Ünite 1: Farmakolojiye Giriş, İlaç, Doz, Farmasötik İşlemler ve İlaç Şekilleri

Farmakolojiye Giriş

Farmakolojinin Tanımı

Farmakoloji kelime olarak ilaç bilimi demektir. Yunanca ilaç manasına gelen farmakon ve bilim anlamına gelen logos kelimelerinden türetilmiştir. Farmakoloji geniş anlamda hastalıkların önlenmesi, sağaltımı ve tanısında kullanılan ilaç ve diğer maddelerden bahseder. İlaçların kaynakları, fiziksel ve kimyasal özellikleri, hazırlanma ve terkip edilmeleri, farmasötik ilaç şekilleri, dozları, farmakokinetikleri, farmakodinamikleri, yan ve zararlı etkileri, ilaçlar arasında etkileşmeler ve geçimsizlikler, uyarılar farmakolojinin başlıca ilgi alanını oluşturur.

Farmakolojinin Dalları

Farmakoloji bilimi kendi içinde değişik konularla uğraşan birçok alt bilim dalına ayrılır: Drog bilgisi, doz bilgisi, deneysel farmakoloji, klinik farmakoloji, terapötik farmakoloji, Galenik farmasi, reçete bilgisi ve kemoterapi.

Kodeks ve Farmakope (Resmi İlaç Kitabı)

Eczacı, hekim ve hukukçular ile ilaç veya ilaç hammaddelerinin dış alımı ve satışında birliği sağlayan resmi ilaç kitaplarıdır. Kodeks ve farmakopeler sağaltıcı değeri belirlenen ilaçlar ve yardımcı maddelerin özellikleri, tanınma tepkimeleri, miktar tayinleri, saflık kontrolleri, formülasyonları, saklanma şartları gibi resmionaylı bilgileri kapsar.

İlaç

Genel olarak hastalıkların sağaltımında kullanılan maddelere ilaç adı verilir; hastalıkların tanısı ve önlenmesinde kullanılan maddeler de ilaç olarak nitelenir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) “alıcının faydasına olmak üzere, fizyolojik sistem veya patolojik olayları değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılan veya kullanılma amacıyla hazırlanan herhangi bir madde veya ürün” olarak tanımlamıştır.

İlaç firmalarınca, özel formülasyonlar halinde hazırlanıp ambalajlı bir şekilde ve özel isimle pazarlanmış ilaç tıbbi ürün (müstahzar) diye bilinir.

İlaçlar hastada sebebi ortadan kaldırarak tam bir iyileşme sağlayabilirler; bu şekilde etki oluşturan maddelere etiyotrop ilaçlar , etkiye de etiyotrop etki adı verilir. Bazen ilaçlar hastada bazı belirtileri hafifletir veya ortadan kaldırırlar ama sebebe yönelik sağaltımı tam oluşturamazlar; kullanıldıkları sürece hastalığın gelişmesini yavaşlatırlar veya hafif seyretmesini sağlarlar. Bu tür etkiye semptomatik etki veya palyatif etki , yapılan uygulamaya da semptomatik sağaltım veya palyatif sağaltım adı verilir.

İlaçlar iki özelliği ile dikkat çekerler; bunlar etkinin seçici ve geçici olmasıdır. Seçici etki, kullanılış amacıyla ilgili hücre, doku veya organı ve buralardaki belirli biyolojik olayları etkilerken, diğer olayları veya diğer sistem ya da kısımları etkilememesi anlamındadır. Geçici etki , ilaç kullanımının durdurulmasını takiben etkisinin belli bir sürede kendiliğinden kaybolmasını ifade eder.

İlaçların Kaynakları

• Doğal kaynaklar: İlaçların doğal kaynaklarını bitkiler, mikroorganizmalar, madenler ve hayvan kaynaklı maddeler
• Sentetik ve yarı-sentetik maddeler

İlaçların Sınıflandırılması

İlaçlar;

• Kaynaklarına,
• Kimyasal yapılarına (asitler, aldehidler, alkoller, esterler gibi),
• Etki şekillerine (adrenerjik ilaçlar, dopaminerjik ilaçlar, kolinerjik ilaçlar gibi),
• Etki yerlerine (kalp ilaçları, sinir sistemi ilaçları, solunum ilaçları gibi),
• Ana etkilerine (ağrı kesiciler, ateş düşürücüler, kas gevşeticiler gibi),
• Kodekse girip-girmediklerine (majistral ilaçlar, resmi ilaçlar)

göre sınıflandırılabilir.

Zehirli (B-cetveli), ayrı bulundurulacak (C-cetveli), ışıktan korunarak saklanacak ilaçlar, uyuşturucu ve psikotrop ilaçlar diye de sınıflandırılırlar.

İlaçların İsimlendirilmesi

1. Genel isim : İlaçların genel isimleriyle ilgili düzenlemeleri DSÖ yapar. Örgüt, bir şirketin reklamı olmaması ve birçok şirketin değişik yollarla sentezini veya üretimini yaptığı maddelerden birisinin tercihli olarak görülmemesi, kimsenin malı olmaması ve herkes tarafından serbestçe kullanılması için, bulunan her ilkel ilaç maddesine genel bir isim verir. Bu isim International Non Proprietary Name “INN” diye bilinir.
2. Ticari isim: İlaç firmalarının sahipsiz ilaç etkin maddelerinden ürettiği/hazırladığı ilaçlara (müstahzar) verdikleri isimdir. İsim firmaya özeldir ve başka bir firma ürettiği ilaca veremez veya kullanamaz.
3. Kimyasal isim : Uluslararası Kimya Birliği (Union of Pure and Applied Chemistry, IUPAC) tarafından belirlenen kurallara göre verilir. Genellikle uzun ve karmaşık olduğundan kimyasal isim hekimlikte pek kullanılmaz.

Tıbbi Ürün

Tıbbi ürünün; “patentli tıbbi ürün”, “jenerik tıbbi ürün (jenerik ilaç, müstahzar)” gibi çeşitleri vardır.

Doz

Hastada istenen etkiyi oluşturmak için gerekli ilaç miktarı doz olarak bilinir. Herhangi bir etkiyi oluşturabilmesi için ilacın etki yerinde belli bir etkili yoğunluğa ulaşması ve bu düzeyde belli bir süre kalması gerekir; ilaç yoğunluğu bu düzeyin altına indiğinde etkisi sona erer.

Kullanılan ilaç miktarına göre doz; etkisiz doz, etkili doz, zehirli doz ve öldürücü doz diye dörde ayrılır.

Dozun Tayini

Dozun tayininde birim baş hayvan sayısı, kullanılma yolu, hayvanın türü, hayvanın yaşı gibi değişkenler dikkate alınarak hesaplama yapılır.

Sağaltım İndeksi (Sİ)

Bir ilacın sağaltım yönünden hasta için güvenliğini gösteren en önemli ölçütlerden birisidir. Sağaltım indeksi, bir ilacın zehirli veya öldürücü dozu ile sağaltıcı dozu arasındaki oranı veya genişliği ifade eder. Doz-cevap ilişkisine göre bir maddenin birisi sağaltıcı , diğeri de öldürücü etki diye bilinen en az iki kuvantal doz-cevap eğrisi vardır. Yukarıda belirtilen oran ne kadar büyükse ilaç da o ölçüde güvenli ve tehlikesizdir. Uygulamada Sİ’nin belirlenmesinde ÖD ₅₀ /ED ₅₀ veya ED ₅₀ /ÖD ₅₀ oranı dikkate alınır.

İlaç, Fizyolojik Madde ve Zehir

İlaç, fizyolojik madde ve zehirler arasında kesin bir sınır çizilemez. İlaç olarak kullanılan maddeler, özellikle yüksek dozlarda verildiklerinde, zehir olarak etkirken, zehir diye bilinen bazı maddeler (arsenik, striknin gibi) ilaç olarak da kullanılır. Fizyolojik madde olarak bilinen bazı maddeler (vitamin A ve D, tuz, su gibi) belli şartlarda zehirli olabilirler.

İlaçlarda Yapı-Etki İlişkisi

İlaçların yapıları ile etkileri (veya etkinliği) arasında yakın ilişki vardır. Bir maddenin yapısının düz veya dallı zincirli olması; yapıya bağlanan gruplar; yapıda aromatik halka bulunması; bu halkaya bağlanan grupların tipi, yönü (üç boyutlu olarak çizildiğinde) gibi çok sayıda ve çeşitte faktör ilacın etkisini ve/veya metabolizma kalıbını değiştirebilir.

İlaçlar; yapısal olarak özel ve özel olmayanlar diye iki gruba ayrılabilirler. Yapısal özellik göstermeyen ilaçlar genellikle fiziksel ve/veya kimyasal özellikleri ile etkili olurlar; ortamın ozmolaritesini değiştirirler veya hücre zarı fosfolipidlerine ilgi duyarlar.

Etkide yapısal özelliğin önemli olduğu noktalardan birisi de ilacın izomer şeklidir; bu yönden ilacın optik izomer ve geometrik izomer olarak iki izomer tipi vardır.

Farmasötik İşlemler ve İlaç Şekilleri

İlaçların hazırlanması ve hastalara uygulanabilir bir şekle sokulması sanatına ve bilimine Galenik Farmasi adı verilir. Hastalıkların sağaltımında ilaçların hastalara kolay verilebilmesi için uygun şekillerde hazırlanmaları gerekir. İlaçların hastalara uygulanabilir bir şekle sokulması işlemlerine farmasötik işlemler, bu şekilde hazırlanan formülasyonlara da ilaç şekilleri (farmasötik preparatlar, galenik preparatlar) adı verilir.

Hastalıkların sağaltımında ilaçların hastalara kolay verilebilmesi için uygun şekillerde hazırlanmaları gerekir. İlaçların hastalara uygulanabilir bir şekle sokulması işlemlerine farmasötik işlemler, bu şekilde hazırlanan formülasyonlara da ilaç şekilleri (farmasötik preparatlar, galenik preparatlar) adı verilir.

Galenik preparatlar, fiziksel özelliklerine ve hazırlanış şekillerine göre ikiye ayrılırlar. Fiziksel özelliklerine göre katı, yarı-katı ve sıvı ilaç şekilleri; hazırlanış şekillerine göre de majistral ilaçlar, resmi ilaçlar (offisiyel ilaçlar, Kodekse giren ilaçlar) ve tıbbi ürünler (spesiyaliteler, hazır-ticari ilaçlar, müstahzarlar) diye ayrılırlar.

Farmasötik İşlemler

Farmasötik işlemlerin başlıcaları; aktarmak, çözdürmek, damıtmak, elemek, eritmek, ergitmek, ısıtmak, karıştırmak, kurutmak, liyofilize etmek, mikropsuzlaştırmak, ölçmek, özütlemek, sıkmak, süzmek, tartmak, temizlemek, toz etmektir.

İlaç Şekilleri

İlaç şekilleri ise katı, yarı-katı ve sıvı diye üçe ayrılırlar ve her grupta çok sayıda ilaç şekli vardır.

Katı İlaç Şekilleri

• Draje : İnce bir tabaka şeklinde şeker, kakao, çikolata ve benzeri maddelerle kaplanmış tabletlere verilen isimdir.
• Fitil : Düz bağırsağa konularak uygulanmak için hazırlanan konik şekilde, normal sıcakta katı ama vücut sıcaklığında ergiyen ilaç şeklidir.
• İlaçlı mermi : İlaç tabancası ile uygulanan, genellikle mineral madde, vitamin ve antelmintik içeren, 2.5-5 cm çapında, 10-15 cm uzunluğunda, 50-250 g ağırlığında, uzun süreli (3-6 ay) koruyucu amaçla kullanılan ilaç şeklidir.
• Kapsül : Hoş olmayan tat ve kokusu bulunan katı ve sıvı ilaçların verilmelerinde yararlanılan silindirik şekilde jelatin kaptır. Kapsüller ağızdan, düz bağırsak ve vajinal yolla uygulanırlar.
• Tablet : Toz şeklinde ve nem çekici özelliği olmayan ilaç ve bağlayıcı madde karışımlarının özel aletler yardımıyla sıkıştırılmasıyla hazırlanan, genellikle yuvarlak, yüzeyleri düz veya kabarık, bazen çentikli, 1cm x 5cm boyutunda ilaç şeklidir.
• Toz : Bitkisel, hayvansal ve madensel maddelerden elde edilen organik veya inorganik yapılı, kuru ve birbiriyle bağlantısı olmayan ilaç şeklidir.

Yarı-Katı İlaç Şekilleri

• Bol: Haplara göre daha yumuşak kıvamda, yuvarlak veya yumurta biçiminde (1 cm x 3-6 cm) ilaç şeklidir.
• Hap: Toz veya yarı-katı haldeki ilaçlar ile bağlayıcı, şekil verici ve ıslatıcı maddelerin (bal, bal mumu, arap zamkı, gliserin, jensiyan, nişasta, su, şurup gibi) karıştırılıp, hamur haline getirildikten sonra, yuvarlak, oval, silindirik, küre ve benzeri şekillere sokulmasıyla hazırlanan hamur kıvamındaki ilaç şeklidir.
• Lapa: Genellikle enva, un, kepek, patates, bulgur, sabun, nişasta gibi maddelerin su, süt, sirke ile karıştırılmasıyla hazırlanan ve dışarıdan kullanılan ilaç şeklidir.
• Liniment : Katı ve sıvı yağların, esansların, balsamların ve sabunların birisini veya birkaçını alkolde eritilmiş ya da sulu bir sıvıda sübyeleştirilmiş halde ihtiva eden, dışarıdan kullanılan, şurup veya daha koyu kıvamlı ilaç şeklidir.
• Macun : Katı ve sıvı ilaçlarla hazırlanan, hamur kıvamında ve ağızdan kullanılmaya mahsus ilaç şeklidir.
• Merhem : Bal mumu, lanolin, gliserin, reçine, vazelin gibi maddeler veya bunların karışımlarıyla hazırlanan, tekdüze, pütürsüz, deri ve mukozalara uygulanan ilaç şeklidir.

Sıvı İlaç Şekilleri

• Aerosol: Uygun bir çözücüde çözdürülmüş etkin madde ve itici gazdan (propan-bütan gibi) oluşurlar.
• Bulamaç: Daha koyu kıvamlı olması dışında, karışıma benzeyen, yeteri kadar çözünmemiş maddeleri süspansiyon halinde tutan sulu, sıvı bir ilaç şeklidir.
• Çözelti: İlaçların su, alkol, sulu-alkol, yağ ve diğer çözücülerde çözdürülmesiyle hazırlanan ilaç şeklidir.
• Enjeksiyonluk çözelti: Çözeltilerin en önemli grubudur; izotonik, berrak (süspansiyonlar ve kolloid çözeltiler hariç), mikropsuz ve ateş yapıcı madde ihtiva etmemeleri gerekir.
• Karışım: İki veya daha fazla sayıda sıvı ya da katı etkin maddeyi ihtiva eden, içeriden ve dışarıdan kullanılabilen ilaç şeklidir.
• Lavman : Düz bağırsak yoluyla uygulanan çözeltilere (süspansiyon da dahil) lavman adı verilir.
• Özüt: Bitkisel droglardaki etkin maddelerin, su, alkol, alkollü-su, eter gibi çözücülerle özütleme metotlarından birisi ile (özellikle ıslatmak ve tüketmek) özütlenmesi, çözücünün belli bir hacme kadar uçurulmasıyla elde edilen ilaç şeklidir.
• Sübye : Yağ, reçine, zamk, bal mumu gibi suda çözünmeyen maddeleri tekdüze şekilde ihtiva eden, süt görünümünde, içeriden ve dışarıdan kullanılabilen ilaç şeklidir.
• Süspansiyon : Çok ince toz halindeki (genellikle >0.5 µm) katı ilaçların bir sıvıda (genellikle su ve yağ) dağılmasıyla hazırlanan iki fazlı ilaç şeklidir.
• Şurup: Şekerin sudaki yoğun veya hemen hemen doymuş çözeltisine şurup adı verilir.
• Tentür : Bitkisel ve hayvansal ilaçlı maddeler ile madensel ve organik maddelerin alkol, sulualkol, eter, alkollü-eter gibi çözücüler kullanılarak çözünebilir kısımlarının çözdürülmesiyle hazırlanan, genellikle renkli sıvı ilaç şeklidir.