Ünite 6: Bilinçli Alışveriş

Giriş

Alışveriş ve tüketim, sadece fizyolojik ihtiyaçları gidermenin ötesinde, yaşam biçiminin şekillenmesinde de önemli rol oynar. Günümüzde sunulan ürünlerin sayısının ve çeşitliliğinin artması, beraberinde tüketicilerin satın alma karar süreçlerini de önemli ölçüde etkiler. Bu durum, tüketim ve alışveriş alışkanlıklarının giderek değişmesine ve yaygınlaşmasına neden olur. Tüketim sürecinin ana aktörü olan tüketicinin, günümüzde daha eğitimli, daha seçici, alışveriş yapmak için daha az zaman harcama ve özellikle de hakkını aramaya istekli olma özelliği, alışveriş sürecini de farklılaştırmaktadır.

Bilinçli Alışveriş Kavramı

Tüketici olarak her insan, istek ve ihtiyaçlarını tatmin etmenin yanı sıra belirli bir yaşam düzeyine ulaşmak amacı ile tüketim eylemi gerçekleştirir. Tüketicilerin sınırsız istek ve ihtiyaçlarına koşut, kaynakların sınırlı olması, beraberinde alınan tüketim kararlarının, tüketicilerden beklenen sorumluluklar çerçevesinde olmasını gerekli kılar. Her ne kadar tüketim olayı, bireysel bir faaliyet olarak görülse de kullanılan mal ve hizmetlerin üretim öncesi ve tüketim sonrası süreçleri dikkate alındığında, etkilerinin tüm topluma yönelik olduğu görülecektir.

Bu noktada bilinçli alışveriş için bilinçli tüketicinin geleneksel olarak sıralanan sorumlulukları şunlardır (Arslan, 2012: 93):

• Doğal kaynakların kullanımına özen gösterilmesi,
• Çevre-üretim tüketim dengesinin sağlanması,
• Sosyal yönden sorumlu tüketim anlayışı,
• Geleceği düşünme,
• Aşırı ve gereksiz tüketimden uzak durulması,
• Bilinçli alışveriş alışkanlığının kazanılması,
• Çevre duyarlılığına sahip olunması.

Her şeyden önce sorumlu bir tüketicinin bilgili, bilinçli ve eğitime açık olması, reklâm gibi dış etkileri sağlıklı olarak yorumlayabilmesi ve hemen etkisinde kalmaması gerekir.

Tüketicileri mal ya da hizmet satın almaya yönelten üç temel etken söz konusudur. Bunlar (Ünsalver, 2011: 17,18);

1. İşlevsellik etkeni (ekonomik ve işe yararlılık),
2. Duygusal ve sosyal etkenler (duygusal bağ kurma ve sosyal etkileşim),
3. Kimlik ile bağlantılı etkenler (ideal benlik ya da kendini ifade etme biçimi).

Alışveriş Bağımlılığı Nedir?

Alışveriş bağımlılığı kavramı, tamamen takıntılı şekilde alışverişi düşünmeyi, planlar kurmayı ve alışveriş yapmayı ifade eder. Alışveriş bağımlıları için harcamalar tamamen ihtiyaç dışı ve kontrolsüzdür.

“Alışveriş bağımlılığı” ile “takıntılı alışveriş yapma”, birbirinden farklı kavramlardır.

Mc Elroy ve arkadaşlarına göre takıntılı satın alma davranışını tanımlayan ölçütler şunlardır (Ünsalver, 2011: 23,24):

• Karşı gelmesi güç, kişiye anlamsız gelen ya da zorlayıcı şekilde, zihinde sık alışveriş yapma düşüncesi ya da eylemi,
• Sık sık bütçeyi aşacak miktarda alışveriş yapmak, ihtiyaç duyulmadan ürün satın almak ya da düşünülen süreden daha fazla alışverişte bulunmak,
• Satın alma eylemi ile meşgul olma, satın alma dürtüsü ya da davranışlarının kişide belirgin huzursuzluğa neden olmasıdır.

Takıntılı Alışveriş Yapma Alışkanlığının Nedenleri

Takıntılı alışveriş yapma alışkanlığının, tüketiciye ya da içinde bulunduğu ortama göre değişebilecek nedenleri vardır. Bu nedenler şu şekilde sıralanabilir (Ünsalver, 2011: 58-104);

• Sosyal Nedenler
• Biyolojik Nedenler
• Psikolojik Nedenler

Bilinçli Alışverişe Yönelik Satın Alma Süreci

Bilinçli tüketicilerin satın alma sürecini oluşturan aşamalar şunlardır (Mert, 2004:316):

• Alışveriş Öncesi Aşama
• Alışveriş Aşaması
• Alışveriş Sonrası Aşama

Bilinçli Alışveriş İlkeleri

Tüketiciler, ekonomik düzeyleri çerçevesinde, ihtiyaçlarını tatmin edecek çok sayıda sunulan mal ve hizmetler arasında seçim yapmak durumundadır. Bu nedenle tüketici, aldanmadan ve yanılmadan, akılcı alışveriş yapmanın yollarını, satın almayı ve satın aldığı malı doğru kullanma tekniklerini, planlı alışverişi, bilinçli tüketimi, tüketicinin hak ve yükümlülükleri ile üretici ve satıcının yükümlülüklerini de bilinçli alışveriş yapabilmek için öğrenmelidir. Bilinçli alışveriş tekniğinde amaç; heyecan ve dış etkilerle hareket etmeden akılcı davranmak, planlı alışveriş yapmak, sağlıklı, güvenli, topluma ve çevreye duyarlı, kaliteli mal ve hizmetleri satın almak ve sonuçta da sağlık, refah, huzur ve mutluluğu artırmak yoluyla daha iyi bir yaşam standardına ulaşmaktır. Bilinçli alışveriş için öncelikle alışverişin dikkatli bir şekilde planlanması, daha sonra alışveriş sırasında bir dizi kuralın izlenmesi ve alışveriş sonrasında değerlendirmenin yapılması önerilir (T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Raporu, 2011: 10-13).

Alışverişin Planlanmasında İzlenmesi Gereken İlkeler

İstek ve ihtiyaçların seçimi, alışverişin planlanmasında ilk adımdır. Alışverişte ön bilgi ve davranış, harcama kadar önemli bir öğedir. Alışveriş için ayrılan zaman, alınacak mal ve hizmeti iyi incelemeye yeterli olmalıdır. Mutlaka bir alışveriş listesi hazırlanmalıdır. Yabancı mal veya hizmetlerle aynı kalitede olanlar arasından yerli olanın tercih edilmesi, tüketicinin ekonomik çıkarına uygun olacağı kadar yeni iş ve yatırım olanakları yaratarak ülke sanayisinin gelişmesine, kaynakların verimli kullanılmasına, böylece ülke ekonomisinin güçlenmesine katkı sağlayacağı unutulmamalıdır. Uluslararası markayı taşıyan her malın kaliteli olduğu yanlış bir önyargıdır. “Yerli Malı” almak yerine ithal mal hayranlığı ve yabancı marka özentisi sonucu, özellikle genç tüketicilerin zaman zaman kalitesiz mallar satın almaları, sonradan pişman olmalarına yol açabilir. Bu konuda özellikle çocukların ve gençlerin eğitimi ve bilinçlendirilmesi büyük önem taşır.

Alışveriş Sırasında İzlenmesi Gereken İlkeler

Alışveriş sırasında izlenmesi gereken ilkeler çerçevesinde tüketiciler, ürün satın almaya karar verdiklerinde öncelikle kendilerine aşağıdaki soruları sormalıdır (Boisvert vd., 2009: 10-13 ve Ünsalver, 2011: 178);

• Neden buradayım?
• Kendimi nasıl hissediyorum?
• Bu ürüne ihtiyacım var mı? Onu kiralayabilir, ödünç alabilir ya da başka bir kişi ile paylaşabilir miyim?
• Ürün nerede ve nasıl üretildi? Yerel bir ürünü alma şansım olabilir mi?
• Beklersem ne olur?
• Ödemeyi nasıl yapacağım?
• Ürünü aldığımda nereye koyacağım?
• Ürün eskidiğinde onarabilme şansı var mı?
• Ürün geri dönüşümlü mü?

Ayrıca plan dışı harcama yapmamak için alışverişe; aç, yorgun, hasta ya da üzgün iken çıkılmamalıdır.

Alışveriş sırasında dikkat edilecek unsurlar vardır bunlar genel olarak şöyledir;

• Satıcının davranışlarına dikkat edilmeli ve alışveriş sırasında uyanık ve bilinçli hareket edilmelidir.
• Satın alınacak malların çeşidine göre markası, kalitesi, kullanım ve bakım özellikleri yanında maldan beklenen yarar ve hizmet de daima ön planda tutulmalıdır.
• Alınacak malların etiketi ve ambalajı mutlaka okunmalıdır. Etiketsiz ürün satın alınmamalıdır.
• Satış sonrası hizmet ve bakım gerektiren mallarda, yaygın servis ağı bulunanlar tercih edilmelidir.
• CE (Conformité Européenne) işareti; ürünün amacına uygun olarak kullanılması halinde; insan sağlığı, can ve mal güvenliği, hayvan ve bitki yaşam ve sağlığı, çevre ve tüketicinin korunması açısından en az güvenlik koşullarına uygun olduğunu gösterir.
• Malın etiketinde ve fiyat listesinde yazan fiyatı dışında, ulaşım ya da satış sonrası hizmet adı altında ek ödemelerin istenmesi durumu araştırılmalıdır.
• Perakende satışa sunulan mal ve hizmetlerin üzerinde veya ambalajında o malın vergileri içinde toplam fiyatını belirten etiket olması, hizmetlerde ise tarife ve fiyatları gösteren liste asılması gerekmektedir.
• Satıcının ölçü ve tartı aletlerini doğru şekilde kullanma durumuna dikkat edilmelidir. Olanaklı ise bu aletlerin ölçü ve ayarlarının yapılıp yapılmadığı kontrol edilmelidir.
• Satın alınacak mal ve hizmetin üretim, satış, tüketim veya kullanma aşamalarında, çevre dostu olmasına özen gösterilmelidir.
• Satın alınan mal ve hizmetlerin mutlaka satış fişi veya faturası alınmalıdır. Böylece kayıt dışılık ve vergi kaçağı önleneceği gibi aynı zamanda ayıplı çıkan bir mal veya hizmete karşı seçimlik haklarını kullanımında sorun önlenmiş olacaktır.
• Büyük mağaza ve marketlerin indirim günleri takip edilmelidir. Ancak indirimli satışlarda malın; modeli eski, serisi bitmiş ya da ayıplı olabileceği de göz önünde bulundurulmalıdır.
• Satın alınan mallar mümkün olduğunca mağazada kontrol edilmeli, görülen ayıplar hemen satıcıya bildirilmelidir.
• Kredi kartı ile alışveriş yapılırken daha dikkatli davranılmalı, ayın başında harcama tutarının hepsinin birden ödenip ödenmeyeceği ile geri ödeme planı dikkate alınarak harcama yapılmalıdır.
• Alışveriş, tekrar geriye dönmeden, hafif malları önce, ağır malları en sona bırakacak şekilde planlanmalıdır.
• Gıda satışı yapılan yerlerin temizlik kurallarına uygun olup olmadığına dikkat edilmelidir.
• Alışverişlerde ambalajlı ürünler tercih edilmelidir.
• Ambalajlı gıda ürünleri satın alırken ambalajı bozulmuş, şişkinlik yapmış, delinmiş, sızıntı yapmış veya çökmüş gıda ürünleri risk taşıyabileceğinden satın alınmamalıdır.
• Ambalajlar içinde satılan her türlü gıda ve temizlik maddelerinin etiketlerinde net ağırlıklarının veya hacimlerinin satış fiyatları ile birlikte kilogram, litre gibi birim fiyatlarının da yazılması gerekmektedir.
• Sonradan teslim gerektiren veya stokta bulunmayan bir mal sipariş edildiğinde mutlaka yazılı bir sözleşme yapılmalıdır.
• Her türlü mal ve hizmet alımı ile ilgili satış sözleşmeleri mutlaka iyice okunduktan sonra imzalanmalıdır.
• Kapıya gelen satıcıya evet demeden önce aynı malın çarşıdaki fiyatı ve kalitesi araştırılmalıdır. Hediye, çekiliş kuponu vb. satış tutundurma çabalarına karşı duyarlı davranılmalıdır.

Alışveriş Sonrasında İzlenmesi Gereken İlkeler

Alınan malların bilgilendirici etiketleri, ambalajlar üzerinde yer alan bilgileri ve Türkçe tanıtma ve kullanma kılavuzları mutlaka okunmalı ve kullanım sırasında aynen uygulanmalıdır.

Ayrıca yapılan alışverişin değerlendirilmesi aşamasında, daha sonraki alışverişlerden sağlanacak yararı artırmak için satın alınan mal ya da hizmete gerçekten ihtiyaç var mıydı? Tasarlanan amaca hizmet etti mi? İhtiyaç ve istekler yeterli ölçüde tatmin edildi mi? İhtiyaca uygun kalite seçilebildi mi? Malın satın alınmasında kullanılabilecek tüm bilgilerden yararlanıldı mı? Satın alınan malın kullanımı ve bakımı istenen şekilde gerçekleşebiliyor mu? Kişisel ve piyasa olanakları göz önüne alınarak alışveriş için en uygun zaman seçilebildi mi? gibi sorular yöneltilerek, gerçekçi değerlendirmeler yapılmalıdır.