Ünite 6: Yetiştirme Metotları

Giriş

Hayvancılık işletmelerinde temel amaç yüksek verimlilik yanında sürü büyüklüğünün korunması ve geliştirilmesidir. Sürü büyüklüğünün korunması erkek ve dişilerin birleştirilmesiyle sağlanır.

Damızlıkta kullanılacak hayvanlar aynı ırktan ise bunların birleştirilmesi ile yapılan yetiştiriciliğe saf yetiştirme denir. Saf yetiştirmenin daha yoğun yapılan şekline akrabalı yetiştirme, uzun süre akrabalı yetiştirilmiş sürülere bir defalık bir başka sürüden hayvan katılması ile yapılan birleştirmeye kan katma ya da kan tazeleme denir.

Saf Yetiştirme

Damızlıkta kullanılan hayvanların her ikisi de aynı ırktan ise bu erkek ve dişilerin birleştirilmesi ile yapılan birleştirme yöntemine saf yetiştirme denir. Saf yetiştirmede akraba erkek ve dişiler kullanılabilir. Akraba olanların birleştirilmesi ile olan saf yetiştirmeye akrabalı yetiştirme veya kan yakınlığı , akraba olmayanların birleştirilmesine ise uzak yetiştirme adı verilir.

Saf yetiştirme;

• yeni geliştirilmiş at, sığır, koyun, keçi ırklarının korunması,
• ırkların herhangi başka bir ırkla karışmaması,
• ve hayvanların ırk özelliklerini tam bir şekilde sergileyebilmeleri açısından, kısacası mevcut hayvan gen kaynaklarının korunması için oldukça önemlidir.

Türkiye’de gelişen ekonomik koşullar ve kontrolsüz birleştirmelere bağlı olarak ülkemize özgü yerli ırkların ırk özelliklerini koruyamayarak sayıca önemli düzeyde azaldığı gözlenmiştir.

Saf yetiştirme, belirli amaçlara göre bazı özellikler yönünden en iyi hayvanların seçilmesi ile yani seleksiyon yapılarak uygulanan bir yetiştirme yöntemidir. Bir ırkın saf olarak seleksiyonla ıslahında başarı oranı; üzerinde durulan özelliğin kalıtım derecesi yani genetik düzeyi ve seçilen hayvanların içinden seçildiği sürüden üstünlüğü yani seleksiyon üstünlüğünden doğrudan etkilenir.

Saf yetiştirme diğer yöntemlere göre oldukça kolay ve emin olunan güvenilir bir birleştirme yöntemidir. Saf yetiştirmede en fazla dikkat edilmesi gereken konu sürü kurulurken başlangıç canlı materyali yani damızlık seçiminde çok dikkatli olmalı, ırk özelliklerini morfolojik ve fizyolojik olarak en iyi gösteren hayvanlar yetiştirmede kullanılmalıdır.

Akrabalı Yetiştirme (Kan Yakınlığı)

Bir ırk içinde akraba erkek ve dişilerin birleştirilmesi yolu ile yapılan yetiştirmeye akrabalı yetiştirme ya da kan yakınlığı denir. Kısaca, saf yetiştirmenin daha yoğun uygulanan bir şekli olup, akraba bireyler arasında yapılan bir yetiştirme metodudur.

Birleştirilen bireylerin yakın veya uzak akraba oluşuna göre kan yakınlığı sıkı, yakın ve uzak akrabalı yetiştirme olarak sınıflandırılır.

• Ebeveynle yavrular, erkek ve dişi tam kardeşler arası birleştirme sıkı ya da tam kan yakınlığı,
• yavru ile büyük ebeveyn veya baba bir veya ana bir yarım kardeşler arasında yapılan birleştirmeler yakın kan yakınlığı,
• uzak akrabaların birleştirilmesi ise uzak kan yakınlığı olarak tanımlanır.

Bir birey annesi, babası ve öz kardeşleri ile yakın akraba olup, akrabalık katsayısı %50’dir. Bireyle büyük ebeveynler arasındaki akrabalık derecesi ise bunun yarısı %25’tir. Öz kardeşlerin birleştirilmesinden elde edilen birinci generasyon yavruların ortalama akrabalık derecesi %25’tir. Bu oran ikinci kuşakta %37.5, üçüncü kuşakta ise %50’ye çıkmaktadır.

Akrabalı yetiştirme verim özelliklerini homozigot hale getirdiğinden özellikle damızlık işletmeler açısından son derece önemlidir.

Akrabalı yetiştirme bir sürüdeki hayvanları verim özellikleri yönünden homozigot bir örnek hale getirdiğinden taşıdığı genleri iyi olan bir bireyin bu üstünlüğünü yavrularına geçirme ihtimali daha fazla olacaktır.

Akrabalı yetiştirme tek başına uygulandığı zaman verimleri etkileyen genlerin oranlarını değiştirmez, heterozigotluğu azaltarak genetik varyasyonun değişmesine neden olur. Bu da ileri durumda verimde azalma ve yaşama gücünde düşeye neden olur. Bu nedenle akrabalı yetiştirme, seleksiyonla birlikte uygulanmalıdır.

Akrabalı yetiştirme hayvanların üstün özelliklerini belirlemek için en uygun metottur ve ırk sabitleştirme çalışmalarında kullanılır.

Akrabalı yetiştirmede beklenen başarının elde edilebilmesi için bir takım faktörlere dikkat edilmesi gerekmektedir. Bunlar;

• Akrabalı yetiştirme uygulamasının başlatıldığı başlangıç sürünün yapısı,
• Sürüde uygulanan seleksiyon düzeyi,
• Kan yakınlığı artış oranı.

Kısaca bir sürüde akrabalı yetiştirme ile başarılı olabilmek için;

• başlangıç hayvan materyali iyi bir sürü olmalı,
• sıkı ve yoğun bir seleksiyon programı uygulamalı,
• sürüde kan yakınlığı artış oranı aynı zamanda istenen özellikler yönünden seleksiyona imkan verecek bir düzeyde olmalıdır.

Ortak ataya olan uzaklığa bağlı olarak ortak ataya sahip akraba bireyler arasında benzer bazı özellikler bulunur. Bireyler arasındaki benzerliğe akrabalık ve bu benzerliğin derecesini belirten ölçüye de akrabalık katsayısı ya da derecesi denir. Bir başka anlatımla akrabalık derecesi ortak ataya sahip bireyler arasındaki genotipik benzerliğin derecesidir.

Akrabalı yetişme derecesi ya da akrabalık derecesi ; akrabalı yetiştirilme ya da kan yakınlığı sonucu heterozigotlukta meydana gelen azalmanın bir ölçüsüdür. Ya da akraba bireyler arasında yapılan birleştirmeler sonucunda bireyde ortaya çıkan homozigotluktur.

Akrabalı yetiştirme, önemli verim özellikleri yönünden sürünün genetik düzeyinin bir örnek olmasına imkan verdiği gibi, diğer yetiştirme metotlarına göre az riskli ve daha güvenilirdir. Aynı zamanda diğer metotlara göre daha ekonomiktir.

Akrabalı yetiştirme aynı zamanda sürüde gizli (resesif) olarak bulunan kötü etkili zararlı genlerin meydana çıkartılıp, sürüden uzaklaştırılmasına yardım eder.

Akrabalı yetiştirme derecesi belirli bir düzeyin üzerine çıktığında döl verimi ve yaşama gücü başta olmak üzere verimle ilgili özelliklerde bir gerileme başlar. Kan yakınlığı depresyonu olarak isimlendirilen bu olayın en önemli nedeni akrabalı yetiştirme ile değişik lokuslardaki gen çiftlerinin giderek homozigotlaşması ve bu homozigotlaşmanın faydalı olmayan resesif-gizli kalmış kötü etkili allel genler lehine olması ve buna bağlı olarak lokuslardaki heterozigotluk avantajının ortadan kalkmasıdır.

Bir hayvan sürüsünde kan yakınlığının yükselmesi sürüde doğan yavruların ölümüne veya anomalilere yol açan lethal (öldürücü) faktörlerin ve kalıtsal bozuklukların daha sık bir oranda ortaya çıkmasına neden olabilir.

Kan Tazeleme

Hayvancılıkta saf olarak yetiştirilen sürü eğer sayıca yeter büyüklükte değilse ve uzun süre aynı ırktan ama başka bir sürüden bir damızlık hayvan bu sürüye katılmamış ise bu sürüde kaçınılmaz olarak akrabalı yetiştirme oranı artar. Akrabalı yetiştirme derecesi belli bir düzeyi aşınca döl verimi ve yaşama gücü başta olmak üzere verimlerde bir gerileme görülür.

Yaşama gücü ve döl veriminde azalma gibi uzun süre saf ya da akrabalı yetiştirmenin sakıncalı etkilerinden kaçınmak için, sürüye aynı ırkın başka sürülerinden özellikle erkek hayvan getirilerek damızlıkta kullanılır ki bu işleme kan tazeleme denir. Kan tazeleme sadece bir kez yapılır.

Kan tazeleme sadece uzun süren akrabalı yetiştirmenin zararlı etkilerinden korunmak için uygulanmaz.

Normalde yetiştirildiği bölgeden bir başka bölgeye götürülen ve adaptasyon problemi yaşayan ve verimlerde düşme yaşanan sürülerde de kan tazeleme uygulanabilir.

Bunun yanında verimlerde belirli bir seviyeye ulaşan ve saf yetiştirme ile artık bir ilerleme sağlanamayan sürülerde de verimleri artırmak için kan tazeleme uygulanabilir.

Kan tazeleme, akrabalı yetiştirmenin zararlı etkilerinden kaçınmayı da sağlar.

Melezleme

Değişik ırklarda bulunan üstün verim özelliklerini belirleyen genleri bir araya toplayarak hayvan başına verimliliği ya da genel olarak toplam faydayı artırmak için aynı tür içindeki ırklar arasında yapılan birleştirmelere melezleme denir.

Hayvan yetiştiriciliğinde genel olarak;

• çevirme melezlemesi,
• kombinasyon melezlemesi ve
• kullanma melezlemesi

olmak üzere üç çeşit melezleme yaygın olarak yapılmaktadır. Bunun yanında bir ırkta eksik olan bir özelliğin kazandırılması amacı ile ıslah melezlemesi adı verilen özel bir melezleme yöntemi de zaman zaman uygulanmaktadır. Melezlemenin gerekçesi, tüketici taleplerinin karşılanması ya da ekonomik gerekçeler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Çevirme melezlemesi genelde düşük verimli bir ırkın üstün özellikleri olan bir başka ırka dönüştürülmesi amacıyla uygulanır. Melezleme çalışmalarında melez yavrular F ile ifade edilir ve başlangıçta elde edilen birinci kuşak melez yavrular F 1 olarak tanımlanır. F 1 melezi dişiler tekrar yüksek verimli kültür ırkı erkekler ile birleştirilerek kültür ırkına birinci geriye melezler (G 1 ) elde edilir. G 1 dişiler yeniden kültür ırkının erkekleri ile birleştirilerek kültür ırkına geriye ikinci melez (G 2 ) yavrular üretilir. Bu şekilde her defasında geriye melez dişi yavrular kültür ırkı erkekler ile birleştirilerek ileriye doğru geriye melez nesiller elde edilir. Genel uygulama besinci kuşak (G 5 ) yavrular elde edildikten sonra melezleme çalışmaları bırakılır.

Çevirme melezlemesinde yüksek verimli kültür ırkına dönüştürülecek yerli ırkın genotipik yapısı süratli bir şekilde değişir. Yani bu melezleme ile düşük verimli yerli ırklara dışarıdan genler transfer edilerek yerli ırkların verimleri yükseltilir. Elde edilen hayvanlar dönüştürülmek istenen orijinal kültür ırklarına göre daha canlı, daha sağlam ve hastalıklara karşı daha dayanıklı olup, çevre koşullarına daha kolay uyum sağlayabilirler.

Türkiye'de Marmara bölgesine özgü bir hayvan olan ve Balıkesir, Manisa, Bursa gibi illerde yaygın olarak yetiştirilen Kıvırcık koyun ırkının Alman Et Merinosları ile, yine bu bölgede bir yerli sığır ırkımız olan Boz ırk ile İsviçre Esmer ırkı arasında yapılan melezleme çalışmaları birer çevirme melezlemesidir. Bu melezleme çalışmalarında Kıvırcık koyun ırkının Alman Et Merinosu koyun ırkına, Boz sığır ırkının İsviçre Esmeri sığır ırkına dönüştürülmesi amaçlanmıştır. Her iki melezleme çalışması da Karacabey harasında Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yapılmıştır.

Çevirme melezlemesinde kullanılacak yüksek verimli kültür ırkının cüsse vb. gibi özellikler bakımından yerli ırka benzer olması ve aralarında çok önemli farklılıkların bulunmaması gerekir. Yüksek verimli kültür ırkının uyum yeteneği iyi olması yanında bakım ve besleme koşullarının da yerli ırka uygulanandan daha iyi olması melezlemeden elde edilecek başarıyı artırır.

Çevirme melezlemesi uygulanırken elden geldiğince az sayıda özelliğin ıslahı üzerinde durulmalı ve bu özellikler yönünden homozigot yapılı saf ırk erkek materyal çevirici ırk olarak kullanılmalıdır.

Çevirme melezlemesinden beklenen faydayı yeterince sağlayabilmek için kullanılan erkek hayvanların genetik kapasiteleri de yüksek olmalıdır.

Çevirme melezlemesi programında her kuşakta elde edilen melez dişi hayvanların en iyileri seçilerek kültür ırkı erkek hayvanlar ile birleştirilmelidir. Hâlihazırda kültür ırkı ile yerli ırk arasında verimlerdeki farklılık nedeni ile hiç seleksiyon yapmadan bile elde edilen melez kuşaklarda verimler yerli ırka göre daha yüksek olur.

Kombinasyon ya da birleştirme melezlemesi iki veya daha fazla ırkın istenen özelliklerini yeni bir ırkta bir araya getirmek için kullanılan bir melezleme yöntemidir.

Kombinasyon melezlemesi genel olarak hayvan yetiştiriciliğinde değişik ırkların üstün kabiliyetlerini bir araya getirmek, aynı zamanda melez azmanlığı denilen heterozis etkisinden yararlanmak amacıyla yapılır. Kombinasyon melezlemesi ikili veya ikiden fazla ırkın yer aldığı bir melezleme şeklinde uygulanabilir.

Kombinasyon melezlemesinin uygulanmasında genel olarak şöyle bir yol izlenebilir.

Öncelikle geliştirilecek yeni tip ya da ırk tanımlanır.

Geliştirilmesi planlanan ve tanımlanan hayvan profiline göre melezlemede kullanılacak yerli ırk ile kültür ırklarının özellikleri gözden geçirilerek tanımlanan prototipe uygun kültür ırkları belirlenir.

Belirlenen ve geliştirilmesi planlanan hayvan profiline ulaşmak için izlenecek çiftleştirme ve seleksiyon yöntemi ya da yöntemleri belirlenir.

Bu işlemlerden sonra amaçlı test birleştirmeleri yapılır.

Melezlemede amaca ulaşıldıktan sonra sürü kapatılır ve ırk sabitleştirme çalışmaları yapılır. Elde edilen melez dişiler, sürekli olarak melez erkekler ile çiftleştirilir. Fenotipik ve genotipik olarak birbirine benzeyenler bir soy içinde toplanırlar. Soylar oluşturularak birleştirmeler soylar arasında yapılır.

Kapatılan sürüde seleksiyon yapılarak amaca uygun geliştirilmesi hedeflenen bireylerin çoğaltılması sağlanır. Melez yeni hayvan tipi kendilerinde belirlenen özellikleri sabit ve bir örnek olarak yavrularına geçirdiklerinde ancak yeni bir ırk olarak tanımlanabilir.

Kullanma melezlemesi daha çok pazar koşulları, tüketici talepleri dikkate alınarak ekonomik gerekçelerle uygulanan ticari amaçlı bir melezleme yöntemidir. Bu melezleme biyolojik bir olay olan heterozis yani melez azmanlığı gösteren melez döller elde edilmesi amacıyla yüksek verimli kullanma hayvanları elde etmek için uygulanır. Kullanma melezlemesi ile elde edilen melezler sadece üretim için kullanılır, bunlardan damızlık elde edilmesi amaçlanmaz. Günümüzde kullanma melezlemesi en yaygın olarak tavuk yetiştiriciliğinde uygulanmaktadır.

Sığır ve koyun yetiştiriciliğinde ise kullanma melezlemesinden hızlı büyüyen, yemden yararlanma yeteneği, canlı ağırlık kazancı, et verimi ve kalitesi yüksek kesim hayvanları elde edilmesi için yararlanılır.

Rotasyon melezlemesi de bir çeşit ticari kullanma melezlemesidir. Pratik olarak ticari hayatta rotasyon melezlemesinde üç farklı ırk kullanılır. Önce iki ırk birleştirilir. Elde edilen melez dişiler diğer üçüncü ırkın erkekleri ile birleştirilir. Bu birleştirmeden elde edilen dişiler birinci ırkın erkekleri ile birleştirilir, bunlardan elde edilen dişiler de ikinci ırkın erkeklerine verilir ve her birleştirmede elde edilen dişiler sırası ile üçüncü, birinci, ikinci ırkın erkeklerine verilerek yetiştirme sürdürülür. Her birleştirmede elde edilen melez erkeklerin tamamı, dişilerin damızlık fazlası olanlar kasaplık olarak değerlendirilir.

Değiştirmeli melezleme de dişi hayvanlarda görülen heterozisten yararlanmak amacıyla yapılır. Bu melezlemede iki ayrı saf ırktan erkek damızlıklar dişi anaç materyalle sırası ile birleştirilir. Başlangıçta dişi hayvan materyali iki ırktan birisinin erkekleri ile birleştirilir. Elde edilmiş melezlerin dişileri diğer ırkın erkekleri ile birleştirilir. Bu şekilde elde edilen dişilerin iki ayrı ırktan erkekler ile nöbetleşe birleştirilmesine devam edilir.

Seleksiyon yöntemleri toplamalı gen etkilerinden yararlanmayı hedeflerken, melezlemeleri de kapsayan özel seleksiyon yöntemleri toplamalı olmayan (dominant ve epistatik) gen etkilerinden yararlanmayı amaçlar. Bu özel seleksiyon metotları daha çok tavukçulukta uygulanır. Buna göre; bu seleksiyon metotları farklı ırklardan iki hat ya da bir ırkın akrabalı yetiştirilmiş iki ayrı hattı üzerinde uygulanır. Bu hatlar bir yandan saf olarak yetiştirilirken, bir yandan da birbirleri ile melezlenir.

Dünyada yaygın olarak kullanılan yüksek verimli hayvanların büyük çoğunluğu melezleme ile elde edilmiştir. Etçi koyun ırklarının çoğunluğu, Merinos, Columbia ve Corriedale koyun ırkları, safkan İngiliz ırkı başta olmak üzere Belçika, Haflinger ve Anglo-Arap at ırkları, Jersey, Guernsey gibi sığır ırkları, Plymouth Rock ve Rhode Island Red gibi tavuk ırkları iki ya da daha fazla ırk arasında yapılan melezlemeler ve elde edilen melezlere belirli amaçlara göre yıllar boyu süren seleksiyon uygulanması ile elde edilmişlerdir.

Günümüzde melezleme yönteminden en fazla ticari kullanma hayvanları elde edilmesi için yararlanılmaktadır. Yumurta ve piliç eti üretiminde kullanılan hibrit hayvanlar, çeşitli tavuk ırklarının saf hatları ve bunlardan elde edilen melez gruplar arasında yapılan kullanma melezlemesi ürünüdürler.

Melezleme hayvancılıkta yeni ırkların ve tiplerin geliştirilmesi bakımından önem taşıyan bir ıslah yöntemidir.

Geliştirilecek özellik sayısının fazla olması, özelliklerin bir kısmının kalıtım derecesinin düşük olması, bir karaktere uygulanan seleksiyonun diğer karakterde gerilemeye yol açabilmesi gibi nedenlerden dolayı bir ırkta verim düzeyleri sadece seleksiyonla geliştirilmesi çok uzun süreli ve pahalı bir çalışmayı gerektirir. Melezleme ise yerli ırkların ıslahın- da daha kısa sürede ve aynı anda birkaç verim özelliğini geliştirmeye imkan tanıyan bir yetiştirme şeklidir.