Ünite 3: Sinir Sistemi İlaçları

Merkezi Sinir Sistemi İlaçları

Beyin kabuğu, limbik sistem, orta beyin, beyin sapı, beyincik, omurilik gibi organlardan oluşan merkezi sinir sistemi, şuur, hafıza gibi mental faaliyetler yanında, otonom sinir sistemi (OSS) ve motor görevlerin bütünlük içinde sürdürülmesi; motor ve iç organ faaliyetleri ile ruhi durumun bütünleştirilmesi; vücut ısısı, su dengesi, ara metabolizma, kan basıncı, kızgınlık siklusu, bez salgıları, uyku, heyecan, denge ve hareketlerle ilgili faaliyetlerin düzenlenmesinde görev yaparlar.

Merkezi sinir sisteminde ana görev birimi, gövde ve aksondan oluşan sinir hücresidir. Akson sinir uyarısını (impuls) hücre gövdesinden çevreye ileten kısımdır. Nöron ana biriminde uyarıyı çevreden hücre gövdesine doğru ileten ve her nöronda bulunmayabilen dendrid(ler) vardır. Her hücre gövdesinden bir akson çıkar ve bu bazen dallanır; bunlar akson yan dalları olarak bilinir. Aksonlar veya yan dalları diğer nöronların hücre gövdeleri veya dendridleri ile çok yakın temas (aracılı temas) kurarlar; bu yerlere sinaps adı verilir. MSS dışına çıkan aksonların bir kısmı (motor sinirler) çizgili kas hücrelerine kadar uzanır ve temas kurarken, bir kısmı da Otonom Sinir Sistemi (OSS) gangliyonlarına giderek sinaps yaparlar. Çizgili kas, kalp kası, düz kas, salgı bezleri gibi kendilerine has görev yapan hücrelere efektör hücreler adı verilir. OSS’de gangliyonlarından çıkan aksonlar ve motor sinirlerin efektör yapılarla oluşturdukları temas yerleri sinapsdan ziyade genellikle kavşak olarak isimlendirilir; bunlar nöroefektör kavşak olarak da bilinir. Motor sinir lifleriyle çizgili kasın yaptığı kavşak nöro-musküler kavşak diye isimlendirilir.

Merkezi sinir sisteminde kendi nöronları, sinir uçları ile efektör yapılar ve MSS ile hormonal sistem arasındaki iletişim, haberci diye bilinen maddelerle (transmiter, medyatör, messanger) sağlanır. Nöro-regülatörler olarak da bilinen bu maddeler nöro-medyatörler (NM’ler), nöromodulatörler ve nöro-hormonlar diye üçe ayrılırlar.

Normal olarak sinapslarda uyarı geçişinin kesintisiz olarak gerçekleşmesi ve arkadan gelen uyarıların da aynı biçimde sinaps sonrası zara aktarılabilmesi için, uyarıyı takiben sinir ucundan salıverilen NM’nin görevini yaptıktan sonra çok kısa bir süre (birkaç milisaniye) içinde etkisinin sona erdirilmesi gerekir; bu ise bazı enzimatik ve fizikokimyasal yollarla başarılır.

Merkezi sinir sistemi (MSS) ilaçları kemoterapötiklerden sonra farmakolojide en çok ve sık kullanılan maddelerdir. Bu sisteme etkiyen ilaçlar ağrıyı keserler, ateşi düşürürler, ruhi rahatlama ve sakinleşme yaparlar, uykuya veya canlanmaya sebep olurlar, iştahı keser veya açarlar, kusma yapar veya önlerler ve öksürüğü dindirirler. Beyin kabuğunu etkileyerek kişinin kendisini iyi hissetmesine (öfori) ve hayal görmeye (halusinasyon) sebep olurlar.

Merkezi sinir sistemi ilaçları; bu sistemde oluşturdukları ana etkilerine göre MSS’yi baskı altına alanlar ve MSS’yi uyaranlar diye iki gruba ayrılarak incelenirler.

MSS’yi baskı altına alanlar: Bu ilaçlar kendilerine özel veya özel olmayan etki şekilleriyle MSS’yi baskı altına alırlar; hafif bir sakinleşmeden başlayarak derin anesteziye kadar uzanan şiddette MSS’nin faaliyetini engellerler. Bu ilaçlar aşağıdaki gibi alt gruplara ayrılarak incelenirler:

• Genel anestezikler
• Yerel anestezikler
• Psikotrop ilaçlar
  • Trankilizanlar
  • Nöroleptikler
• Aspirin ve benzeri ilaçlar (Narkotik olmayan ağrı kesiciler)
• Opioidler (Narkotik ağrı kesiciler)
• Kas gevşeticiler
  • Nöro-musküler kas gevşeticiler (Çizgili kas gevşeticiler)
  • Merkezi etkili kas gevşeticiler
• Yatıştırıcı ve uyku ilaçları
• Çırpınma önleyiciler (Antiepileptik ilaçlar)

Cerrahi girişimlerde genel anestezi yapmak için kullanılan genel anesteziklere azotprotoksit, eter, etilklorür, halotan, ketamin, metoksifluran, tiletamin, tiyopental gibi örnekler verilebilir. Bu tip ilaçlar beyin kabuğundan başlayarak, beyin sapı, omurilik soğanı ve omuriliği normal uykudakine benzer şekilde baskılayarak etki gösterirler. yüzeyel (topikal), infiltrasyon, iletim (sinir bloğu), epidural, spinal anestezi diye bilinen birçok yerel anestezi yöntemi ile kullanılan yerel anestezikler, etkili yoğunluklarda sinirlerle (MSS’nin herhangi bir kısmı, her çeşit sinir lifi, nöron gibi) temasa geldiklerinde sinirsel iletimi dönüşümlü olarak engellerler. Benzokain, etilklorür, heksilkain, lidokain, prilokain, prokain yaygın kullanılan yerel anesteziklerdir. Şizofreni (insanlarda), hastanın tutulup-zapt edilmesi, beyindeki organik bozukluklar veya ilaçların sebep olduğu saldırganlık hali, endişe ve gerilimin giderilmesi, preanestezi, nörolept-ağrı kesilmesi ve nörolept-anestezi, bulantı, kusma gibi durumlarda kullanılan nöroleptiklere asepromazin, azaperon, droperidol, klorpromazin, klorprotiksen, promazin, propiopromazin gibi yeşil reçeteyle alınan ilaçlar örnek olarak verilebilir. Bir diğer yeşil reçete ile temin edilen Diazepam, meprobamat, rezerpin gibi transkilizanlar Yatıştırıcı, çırpınma önleyici, merkezi etkili kas gevşetici, preanestezi için kullanılırlar.

Çeşitli ağrılı (baş, diş, eklem, kas ağrısı gibi), ateşli (bakteriyel, viral hastalıklar gibi) ve yangılı-romatizmal hallerde (yumuşak doku, eklem, kas gibi) kullanılan narkotik olmayan ağrı kesiciler sıklıkla veteriner hekimliktede kulanılan Aspirin, diklofenak, etodolak, fenilbutazon, fluniksin, indometasin, karprofen, ketoprofen, mavokoksib, meloksikam, metamizol (novaljin), tolfenamik asit gibi ilaçlar mevcuttur. Opioidler veya başka bir deyişle barkotik ağrı kesiciler kanser ve benzeri hastalıklardaki şiddetli ağrılı hallerde ağrı kesici, preanestezik, öksürük kesici ve ishal önleyici olarak kullanılırlar. Difenoksilat, etorfin, fentanil,loperamid, meperidin, morfin gibi bu ilaçlar uluslararası kontrole tabidirler ve kırmızı reçete ile temin edilirler.

Gallamin, süksinilkolin, d-tubokürarin gibi nöro-musküler kas gevşeticiler, çizgili kasları gevşetmek, preanestezi, hayvanları hareketsiz kılmak, yakalanmalarını ve tutulmalarını kolaylaştırmak, kırık, çıkık gibi kemik-eklem rahatsızlıklarının düzeltilmesini kolaylaştırmak, tetanoz ve benzeri durumlarda çırpınmaları önlemek için kullanılırlar.

Yeşil reçete ile temin edilen ve Çırpınma önleyici, yatıştırıcı, sakinleştirici, preanestezi, hareketsiz kılıcı gibi amaçlarla kullanılan Yatıştırıcı ve Uyku İlaçlarına Diazepam, kloralhidrat, pentobarbital gibi ilaçlar örnek gösterilebilir. Epilepsi ve benzeri nöbetlerle seyreden hastalıklar ve zehirlenmelerin sağaltımında kullanılan antiepileptik ilaçlara Diazepam, fenitoin, fenobarbital, ksilazin örnek verilebilir.

MSS’yi uyaranlar: Bu ilaçlardan bazıları MSS’deki baskıcı NM’lerin (GABA, glisin gibi) etkisini önleyerek uyarıya yol açarken, bazıları da doğrudan nöron zarlarının istirahat potansiyelini azaltarak ve repolarizasyonu geciktirerek nöronların uyarılabilirliğini kolaylaştırırlar. MSS’yi uyaran maddeler, özellikle barbitüratlar vb ilaçlardan ileri gelebilecek solunum merkezi üzerindeki baskının kaldırılması veya tersine çevrilmesinde kullanılırlar. Bu grupta analeptik ve çırpınma yapıcı ilaçlar (genellikle analeptikler başlığı ile bilinirler) bulunur. Aminofillin, doksapram, heptaminol, kafein, niketamid, striknin analeptik gruba örnektirler.

Otonom Sinir Sistemi İlaçları

Otonom sinir sistemi (OSS) istem dışı çalışan düz kaslar, iç organlar, salgı bezleri gibi doku ve organların görevlerini düzenler. OSS, solunum ve kalp hızı, kan basıncı, mide-bağırsak faaliyetleri, idrar yolları, diğer tüm düz kaslı yapılar ve salgı bezlerinin görevlerinin fizyolojik sınırlar içinde tutulmasında (iç denge) çok önemli görevler yapar.

Sempatik sinir sistemi (SSS) ve parasempatik sinir sistemi (PSS) diye ikiye ayrılır. Sempatik sinir sistemi (SSS): Kaynaklandığı anatomik bölgeden dolayı göğüs-bel (torako-lumber) veya nöro-efektör kavşakta açığa çıkan NM’den dolayı adrenerjik sistem olarak bilinir. SSS’nin pregangliyonik lifleri omuriliğin göğüs ve bel bölgelerinde gri maddenin dış yüzünün alt ve üst boynuzları arasında bulunan intermediolateral kolon içinde yerleşmiş hücre gövdelerinden (Clark kolonu) çıkarlar. Parasempatik sinir sistemi (PSS): Bu sistemin pregangliyonik lifleri ortabeyin (mesensefalon), medulla (bulbus) ve sakral omurilikte bulunan nöronlardan (1’inci sıra nöronlar) çıkarlar. OSS’nin parasempatik bölümü anatomik olarak beyinkuyruk sokumu sinirleri (kraniyo-sakral) olarak bilinir. Medullada bulunan parasempatik nöronların aksonları n.facialis (7’nci kafa siniri), n.glossopharyngeus (9’uncu kafa siniri), n.vagus (10’uncu kafa siniri) ve orta beyinde bulunan n.oculomotorius (3’üncü kafa siniri) içinde MSS’yi terk ederler.

Otonom sinir sistemi ilaçlarının şu şekilde sınıflandırılabilir;

• Sempatik sinir sistemi ilaçları
  • Sempatomimetikler
  • Sempatolitikler
• Parasempatik sinir sistemi ilaçları
  • Parasempatomimetikler
  • Parasempatolitikler
• Otonomik gangliyonları etkileyen ilaçlar
  • Uyaranlar
  • Bloke edenler

Sempatik Sinir Sistemi İlaçları

Sempatik sinir sistemi (SSS) sinirsel ve hormonal diye ikiye ayrılır. Sinirsel kısmı SSS’nin sinaps sonrası nöronları oluşturur. Nöro-efektör kavşaklarda uyarının geçişini NA gerçekleştirir. SSS’nin hormonal kısmını sempatik gangliyon benzeri bir yapı olan adrenal bez öz kısmı oluşturur. Buradaki kromafin hücrelerde, NA yanında, bol miktarda adrenalin de hazırlanır, depolanır ve salıverilir; adrenalin, NM olmaktan ziyade, buradan salıverilen bir hormon olarak kabul edilir.

Damarların daraltılması veya gevşetilmesi, düz kasların gevşetilmesi, alerjik hastalıkların sağaltımı, kalp bloğunun önlenmesi, göz bebeklerinin genişletilmesi, MSS’nin uyarılması, iştahın azaltılması ve şişmanlığın sağaltımı, kalbin uyarılması başlıca kullanım yerleri olan sempatomimetikler. Adrenalin, dobutamin, dopamin, İPT, NA, amfetamin, bametan, detomidin, efedrin, fenilefrin, klenbuterol, klonidin, ksilazin, medetomidin, metamfetamin, mefentermin, ?-metildopa, nilidrin, orsiprenalin (metaproterenol), ritodrin, salbutamol, simaterol, terbutalin gibi pek çok ilaç örneği mevcuttur. Sempatolitikler ise kan basıncının düşürülmesi, kalp hızının yavaşlatılması, kalpte atım düzensizliklerinin önlenmesi, koroner damar yetmezliği, uterusun uyarılması, doğum eyleminin başlatılması gibi durumlarda kullanılırlar. bromokriptin, dibenamin, ergonovin (ergometrin), ergotamin, fenoksibenzamin, karvediol, labetalol, prazosin, yohimbin, atenolol, metoprolol, propranolol, timolol, bretilium, guanetidin, rezerpin gibi çeşitli örnekleri bulunur.

Parasempatik Sinir Sistemi İlaçları

Parasempatik sinir sisteminde (PSS) asetilkolin (Ak) tüm otonomik gangliyonlar, parasempatik nöro-efektör kavşaklar, adrenal bez öz kısmı, somatik nöro-musküler kavşaklarda uyarının geçişini sağlayan NM maddedir.

Parasempatomimetikler, Mide-bağırsak tembelliği, rumen tembelliği, peklik, idrar tutukluğu, atropin ve benzeri maddelerle zehirlenmeler gibi durumlarda kullanılan alt ilaç sınıfıdır. Kolin esterleri (Ak, karbakol, metakolin gibi), alkaloitler (arekolin, pilokarpin gibi), AkE’yi engelleyenler (fizostigmin, neositgmin, pridostigmin gibi).

AkE’yi engelleyenler dolaylı etkili parasempatomimetikler diye de bilinirler. Preanestezi, düz kaslarda spazm çözücü, gözün incelenmesi, taşıt tutması, organik fosforlu (malatiyon, triklorfon gibi) ve karbamat (aldikarb, karbaril gibi) insektisitlerle zehirlenmelerde antidot olarak kullanılan Parasempatolitiklere Adifenin, atropin [(±)-hiyosiyamin], atropin metilnitrat, flavoksat, glikopirolat, hiyosin (skopolamin), hiyosin N-butilbromür, homatropin, metantelin, propantelin, pirenzepin ilaçları örnek olarak verilebilir.