Ünite 8: Yataksız Sağlık Kuruluşlarında Tıbbi Doküman ve Dokümantasyon

Giriş

Sağlığı tanımlamanın birçok yolu bulunmaktadır. Ancak sağlığın tanımlanması ile ilgili olarak yapılan en belirgin ayırım sağlığın, resmi tanımlar ve resmi olmayan tanımlar açısından açıklanmasıdır. Sağlığın genellikle hastalığın olmaması şeklinde tanımlanması söz konusu olmaktadır. Burada ortaya çıkan en önemli problem ise evrensel olarak nitelendirilecek ve bireyin hasta olarak kabul edilip edilmemesinde bir ölçüt olarak başvurulacak normların her zaman bulunmamasıdır.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yapılmış olan tanıma göre sağlık; yalnız hastalık ve sakatlık halinin olmayışı değil, bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir. Bu tanımın modern ve çağdaş olan yönü sağlığı semptomlar boyutuna sıkıştırmaması ve insanı psikolojik ve sosyal yönüyle bir bütün olarak ele almasıdır.

Sağlık hizmetleri , insan sağlığına zarar veren çeşitli etmenlerin ortadan kaldırılması, kişilerin ve toplumun bu etmenlerin etkilerinden korunması, hastalanmış kişilerin tedavi edilmesi, tam olarak iyileşmeyip sakat kalanların, bedensel ve ruhsal yetenekleri ile becerileri azalmış kişilerin başkalarına bağımlı olmadan yaşayabilmelerini sağlamak için rehabilite edilmesi ve bir bütün olarak toplumun sağlık düzeyinin yükseltilmesi için yapılan planlı çalışmaların tümüdür.

Sağlık hizmetlerinin temel amacı, kişilerin hasta olmamalarının sağlanması yani hastalıklardan korunmasıdır. Sağlık hizmetleri genel olarak üç boyutta sınıflandırılır:

• Koruyucu sağlık hizmetleri
• Tedavi edici sağlık hizmetleri
• Rehabilitasyon hizmetleri

Koruyucu Sağlık Hizmetleri : Bir toplumda, hastalıkları önleme ve toplumun sağlık düzeyini yükseltebilmenin en etkili ve kestirme yoludur. Hastalık daha ortaya çıkmadan önce alınan her türlü önlem ve mücadeleyi kapsar.

Koruyucu sağlık hizmetleri içerisinde belirtilen sağlığı koruyucu önlemler üç düzeyde ele alınmaktadır:

Birincil (primer) koruma : Hastalık kişide biyolojik olarak başlamadan önce bazı önlemler alarak söz konusu hastalığın görülmesini önlemektir.

İkincil (sekonder) koruma : Hastalıkların belirtisiz dönemlerinde ya da belirtilerin/semptomların hafif olduğu dönemlerde teşhis edilerek tedavi edilmeleridir. Erken tanı olarak da adlandırılır.

Üçüncül (tersiyer) koruma : Hastalığın klinik bulgu ve belirtilerinin ortaya çıkışından sonra, hastaların en iyi şekilde tedavisi, sakatlık ve kalıcı bozuklukları olan hastaların rehabilite edilmesi gibi hizmetleri kapsar.

Koruyucu sağlık hizmetleri kişiye ve çevreye yönelik olmak üzere iki grupta ele alınır.

Tedavi edici sağlık hizmetleri; hastalık, sakatlık gibi durumlarla karşılaşanların, bu durumların oluşturduğu zararlardan kurtarılması için yapılan hizmetlerdir. Hastalık veya hastalık belirtileri ortaya çıktıktan sonra, hastalığın tanı, teşhis ve tedavi edilmesi sürecini kapsayan hizmetlerdir.

Tedavi edici sağlık hizmetleri daha çok kişiye özel fayda içeren bir hizmet türüdür. daha pahalı bir sistem olan tedavi edici sağlık hizmetleri, ayakta tedavi, yatarak tedavi ve evde bakım hizmetleri gibi değişik şekillerde uygulanabilir. Tedavi edici sağlık hizmetlerinin bir diğer özelliği de müdahalenin hastanın vücudunda yapılmasıdır. Bu nedenle, tedavinin dışarıdan faydalarını diğer toplum üyelerinin alabilmesi için, hastanın tedaviye ihtiyacı olduğunu bilmesi ve tedaviyi istemesi gereklidir. Tedavi edici sağlık hizmetleri üç kademeye ayrılır:

• Birinci basamak tedavi hizmetleri: Hastaların evde ve ayakta tedavileridir.
• İkinci basamak tedavi hizmetleri: Hastaların bir yataklı sağlık kuruluşunda (hastanelerde) yatırılarak tedavileridir.
• Üçüncü basamak tedavi hizmetleri: Özel bir yaş grubuna, cinsiyete ya da belli bir hastalığa yakalanan kişilere, o konudaki gelişmiş teknolojiyle ve üst düzeyde uzmanlaşmış personelle donanmış olan yataklı tedavi kuruluşlarında verilen hizmetleri kapsamaktadır.

Rehabilite Edici Sağlık Hizmetleri : Kaza, ruhsal bozukluklar, vücudun organlarının etkili bir şekilde kullanılmasına engel olan kısıtlılık koşullarının ortadan kaldırılması vs. kapsamaktadır.

Tıbbi rehabilitasyon , hastalık veya kaza sonrasında güçsüzleşen organın, fizik tedavi vb. tıbbi yöntemlerle yeniden güçlendirilmesi ya da tamamen kaybedilen organ yerine ortez/protez takılmak suretiyle kişiye o organın işlevini kısmen kazandırma türünden hizmetlere denir.

Sosyal Rehabilitasyon: Motivasyon, uyum ve moral kaybı yaşayan bireyler için verilen hizmettir.

Yataksız Sağlık Kuruluşları

Yataksız sağlık kuruluşları esas olarak birinci basamak tedavi hizmetlerinin koruyucu hizmetlerle bir arada verildiği kuruluşlardır. Aile sağlığı merkezi (ASM), toplum sağlığı merkezi (TSM), toplum sağlığı merkezine bağlı birimler ve halk sağlığı laboratuvarı gibi temel sağlık hizmetleri veren kuruluşlardır.

Yataksız Sağlık Kuruluşlarının Sağlık Hizmetlerindeki Yeri ve Önemi : Yataksız sağlık kuruluşlarında sunulan birinci basamak sağlık hizmetlerinin özellikleri iki başlık altında toplanır.

• Ulusal düzeydeki politika öncelikleri ile bağlantılı olan ve yapısal olarak ifade edilen özelliklerdir. Yataksız sağlık kuruluşlarının alt yapı ve insan gücü olanaklarının dağılımı, finansman tipi, hizmetlerin verildiği yer ve birinci basamak sağlık hizmetinden sorumlu olan sağlık çalışanı tipidir.
• Yataksız sağlık kuruluşlarının bu sistem özellikleri üzerine kurulu olan işlevlerini tanımlayan, ilk başvuru, kapsayıcılık, süreklilik ve eşgüdüm özellikleridir.

Yataksız sağlık kuruluşlarında verilecek etkin birinci basamak sağlık hizmetlerinin yararları şu şekilde özetlenebilir:

• Öncelikli ve gereksinim duyulan hizmetlere daha çok ulaşabilirlik.
• Daha nitelikli sağlık hizmeti
• Koruyucu sağlığa verilen önem
• Sağlık sorunların erken tanı ve tedavisi
• Birinci basamak sağlık hizmetlerinin özelliklerinin birlikte daha yoğun etkisi

Yataksız Sağlık Kuruluşlarında Veri Toplanması : Sağlık hizmeti gereksinimi ömür boyu sürmektedir. Kişilere ait kimlik bilgileri ve almış oldukları sağlık hizmetlerine ait verilerin; yataksız sağlık kuruluşlarınca kullanılabilir olarak veri tabanlarına kaydedilmesi önemlidir. Verilerin analizi ile elde edilen ölçütlerle, kişinin sağlık düzeyi; sunulan sağlık hizmetinin izlenmesi, değerlendirilmesi ve denetlenmesi mümkün olmaktadır.

Birincil amaç sağlığını en yüksek kalitede sürdürmesini sağlamada, kişi ile hekimine yol gösterici ve toplumun sağlık düzeyini belirleyici olacak şekilde verileri analiz ederek sağlık ölçütlerine dönüştürmek, sunulan sağlık hizmetinde gerekli düzenlemeleri yapabilmek için, hizmeti sunan birimlerin ve kişilerin performansının değerlendirilmesinde belli bir standart tespit ederek uluslararası sağlık kuruluşlarınca ortak kabul gören sağlık ölçütlerini kullanarak sağlık sistemini değerlendirmektir. Sonuç olarak yataksız sağlık kuruluşlarında birçok forma kaydedilen bilgiler birçok yönüyle önem taşımaktadır.

Aile Sağlığı Merkezleri

Birinci basamak sağlık kuruluşlarının sorumlu oldukları koruyucu hizmetler, topluma yönelik ve kişiye yönelik olarak ikiye ayrılmıştır. Bunun sonucunda kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri aile hekimlerinin sorumluluğuna verilirken, topluma yönelik sağlık hizmetleri Toplum Sağlığı Merkezleri sorumluluğuna verilmiştir.

Tanımlar : Aile hekimliği uygulama yönetmeliğinde aile hekimliği ile ilgili bazı kavramlar şu şekildedir: Aile hekimi, aile hekimliği birimi, aile sağlığı elemanı, aile sağlığı merkezi, geçici aile hekimi, geçici aile sağlığı elemanı, gezici sağlık hizmeti ve yerinde sağlık hizmeti.

Aile Sağlığı Merkezlerinde Görevli Aile Hekimi ve Aile Sağlığı Elemanlarının Görevleri : Aile sağlığı merkezinde görevli aile hekiminin görev, yetki ve sorumlulukları şu şekilde özetlenebilir:

• Aile hekimi, aile sağlığı merkezini yönetmek, birlikte çalıştığı ekibi denetlemek ve hizmet içi eğitimlerini sağlamak, Sağlık Bakanlığı ve Halk Sağlığı Kurumu tarafından yürütülen özel sağlık programlarının gerektirdiği kişiye yönelik sağlık hizmetlerini yürütmekle yükümlüdür.
• Aile hekimi, kendisine kayıtlı kişileri bir bütün olarak ele alıp kişiye yönelik koruyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini bir ekip anlayışı içinde sunar.
• Aile hekiminin Halk Sağlığı Kurumu tarafından belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde görev, yetki ve sorumluluklarını kullanır.

Aile sağlığı merkezinde görevli aile sağlığı elemanının görev, yetki ve sorumlulukları da şu şekilde özetlenebilir:

• Aile sağlığı elemanı, aile hekimi ile birlikte ekip anlayışı içinde kişiye yönelik koruyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini sunmak ve görevinin gerektirdiği hizmetler ile ilgili sağlık kayıt ve istatistiklerini tutmakla yükümlüdür. Yukarıda sayılan aile hekiminin görevlerinin yerine getirilmesinde aile hekimi ile birlikte çalışır.
• Aile sağlığı elemanının Halk Sağlığı Kurumu tarafından belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde görev, yetki ve sorumluluklarını kullanır.

Mevzuata göre aile hekimleri, sağlık hizmetlerine yardımcı olmak amacıyla ebe, hemşire, sağlık memuru, tıbbi sekreter gibi ilave sağlık hizmetleri personeli çalıştırabilir ya da hizmet satın alabilirler.

Aile Sağlığı Merkezlerinde Tıbbi Doküman ve Dokümantasyon : Aile sağlığı merkezlerinde tutulan kayıtlar sonucu oluşan verilerin analizinde iki amaç vardır:

• Davet ederek veya evine giderek izlemini yaptığı kişilerin sayı, kimlik ile çeşitli sağlık verileri ve uygulama tarihlerini belirten raporlar oluşturmak.
• Kendi performansını değerlendirmek ve hizmet sunduğu nüfusun özelliklerini saptayarak vereceği sağlık hizmetini ona göre planlamak.

Toplum Sağlığı Merkezleri ve Bağlı Birimler

Sağlıkta dönüşüm programı ile birlikte birinci basamak sağlık hizmetini sunan kuruluşlar yeniden belirlenmiş ve topluma yönelik sağlık hizmetleri Toplum Sağlığı Merkezleri sorumluluğuna verilmiştir.

Tanımlar : Toplum sağlığı merkezi ve bağlı birimler yönetmeliğinde geçen bazı kavramlar şu şekildedir: Toplum sağlığı merkezi, bağlı birim, evde sağlık hizmeti, ve toplum sağlığı merkezi mobil sağlık hizmeti.

Toplum Sağlığı Merkezlerinde Tıbbi Doküman ve Dokümantasyon : Toplum sağlığı merkezlerinde tutulan kayıtlar sonucu oluşan verilerin analizinde üç amaç vardır:

• Aile hekimliği birimlerinin çalışmalarını izlemek, değerlendirmek ve aksaklıkları gidermek ve sorunları değerlendirerek ortak çözümler üretmek.
• Bölgesinde yürütülen sağlık hizmetlerinin eksikliklerini tespit edebilmek amacı ile bölgesindeki sağlık ölçütlerini değerlendirerek bir sonuca ulaşmak, reaksiyon geliştirmek ve ihtiyaç duyduğunda hasta memnuniyeti, birimleri kullanma gibi konularda bilimsel ölçekli ve dönemsel olarak yapacağı araştırmalar neticesinde elde ettiği ölçekleri kullanmak.
• Kendi performansını değerlendirmek.

Toplum sağlığı merkezleri tıbbi doküman ve dokümantasyonu verdiği tüm hizmetlerde kullanmaktadır.

Toplum Sağlığı Merkezine Bağlı Birimler : Toplum sağlığı merkezleri bünyesinde belirli bir hizmeti yoğun olarak sunmak üzere kurulan birimlere bağlı birim denmektedir. Bir toplum sağlığı merkezi bünyesinde bulunabilecek birimler aşağıdaki gibidir.

Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması (AÇS-AP) Birimi : Toplum sağlığı merkezinin kadın, ana, çocuk ve üreme sağlığı hizmetleri ile eğitim faaliyetlerini yürüten bağlı birimidir .Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması birimi, kadın, ana, çocuk ve ergenlerin sağlık düzeyini yükseltmeyi hedefler. Birimde üreme sağlığı hizmetlerinin sunulması ve diğer sağlık kurum ve kuruluşları ile işbirliği içerisinde kadın, ana, çocuk ve ergen sağlığı hizmetlerinin sunumu gerçekleştirilir.

Verem Savaş Dispanseri (VSD) Birimi : Verem Savaş Dispanseri (VSD) Birimi, toplum sağlığı merkezinin tüberküloz hastalığına ilişkin teşhis, tedavi, tarama ve eğitim faaliyetlerini yürüten birimidir.

Kanser Erken Teşhis, Tarama ve Eğitim Merkezi (KETEM) Birimi : Toplum sağlığı merkezinin kanser erken teşhis, tarama ve eğitim faaliyetlerini yürüten birimdir.

Toplum Sağlığı Merkezi İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) Birimi : İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini yürütmek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yetkilendirilen toplum sağlığı merkezi birimidir.

Diyabet ve Obezite Birimi : Toplum Sağlığı Merkezi ve Bağlı Birimler Yönetmeliği kapsamında toplum sağlığı bünyesinde oluşturulabilecek bir birimdir.

Hemoglobinopati Tanı Birimi, Sıtma ile Mücadele Birimi ve Deri ve Zührevi Hastalıklar Birimi : Toplum Sağlığı Merkezi ve Bağlı Birimler Yönetmeliği kapsamında toplum sağlığı bünyesinde açılabileceği belirtilmiş birimlerdir.

Sağlık Evi : Sağlık evleri, idari yönden Toplum Sağlığı Merkezine, hizmet yönünden aile hekimlerine bağlı olarak çalışan sağlık kuruluşlarıdır.

Halk Sağlığı Laboratuvarları

Halk sağlığı laboratuvarları, halk sağlığının korunması ve iyileştirilmesi kapsamında birey ve toplum sağlığını etkileyen ve etkileyebilecek etmenleri inceleyen ve görev alanıyla ilgili klinik ve klinik dışı laboratuvar hizmetleri sunan laboratuvar olarak tanımlanmıştır. Halk sağlığı laboratuvarları hizmet tipine göre üç şekilde sınıflandırılır:

• L1 Hizmet Tipi Halk Sağlığı Laboratuvarı : Akreditasyonu TS EN ISO/IEC 17025 standardına göre yapılan, ilgili mevzuatı kapsamında Halk Sağlığı Kurumu tarafından belirlenen klinik ve klinik dışı analizleri gerçekleştiren ve bölgesindeki L2 hizmet tipi laboratuvarlara analiz, eğitim ve danışmanlık hizmetleri sunan laboratuvardır.
• L2 Hizmet Tipi Halk Sağlığı Laboratuvarı : Halk Sağlığı Kurumu’nun planlaması ve izni dahilinde ilgili mevzuatı kapsamında kurum tarafından belirlenen klinik ve klinik dışı analizleri gerçekleştiren laboratuvardır.
• Test Bazında Referans Yetkili Laboratuvar : Referans olduğu parametrenin doğrulamasını yapan, gerektiğinde yeni yöntemlerin geçerli kılınmasını sağlayan ve bu kapsamda kurumca yetkilendirilen laboratuvardır.

Halk Sağlığı Laboratuvarlarının Görevleri:

• Hizmet tipine göre belirtilen görevleri yapar.
• Aile hekimliği hizmetleri ve birinci basamak tanı/tarama testleri kapsamında tanıya yardımcı test ve analizleri yapar.
• Kan, idrar gibi vücut sıvıları ile diğer klinik örneklerde mikrobiyolojik ve biyokimyasal analizleri yapar.
• Klinik ve klinik dışı örnekleri gerektiğinde kesin tanı için test bazında referans yetkili laboratuvara gönderir.
• Salgın veya olay araştırması amacıyla aktif vaka bulma çalışmaları dahil, Halk Sağlığı Müdürlüğü tarafından ilde endemik, epidemik ve/veya halk sağlığı problemi olduğu belirlenen durumların araştırılmasına katılır.
• Salgın durumlarında olaya maruz kalmış birey, hayvan ve çevresel numunelerin toplama işleminde gerektiğinde Halk Sağlığı Müdürlüğü’ne yardımcı olur, analizlerini yapar, gereken numuneleri test bazında referans yetkili laboratuvara gönderir.
• Hizmet içi eğitim planları hazırlar, bu amaca yönelik eğitimleri yapar ve yapılmasını sağlar.
• Halk sağlığı laboratuvarı hizmetleri kapsamında ulusal ve uluslararası gelişmeleri takip ederek araştırma geliştirme faaliyetlerinde bulunur.
• Yerel ve bölgesel ihtiyaçlar doğrultusunda tespit edilen analizleri yapar.

112 Acil Sağlık Hizmetleri

Doğru ve zamanında yapılan tıbbi müdahale hayat kurtarmakta, en küçük gecikme, telafisi mümkün olmayan olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. Acil tıbbi müdahale gerektiren durumlarda, hastanın uygun tedavisinin yapılabileceği sağlık kuruluşuna en hızlı şekilde ulaştırılması ve gereken müdahalenin zamanında yapılması hayati önem taşımaktadır.

Acil Sağlık Hizmetlerinde Toplum Sağlığı Merkezlerinin Yeri : Toplum Sağlığı Merkezi ve Bağlı Birimler Yönetmeliği Toplum Sağlığı Merkezine acil sağlık hizmetleri ile ilgili olarak şu görevleri vermiştir:

• Görev tanımı içerisinde yer alan hizmetleri almak üzere başvuranlardan ihtiyacı olanlara, bulundurdukları ekipmanlar ölçüsünde acil sağlık hizmeti sunar ve bu hastaları acil sağlık komuta kontrol merkezine bildirir.
• Halk Sağlığı Müdürlüğü tarafından entegre sağlık hizmeti sunulan yerler kapsamına alınan ilçelerde, ilgili mevzuatı doğrultusunda acil sağlık hizmetlerini planlayarak uygular ve uygulatır.
• Bölgesindeki acil sağlık hizmetleri istasyonlarına ilgili mevzuatı doğrultusunda gerekli lojistik desteği verir.

112 Acil Sağlık Hizmetlerinde Tıbbi Doküman ve Dokümantasyon: Verilen 112 acil sağlık hizmetlerinin takibinde ve değerlendirilmesinde kullanılabilecek veri elemanları ve bilgilerin bazıları şu şekilde özetlenebilir:

• Hastane acil servisine müracaat sayısı
• İstasyonun sorumluluk bölgesinde hizmet verdiği ortalama kişi sayısı
• 0-10 dk ulaşılan vaka sayısı
• Toplam vaka sayısı
• 0-30 dk ulaşılan vaka sayısı
• İl Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) nüfusu
• İstasyon sayısı
• İl ambulans servisine müracaat sonrası ulaşılan vaka sayısı
• İstasyondan ayrıldıktan sonraki iptal sayısı
• Sevk edilen hasta sayısı
• Ölen hasta sayısı
• Ayaktan tedavi edilen hasta sayısı
• Yatarak tedavi edilen hasta sayısı