/mayaların ölümüne neden olduğundan starter kültürlerin, yoğurdun, peynirin, tereyağın, kremanın yapımında bozulmaya ve kötü ürünün tüketime sunulamamasıyla ciddi ekonomik kayıplara neden olur. İlaç kalıntılarının güvenlik yönünden etkileri ise doğrudan-kısa sürede ve dolaylı yoldan-uzun sürede olmak üzere iki şekilde değerlendirilir. İlk grup etkiler hayvan sağaltımında kullanılan ilaçların dokularda oluşturduğu kalıntıların ürünlerle alınması neticesinde insanlarda görülen aşırı duyarlılık reaksiyonları ve toksik etkileri ifade eder. İkinci gruptaki etkiler ise kalıntılara bağlı tüketicilerde görülebilecek kanserojen, teratojen, mutajen, üreme ile ilgi sorunlar ve bakterilerde direnç gelişimini karşılar. Dolayısıyla kalıntılar tüketicilerde hafif bir alerjiden, kanserojen, teratojen, mutajen ve üreme ya da doğrudan ölüme kadar varan çeşitli zararlı etkilere neden olabilir. Hormon kalıntılarına uzun süreli maruziyet cinsiyet karakterlerinde değişikliğe, antibiyotik ve antelmentik kalıntılı ürünlerin uzun sure tüketilmesi ise bakteri ve parazitlerde direnç gelişimi ile kontrol edilemeyen hastalık salgınlarına yol açar.

Teratojenik etki: İlaç ve metabolitlerinin anne kanından yavru zarı yoluyla yavruya geçmesi sonucu yavruda görülen şekil bozuklukları veya noksan gelişmedir.

Mutajen etki: İlaç ya da zehirli maddelerin hücre DNA’sında yaptıkları kalıcı değişikliklerdir.

İlaç Kalıntılarının Kontrolü ve Türkiye’deki Yasal Düzenlemeler

Kabul edilebilir günlük alım (KGA):KGA, gıdalarda kalıntı halinde bulunan bir ilaç veya kimyasal maddenin, tüketicilerin sağlığı üzerinde hiçbir olumsuz etkisi olmaksızın, yaşam boyunca ve günlük olarak alınabilir miktarını ifade eder; diğer bir anlatımla, herhangi bir ilaç veya kimyasal madde kalıntısı bakımından KGA tüketici yönünden bir tehlike doğurmaksızın gıdalarla günlük olarak alınabilecek miktardır.

Sıfır Tolerans : Kanserojen etkiye sahip ilaç ya da kimyasal maddelerin gıda maddelerinde bulunmaması gerektiğini ifade eden terim.

İlaç Kalıntılarının Önlenmesi

Gıda elde edilen hayvanlarda kullanılan ilaçların formülasyonları kalıntı riskinin oluşmasında önemli faktördür. Bu nedenle, veteriner ilaç endüstrisi, kalıntı riskini en aza indirecek ilaç formülasyonlarını geliştirme yönünde çalışmalarını yoğunlaştırmalıdır. Kalıntı riskinin azaltılmasında veteriner hekimlerin rolü de oldukça önemlidir. Veteriner hekim tedavide etkin ve kalıntı riski düşük ilacı seçerek ve özellikle injektabl ürünlerde doğru uygulama yerine injeksiyonla bu riski azaltabilir. Keza, ilaç seçiminde, hayvanda biyotransformasyon organların sağlık durumunun göz önüne alınması, etiket dışı ilaç kullanımlarının önlenmesi, ilacın kullanımından sonra prospektüste bildirilen İKAS’a uyulmasının sağlanması, yetiştirici ve tüketici bilincinin artırılması, konu ile ilgili kurum ve kuruluşların kalıntılarla ilgili gerekli izlemeleri düzenli olarak yapması da kalıntıların önlenmesinde ayrı bir önem taşımaktadır. Bu sürelerin her ilaç maddesi için yapılan çalışmalarla belirlenmesi gerekir.

Prospektüs: İlaç kutusunda bulunan ve ilacın içindeki etkin madde/maddeler, etkili olduğu alanlar, kullanım şekli, kullanım miktarı, kullanımının sakıncalı olduğu haller ve benzerleri hakkında kısa ve öz bilgi veren belgedir.

Kalıntı İçeren Ürünlerin Değerlendirilmesi

Tüketilmeden önce besinlerin pişirilme, konserveleme gibi herhangi bir işlemden geçirilmesi ya da dondurucuda tutulması, ilaç kalıntılarının kalış ve kaybolması üzerinde etkili olabilmektedir. Pişirme esnasında proteinlerde yıkımlanma, sıcaklığa ve pişirilme şekline bağlı olarak rutubet ve yağ kaybı ile pH’da değişim görülebilir; bu faktörlerden bir veya bir kaçına bağlı olarak ilaç kalıntılarının çözünebilirliği ya da miktarında değişiklik söz konusu olabilmektedir. Hayvansal ürünlerde rastlanabilecek veteriner ilaç kalıntıları için belirlenen İKAS değerleri pişmemiş veya işlem görmemiş ürünler için belirlenmiştir.

İlaçların Ruhsatlandırılması, Dağıtımı, Satışı ve Kontrolü

Veteriner İlaç Mevzuatı

Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından, Avrupa Birliği mevzuatına tam uyumlu 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu ile birlikte Yönetmelikler, Talimatlar vb. ikincil mevzuatla veteriner sağlık ürünlerine ilişkin güncellemeler ve düzenlemeler yapılmıştır.

Yetkili otorite, Bakanlık düzeyinde Tarım ve Orman Bakanlığı olup, Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü’nde; Veteriner Sağlık Ürünleri ve Halk Sağlığı Daire Başkanlığı’dır. Veteriner Sağlık Ürünleri ve Halk Sağlığı Daire Başkanlığı 4 Çalışma Grubuna ayrılmaktadır:

• İyi Üretim ve Dağıtım Uygulamaları,
• Pazarlama İzinleri,
• Farmakovijilans, İthalat, Satış ve Veteriner Tıbbi Ürün Takip,
• Gıda Kaynaklı Zoonozlar ve Hayvansal Yan Ürünler.

Tanımlar

Madde 3-(1) Bu Kanunun uygulanmasında;

(40) Kalıntı
(69)Tıbbî olmayan veteriner sağlık ürünleri
(74) Veteriner biyolojik ürünleri
(75) Veteriner ecza deposu
(77) Veteriner sağlık ürünleri
(78) Veteriner tıbbî ürünleri

tanımlamalarına yer verilmektedir.

Veteriner Sağlık Ürünlerinin Onayı, Üretimi ve Sahibinin Sorumlulukları

Madde 12-(1) Veteriner sağlık ürünlerinin üretimi, ithalatı, ihracatı, kullanımı, ambalajlanması, etiketlenmesi, tanıtımı, nakliyesi, depolanması, reçeteli ya da reçetesiz satışı, onayı, kontrolü ve teminine ilişkin işlemler Bakanlık tarafından belirlenir.

Diğer maddeler için ders kitabınızda ilgili konuyu inceleyiniz.

Veteriner Tıbbî Ürünlerinin Toptan ve Perakende Satışı ve Tanıtımı

Madde 13-(1) Veteriner biyolojik ürünler dışındaki veteriner tıbbî ürünlerinin toptan satışı, ecza depoları veya veteriner ecza depoları kanalıyla, perakende satışları ise eczaneler, veteriner muayenehane, klinik, poliklinik ve hayvan hastaneleri kanalıyla yapılır. Ancak, Bakanlıkça izin verilmiş süs kuşları ile akvaryum ve egzotik süs hayvanlarını satan işyerlerinde, veteriner biyolojik ürünler dışındaki sadece bu hayvanlara mahsus olan veteriner tıbbî ürünler satılabilir. Veteriner biyolojik ürünlerin satışına ilişkin hususlar Bakanlıkça belirlenir.

Diğer maddeler için ders kitabınızda ilgili konuyu inceleyiniz.

Veteriner Tıbbî Ürünlerin Uygulanması

Madde 14-(1) Veteriner hekim, uygulayacağı veya tavsiye edeceği, reçeteye tabi veteriner tıbbi ürünler ve terkipler için, reçete düzenlemek, belirlenen kayıtları tutmak ve talep edildiğinde Bakanlığa sunmak zorundadır.

Diğer maddeler için ders kitabınızda ilgili konuyu inceleyiniz.

Veteriner Sağlık Ürünleri ile İlgili Yaptırımlar

Madde 37-(1) Veteriner sağlık ürünleri ile ilgili yaptırımlar belirtilmiştir.

Bu madde kapsamında Veteriner Sağlık Ürünlerinin; onaylı olmayan yerlerde üretimi, ithal edilmesi, gıda değeri olan hayvanlardaki uygulamaları, formül ve spesifikasyonlarına uygulaması, sahte üretim durumlarına ilişkin cezai uygulamalar ifade edilmiştir.

Veteriner Tıbbi Ürünler Hakkında Yönetmelik (24.12.2011 Tarih, 28152 Sayılı Resmi Gazete)

Veteriner tıbbi ürünlerin;

• Üretimi,
• Pazarlama izni,
• İthalatı ve ihracatı,
• Kullanımı,
• Ambalajlanması ve etiketlenmesi,
• Tanıtımı,
• Nakliyesi ve depolanması,
• Toptan veya perakende satışı,
• Reçeteli veya reçetesiz satışı,
• Temini,
• Ürünlerin geri çekilmesi,
• Farmakovijilansı,
• Otovaksinleri,
• Denetimler ve cezaları,
• Askıya alma ve iptal

işlemlerine ilişkin hususları belirlemektedir. Veteriner Tıbbi Ürünler Hakkında Yönetmelik ile birlikte daha önce 1940 yılında çıkartılan 3940 sayılı kanun ve 1262 sayılı İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Kanunu hükmünü yitirmiştir.

Toptan ve Perakende Dağıtım/Satış

Mevzuata göre, veteriner ilaçları, İlaç Firması (imalatçı, ithalatçı)-Ecza Deposu-Eczane ve Veteriner Klinikleri (muayenehane, poliklinik, hayvan hastanesi) kanalıyla dağıtılması gerekmektedir.

Kontrol ve Denetim

Kamu tarafından veteriner ilaçları ile ilgili gerek imalat, dağıtım, satış/kullanım noktalarında yerlerinde formol kontrol (fiziki kontrol) gerekse de buralardan alınacak ilaç örneklerinde kalite (farmasötik), etkinlik (farmakolojik) ve güvenlik kontrolleri (toksikolojik) ile ilgili yeterli denetimler yapılmalıdır.

İlaçlı Yemler

İlaçlı yemler, 2005/12 numaralı İlaçlı Yem Tebliği’ne göre hastalıkların sağaltımı için veteriner hekimin reçetesi ile ön-karışım halinde hazırlanmış ruhsatlı formülasyonların Tarım ve Orman Bakanlığı’nca ruhsatlı yem fabrikalarında yemlere katılarak hazırlanırlar. İlaçlı yemler, Veteriner İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Ruhsat Yönetmeliğine göre ruhsatlandırılırlar.

Veteriner Ecza Depoları Talimatı (22.04.2013 Tarih, 13 Sayı)

Veteriner ecza depolarının ruhsatlandırılması, faaliyetleri ve denetimi ile ilgili işlemleri belirlemektedir. Ekinde ise Veteriner Ecza Deposu İçin Dağıtım ve Muhafaza Uygulamaları Kılavuzu ile Veteriner Ecza Deposu İnceleme ve Denetim Formu bulunmaktadır. Veteriner ecza depolarının ruhsatı aşağıdaki faaliyetler kapsamında verilmektedir;

• Veteriner tıbbi ürünlerin muhafazası, nakli ve toptan satışı,
• Veteriner biyolojik ürünlerin muhafazası, nakli ve toptan satışı,
• Veteriner biyolojik ürünlerin dışındaki veteriner tıbbi ürünlerin muhafazası, nakli ve toptan satışı.

Perakende Satış Yerleri ve Tıbbi Ürün Bulunduran Yerlerin İzin ve Denetim İşlemleri Talimatı (24.05.2013 Tarih, 14 Sayı)

Talimat, veteriner sağlık ürünlerinin perakende satış yerleri, veteriner tıbbi ürün temin izni verilen kamu kurum ve kuruluşları ile hayvancılık işletmelerinin veteriner tıbbi ürün temini, süs kuşları ile akvaryum ve egzotik süs hayvanlarını satan işyerlerinde veteriner tıbbi ürün satışı ve denetimine ilişkin hususları düzenlemektedir.

Veteriner Tıbbi Ürünler İçin İyi Üretim Uygulamaları (GMP) Denetimlerine Dair Talimat (01.03.2013 Tarih, 7799 Sayı)

Talimat, veteriner tıbbi ürünler ve bu ürünlerin üretiminde kullanılan ilaç etkin maddesi üretim tesislerinin İyi Üretim Uygulamaları (GMP) gereklilikleri ile uyum derecesinin belirlenmesine yönelik olarak gerçekleştirilen GMP denetimlerine ilişkin usul ve esasları düzenlemektedir.

Homeopatik Maddeler

Homeopati, bir hastalığın, hastalık belirtilerini sağlam bir insanda ortaya çıkarabilecek maddelerin çok düşük dozlarda hastaya verilmesiyle tedavi edilebileceği inancına (benzerler benzerleriyle tedavi edilir esasına) dayanan bir alternatif tıp yöntemidir.

Homeopatik veteriner tıbbi ürünlerde kullanılan maddeler 2007/17 numaralı Tebliğ’de Ek 2’de yer almıştır. Bu maddeler, organik hayvancılıkta da kullanılmaları sebebiyle, son derece cezbedici görülmektedir. Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik’te “homeopatik tedavi yöntemleri uygulanır” ifadesi vardır.

Organik Hayvancılık Ürünleri

Bu amaçla genellikle tıbbi bitkiler/ürünler kullanılır. Türkiye’de hayvanlarda kullanılmak için ruhsatlandırılmış bir bitki/bitkisel ürün veya müstahzar yoktur. Yalnız, gıda değeri olan hayvanlarda kullanılmasına izin verilen bitki kaynaklı maddeler (bitkiler ve/veya bitki kısımları) GKGM tarafından belirlenmiş ve 2007/17 numaralı Tebliğ’de Ek 2’de yayınlanmıştır. Tıbbi bitkiler ve droglar organik tarım ve hayvancılık bakımından son derece önemlidir. Bu hususta Organik Tarım Kanunu (5262 sayılı) ve Türkiye’de Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik yayınlanmıştır.

Reçete Talimatı (12.03.3013 Tarih, 10 Sayı)

Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü Reçete Talimatındaki ise şu şekilde bir tanım yapılmaktadır; “Veteriner hekim tarafından, veteriner tıbbi ürün satış yetkisine sahip eczacı ya da bir veteriner hekime hitaben yazılan, hekimin kimlik ve adres bilgileri ile diploma numarasını, hayvana ait kimlik ve adres bilgilerini, kullanılması tavsiye edilen ürün veya terkipler ile uygulamalar hakkındaki bilgileri içeren tarihli ve imzalı belgedir.”

Veteriner Tıbbi Ürünler Hakkında Yönetmelik 24/12/2011 tarih ve 28152 sayılı Resmî Gazetede ve Veteriner Tıbbi Ürünler Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik ise 11.01.2013 tarih ve 28525 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Bu yönetmeliğin 47 inci maddesinde perakende satış yeri kayıtları, 48 inci maddesinde reçete ile ilgili esaslar belirlenmiştir.

Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü 2013/10 sayılı genelge ile kullanılacak bu reçetelerde yer alması gerekli bilgileri, reçetelerin basılması, kayıt altına alınması ve saklanması ile ilgili kuralları belirlemiştir. Reçeteler, reçeteyi düzenleyecek veteriner hekimin görevli olduğu yere bağlı olarak A ve B sınıfı olarak iki gruba ayrılır; A seri numarası ile numaralandırılmış reçeteler Bakanlık bünyesinde, yerel idareler, veteriner fakültesi klinikleri veya diğer kamu kurumlarında görevli veteriner hekimlerin düzenledikleri reçetelerdir. B seri numarası ile numaralandırılmış reçeteler mesleğini Serbest Veteriner Hekim olarak icra edenler tarafından düzenlenen reçetelerdir.

Bu Genelge kapsamında Reçeteler; Muayene Reçetesi (Veteriner hekimlerin yapmış oldukları muayene sonrasında düzenlemiş oldukları reçeteler) ve Tavsiye Reçetesi (Veteriner hekimlerin hastayı muayene etmeksizin hayvan sahiplerine tavsiye amaçlı düzenlemiş oldukları reçeteler) şeklinde ikiye ayrılmıştır. Talimat kapsamındaki hükümler aşağıda ana başlıklar halinde verilmiştir;

1. Reçetede bulunması gereken bilgilere ilişkin hususlar;
   • Reçetenin numaralandırılması,
   • Reçetenin sınıfı (Muayene reçetesi - Tavsiye reçetesi),
   • Reçeteyi düzenleyenle ilgili bilgiler,
   • Hayvan sahibi ve hayvan kimlik bilgileri,
   • Veteriner tıbbi ürünlere ilişkin bilgiler,
   • Reçetenin düzenlenmesine ilişkin diğer bilgiler.
2. Reçetenin kayıt edilmesine ilişkin hususlar;
3. Reçetenin basılması ve dağıtılmasına ilişkin hususlar;
   • Seri A reçetelerin basım ve dağıtımı (İl Müdürlükleri tarafından basımı yapılır),
   • Seri B reçetelerin basım ve dağıtımı (Veteriner hekim odalarınca basımı yapılır).

e-Reçete

Hayvan sağlığı alanında kullanılan veteriner ilaçlar için düzenlenen reçeteler, 1 Ocak 2018’den itibaren elektronik reçete (E-Reçete) olarak düzenlenmeye başlandı. Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından uygulaması başlatılan E-Reçete Sistemi ve 2018 yılı Şubat ayı itibarıyla uygulamaya konulacak olan İlaç Takip Sistemi (İTS) ile veteriner ilaçlar tüm aşamalarda etkin bir şekilde izlenebilecektir.