Ünite 3: Konak Parazit İlişkileri

Konak ve Vektör

Birlikte yaşayan iki canlı arasındaki ilişkinin parazitizm olması ve canlının paraziter hayata uyum sağlayıp yaşamını devam ettirebilmesi için parazit için mutlaka ortamda bir konak olmalıdır.

Konak ve Konak Çeşitleri

Parazitlerin üzerinde veya içinde yaşadıkları, çoğaldıkları ve beslendikleri canlılara konak denir. Paraziti taşıyan her türlü canlı bir konaktır. Parazitler yaşamlarının devamı için birden fazla konağa ihtiyaç duyarlar. Konaklar genellikle taşıdıkları parazitlerden daha büyük ve güçlüdürler. Ayrıca parazit olan bir canlı başka bir parazitin konağı olabilir. Konaklar parazitlerin gelişmesinde ki görevlerine göre adlandırılırlar.

Son Konak

Bir parazitin erişmiş şeklini taşıyan konaklara son ya da kesin konak denir. Bu tür konaklar parazitin üreme olgunluğuna eriştiği ve çoğaldığı konaklardır. Parazitte üreme görülmüyorsa son konak diğer konaklarla kıyaslanarak belirlenir.

Ara Konak

Bir parazitin gelişme dönemlerinden birini taşıyan konaklara denir. Bu konaklar parazitin erişkin olmayan formunu taşırlar. Bazı parazitler ara konağa ihtiyaç duymazken bazıları iki hatta üç ara konak değiştirmek zorundadırlar. Birden fazla konak olduğu durumlarda isimlendirme konak sırasına göre yapılır. Parazitin ara konak üzerinde gelişme geçirip geçirmemesine göre iki tip ara konak vardır:

1. Hakiki ara konak : Parazitin bir gelişim veya çoğalma evresi geçirdiği ara konaktır. Parazitin gelişim evresini tamamlaması için mutlaka bu ara konaklar gereklidir.
2. Paratenik ara konak : Parazit girdiği ara konakta herhangi bir gelişme göstermeden latent halde son konak tarafından alınmayı beklerse bu tür ara konaklara da paratenik ara konak adı verilir. Latent hal; gelişmeyen, inaktif halde bekleyen haldir. Bu tip canlılar normal şartlar oluştuğunda gelişebilirler. Paratenik ara konak zorunlu konaklar olmayıp parazit ile son konak arasında köprü kurarlar. Özellikle larva dönemlerinde bu ekolojik boşluğu doldururlar.

Transport Konak

Bir parazitin bir yerden bir yere taşınmasına yardımcı olan konaklardır.

Rastlansal Konak

Bir konakta bulunan parazitin tesadüfen başka bir konakta bulunması halidir. Bu genellikle bir canlının diğer bir canlıyı yemesiyle ortaya çıkar. Bu parazitler avcı hayvanın sindirim sisteminde bir süre canlı kalırlar.

Rezervuar Konak

Parazit için doğada kaynak rolü oynayan konaklara rezervuar konak adı verilir. Bu konaklar parazitin varlığı ve başka konakların enfekte olabilmesi için kaynak görevi yaparak parazitin neslinin devamını sağlarlar.

• Konak Özgünlüğü : Parazitlerin konak yönünden seçici davranmalarıdır. Bazı parazitlerin konak özgünlüğü yüksek olup sadece belirli konaklarda yaşarken bazılarının konak özgünlüğü daha az olup birkaç farklı konakta yaşayabilirler.
• Konak Zinciri : Herhangi bir parazitin hayat döngüsünde yer alan konakların sıralanışına o parazitin konak zinciri denir.

Vektör ve Vektörlük

Protozoon enfeksiyonlarında parazitli bir omurgalı canlıdan sağlam omurgalı canlıya hastalık etkenlerini aktif olarak taşıyıp bulaştıran omurgasızlara vektör adı verilir. Vektörler arasında artropodlar önemli bir yer tutar. Burada artropodun yaptığı işe ise vektörlük denir.

Mekanik Vektörlük

Hasta olan canlıdan alınan etkenin artropodun vücudunda herhangi bir değişikliğe uğramadan hayvan veya insanlara taşınmasıdır.

Biyolojik Vektörlük: Hasta olan bir canlıdan alınan etken vektör olan artropodun vücudunda çoğalma ve gelişme dönemini tamamladıktan sonra başka bir canlıya bulaştırılır. Burada hastalık etkeni vektörde bir gelişme geçirmek zorundadır. Biyolojik vektörlükte bulaştırma üç şekilde olabilir.

• Çoğalmalı bulaştırma’da hastalık etkeni vektörde sayıca çoğalır fakat biyolojik bir gelişme geçirmez.
• Gelişmeli bulaştırma’da etken vektörde sadece biyolojik gelişme geçirir ama sayıca çoğalmaz.
• Gelişmeli ve çoğalmalı bulaştırma’da ise hastalık etkeni vektörde hem bir biyolojik gelişme geçirir hem de sayıca çoğalır.

Parazitlerin Konaklara Girişi ve Konakta Yerleştikleri Yerler

Parazit-konak ilişkilerinin başlayabilmesi için önce parazitin uygun konağı bulabilmesi ve parazitlenebilmesi ardından da konağın hayatını tehlikeye atmadan onda gelişebilmesidir. Bir parazitin konakta parazitlenebilmesi de başlıca üç dönemde gerçekleşir;

1. Temas dönemi ; parazitin konakla karşılaşmasıdır. Parazit konaklarıyla aktif ya da pasif olarak temas eder.
2. Giriş dönemi ; parazitin konağa girmesidir. Bu da aktif ya da pasif olarak şekillenir.
3. Yerleşme ve aktivasyon dönemi ; parazit esas bulunması gereken organa yerleşerek oraya tutunur.

Doğal Dirençte Rol Oynayan Faktörler

Konakların doğal dirençlerinde rol oynayan faktörlerin başlıcaları aşağıdaki gibidir.

Fizyolojik Faktörler

Konağın Beslenme Şekli: Konağın proteince zengin gıdalarla beslenmesi iç parazitlere karşı dirençte önem taşımaktadır. Bitkisel gıdalar direnç için gerekli olan bazı amino asitler yönünden fakirdir. Karbonhidratlardan zengin bir diyetle beslenen konaklar şeritler için uygun bir ortam oluştururlar.

Yaş : Doğal direnç konakların yaşlarına bağlı olarak değişiklik gösterebilmektedir. Bazı parazitlere karşı yaşlı hayvanlar bazı parazitlere karşı genç hayvanlar daha dirençlidir.

Konağın Vücut Isısı : Doğal direnç üzerine oldukça etkili parametrelerden biridir. Bu nedenle sıcakkanlı hayvanların parazitleri soğukkanlı hayvanlarda gelişemezler.

Kimyasal ve Mekanik Faktörler

Doku ve vücut sıvılarındaki birçok kimyasal madde doğal direnç üzerinde etkilidirler. Deri ve mukozalar paraziter etkenlerin vücuda girişinde karşılaştıkları mekanik faktörlerdir. Ayrıca burun kılları, kirpikler, burun akıntısı, ortamın pH’sı ve osmotik basıncı gibi birçok mekanik ve kimyasal faktör doğal direnci etkilemektedir.

Genetik Faktörler

Tür : Bazı parazitler sadece belirli türleri kendilerine konak olarak seçerler. Bunların dışındaki konaklarda yaşayamazlar. Tür farklılığı parazitin kendisine olduğu kadar larvalarına karşı da doğal dirençte etkili olmaktadır. Doğal direnç ya parazitin tüm dönemlerine karşı ya da belirli dönemlerine karşı şekillenir.

Irk : Bazı konaklar ırk özellikleri nedeni ile bazı parazitlere karşı doğal olarak dirençlidirler. Doğal direnç tam veya da kısmi olarak ortaya çıkar. Direnç tam olduğunda parazit konakta yerleşemeyip kısa sürede vücuttan atılırken direnç hiç yoksa parazit konakta yerleşir ve normal hayatını sürdürür. Ancak konakta kısmi direnç söz konusu ise parazitler konağa yerleşir ancak normal gelişimini tamamlayamaz. Bu durumda; parazitin yaşama süresi kısalabilir, normal büyüklüğüne ulaşamaz, döl yeteneği azalabilir ya da olgunlaşma süresi uzayabilir.

Parazitlerin Konaklarda Yerleştikleri Yerler

Her parazit konak vücudu içinde veya üzerinde belirli bir yerleşim yerine sahiptir. Bazı parazitler ise gelişmeleri esnasında ilk yerleşim yerlerini değiştirirler veya larvaları konak vücudunda göç geçirir. Bu göç parazitlerin gelişme dönemleri bazen hayat döngülerini tamamlayabilmek için bazen de tesadüfen olur. Parazitler yaşadıkları yerlere göre adlandırılırlar:

Endoparazitler: Konaklarının vücut boşluklarında, dokularında veya hücrelerinin içinde yaşayan parazitlerdir. Buna göre de farklı isimler alırlar:

Sölozoik Parazitler ; konakların vücut boşluklarında ya da boşluklu organlarında yaşayan parazitlerdir.

Histozoik Parazitler ; doku içinde yaşayan parazitlerdir. İntraselüler Parazitler; hücre içinde yaşayan parazitlerdir.

Hemoparazitler ; kanın plazma kısmında ya da kan hücreleri içinde yaşayan parazitlere hemoparazit adı verilir.

Ektoparazitler: Deri ve solungaç gibi konaklarının vücudunun dış yüzeyinde yaşayan parazitlere denir.

Parazitlerin Gelişme Şekilleri

Parazitler gelişmeleri esnasında bazı değişimler geçirerek erişkin hale gelir. Bir parazitin hayatı boyunca geçirdiği dönemlerin tümüne o parazitin yaşam döngüsü adı verilmektedir. Bazı parazitlerin gelişmeleri direkt olup herhangi bir ara konağa ihtiyaç duymazlarken bazı parazitlerin gelişmeleri de indirekt olup gelişmelerini tamamlayabilmek için ara konaklara ihtiyaç duyarlar. Bazı parazitler ise hem direkt hem de indirekt olarak gelişebilirler.

Monoksen Gelişme

Bu gelişme şeklinde parazit herhangi bir ara konak kullanmadan hayat döngüsünü tamamlar. Bu tip parazitlere monoksen parazitler denir. Bu tür parazitler bütün hayatını son konakları üzerinde geçirebileceği gibi, hayatının bir kısmını son konak üzerinde bir kısmını da doğada serbest olarak geçirebilirler.

Heteroksen Gelişme

Bu gelişme şeklinde parazit biyolojik gelişmesini tamamlayabilmek için bir veya birden fazla ara konağa ihtiyaç duyar. Bu parazitlere heteroksen parazitler denir. Parazitlerin gelişmelerinde kullandıkları ara konak sayısına göre de iki tip heteroksen gelişme vardır:

1. Diheteroksen Gelişme ; bu gelişme şeklinde parazit hayat döngüsünü tamamlayabilmek için bir ara konağa ihtiyaç duyar. Eğer bu ara konaklar olmazsa bu parazitler gelişmelerini tamamlayamazlar.
2. Poliheteroksen Gelişme; bu gelişme şeklinde parazit biyolojisini tamamlayabilmek için birden fazla ara konak kullanmak zorundadır.

Diheteromonoksen Gelişme

Bu gelişme şeklinde parazit hem ara konak kullanarak hem de ara konak kullanmadan direkt olarak gelişmesini tamamlayabilir. Bazen de parazit bu ara konakları kullanmadan direkt olarak gelişebilir. Direkt gelişmede dışkıyla atılan parazit yumurtaları bulaşık gıdalarla veya tuvaletten sonra otoenfeksiyon ile insanlar tarafından alınırlar ve bunlardan bağırsaklarda önce larvalar sonra da olgun parazitler şekillenir. Otoenfeksiyon ; konaktan atılan parazite ait enfektif dönemlerin konağı tamamen terk etmeden yine aynı konak tarafından alınmasıyla oluşan enfeksiyon şeklidir.

Konak-Parazit İlişkisinin Şekline Göre Parazitizm Tipleri

Parazit ve konak değişik şekillerde birbiri ile ilişki içerisindedirler. Bu ilişki bazen tesadüfi olarak şekillenir, bazen kısa süreli, bazen ise uzun süreli olabilir.

İsteğe Bağlı Parazitizm

Normalde doğada serbest olarak yaşayan bazı canlıların kendi istekleri ile paraziter hayata geçerek başka bir canlının üzerinde, içinde özellikle de yaralarda yaşamasıdır. Bu parazitizm şekline fakültatif parazitizm de denir. Bu şekilde yaşayan canlılara ise istemli parazit adı verilir. Bu tip canlılarda parazitlik bir zorunluluk olmayıp paraziter bir dönem geçirmeden de hayatlarını devam ettirebilirler.

Zorunlu Parazitizm

Obligatör parazitizm olarak da isimlendirilen bu parazitizm şeklinde parazit olan canlılar hayatlarının bir kısmını veya tamamını başka bir canlının üzerinde ya da içinde geçirmek zorundadırlar. Zorunlu parazitlerden bazılarının hayat döngülerinde serbest yaşayan dönemler bulunabilir. Ancak bunlar hayatlarını devam ettirebilmek için yaşamlarının bir bölümünde mutlaka parazitizme ihtiyaç duyarlar. Her parazit türünün konakta kalış süresi birbirinden farklı olduğu için zorunlu parazitizm parazitliğin süresine göre üç farklı şekilde görülmektedir:

Geçici Parazitizm

Doğada serbest yaşayan ancak kısa bir süre için besin almak amacıyla konağa gelen ve beslendikten sonra konağı terk eden parazitlere geçici parazit, bu tip parazitizme de geçici parazitizm adı verilir. Parazit ile konak arasındaki ilişki sadece beslenmeye bağlı gevşek bir ilişki bulunmaktadır. Parazit olan canlı konak üzerinde herhangi bir gelişme ya da çoğalma geçirmez.

Daimi Parazitizm

Bu parazitizm tipinde parazit olan canlı hayatının bütün bölümlerini bir konak üzerinde geçirmek zorundadır. Permanent parazitizm olarak da isimlendirilen daimi parazitizm parazitlerin biyolojilerine bağlı olarak üç farklı şekilde görülmektedir:

1. Tek Konakta Daimi Parazitizm; bu tip parazitizmde parazit tüm hayatını bir konak üzerinde geçirir. Doğada serbest yaşayan herhangi bir dönemleri yoktur.
2. Konak Değiştirerek Devam Eden Daimi Parazitizm ; parazit olan canlı konak dışında serbest bir yaşama dönemine sahip değildir. Ancak nesil değişimine bağlı olarak parazit yaşamını devam ettirebilmek için bulunduğu konaktan başka bir konağa geçmek zorundadır. Ancak bir konaktan diğer konağa geçerken arada serbest yaşayan bir dönemleri yoktur.
3. Konağın Bir Neslinden Diğer Nesline Geçerek Devam Eden Daimi Parazitizm ; burada da parazitin dış ortamda serbest yaşayan bir dönemi yoktur, parazitler enfekte dişi konaklar tarafından yeni nesillerine aktarılmaktadır.

Periyodik Parazitizm

Bu parazitizm tipinde canlı yaşamının bir kısmını parazit olarak sürdürürken bir kısmını serbest olarak geçirmektedir. Devri parazitizm olarak da bilinen bu parazitizm tipi daimi parazitlikten daha sık görülmektedir. Bu parazitizm tipi de parazitlerin yaşama ve gelişmelerine göre değişik şekillerde olmaktadır;

1. Genç şekilleri Parazit Olanlar ; bu parazitizm şekline protelien ya da larval parazitizm de denmektedir. Bu grupta incelenen canlıların larvaları parazit erişkinleri ise doğada serbest olarak yaşamaktadırlar.
2. Olgun Şekilleri Parazit Olanlar ; imagonal parazitizm adı da verilen bu parazitizm şeklinde erişkinler parazit olarak yaşamlarını sürdürürken genç şekilleri ve larva dönemleri serbest yaşarlar.
3. Paraziter ve Serbest Yaşayan Nesillerin Birbirini İzlemesi ; bu parazitizm şeklinde parazit olan canlının bir nesli paraziter hayat geçirirken bunu takip eden nesli serbest olarak yaşar. Bundan sonraki nesilde ise tekrar paraziter yaşam görülür.
4. Bir Biyolojik Gelişme Döneminin Farklı Evrelerinde Parazitizme Dönülmesi ; bu tip parazitizmde parazit olarak yaşayan canlının bazı gelişme dönemlerinde serbest yaşam görülmektedir.

Rastlansal Parazitizm

Normalde doğada serbest olarak yaşayan bazı canlıların istisnai durumlarda herhangi bir canlı organizmaya girerek geçici olarak orada yaşamasına rastlansal parazitizm veya aksidental parazitizm adı verilmektedir.

Süperparazitizm

Herhangi bir parazit türü ile enfekte olan bir konağın taşıdığı parazit türü ile yeniden enfekte olmasıdır. Bu tür parazitizmde konak taşıdığı parazitle yeniden enfekte olunca hastalığın şiddeti artmaktadır.

Multiparazitizm

Bir konağın birden fazla parazit türünü aynı anda vücudunda bulundurması durumudur.

Spesifik Parazitizm

Bazı parazitlerin belirli konakların belirli organ ve dokularında bulunmasıdır. Parazitizm şeklinde parazit o canlıya ve organa özeldir. Eğer başka bir konak tarafından alınırsa hayatını devam ettiremez.

Erratik Parazitizm

Bir parazitin normal olarak bulunması gereken organ veya dokudan başka bir yerde bulunmasına sapık parazitizm denir.

Egare Parazitizm

Parazitin normal olarak bulunması gereken konaktan başka bir konakta bulunmasıdır.

Hiperparazitizm

Parazit olarak yaşayan bir canlının üzerinde ya da içinde başka bir parazitin bulunmasıdır. Yani parazitin kendisi başka bir parazite konaklık apabilmektedir.

Pseudo Parazitizm

Aslında parazit olmayan bazı canlıların ya da çeşitli cansız maddelerin parazit zannedilmesidir. Bu durum genellikle paraziter hastalıkların teşhisi amacıyla yapılan değişik muayenelerde karşımıza çıkar ve incelemeyi yapan kişiyi yanıltabilir. Konağın tükettiği besinler bazen tam olarak sindirilmeden bağırsaklardan geçerse dışkı muayenelerinde yanılgıya neden olabilir.