Ünite 7: Dayanak Varlıklar ve Piyasa Yapıcılığı

Türev ürünlerinin fiyatını belirleyen ve spot piyasada alınıp satılabilen varlıklara dayanak varlık denir. Teorik olarak üzerinde alım satım işlemlerinin yapılabildiği her nesne bir türev ürüne dayanak olabilmektedir. İyi bir dayanak varlığın en belirgin özelliği mübadele edilebilir ve likit olmasıdır.

Dayanak varlık olarak kullanılan varlıklara baktığımızda, bunların dövizler, para (faiz oranları), pay senetleri, pay senedi endeksleri ve emtialar olmak üzere sınırlandırıldığı görülmektedir.

Dövizler, iyi bir dayanak varlık olma kriterlerini taşımaktadır. Çünkü döviz piyasaları dünyadaki en büyük spot piyasa olma özelliğine sahiptirler.

Para (faiz oranları), genellikle kredi veya tahvil olarak borç alındığında ya da borç verildiğinde faiz oranları alınıp satılmaktadır.

Pay senetleri ve Pay senedi endeksleri, oldukça popüler olan dayanak varlıklardan biridir. Bir pay senedi, onu elinde tutan yatırımcıya bir şirkete ortak olma hakkını vermektedir.

Emtialar; yetiştirilen, üretilen, işlenen ya da sevk edilen fiziksel mallardır.

Döviz Kurları

Bir ülke parasının bir başka ülke parası cinsinden fiyatı döviz kuru olarak adlandırılmaktadır. Yaygın olarak spot işlemlerde kullanılan spot döviz kuru ve vadeli işlemlerde kullanılan vadeli döviz kuru olmak üzere iki tür döviz kurundan bahsedilebilir.

Bir paranın değerinin yükselmesi, o paranın dolar karşılığının artması; değerinin düşmesi ise o paranın dolar karşılığının azalması (bir başka ifade ile değer kaybetmesi) olarak tanımlanır.

Bir ülke parası değerlendiğinde, o ülkenin malları yurt dışında pahalı hâle gelirken, yabancı mallar o ülkede ucuzlar. Buna karşılık bir ülke parası değer kaybettiğinde, o ülkenin malları yurt dışında ucuzlarken, yabancı mallar o ülkede pahalı hâle gelir. Bir ülke parasının değerlenmesi, yerli satıcıların mallarını yurt dışında satabilmelerini zorlaştırırken, yurt içinde de yabancı malların rekabetinin artırır. Çünkü yabancı malların fiyatı ucuzlayacaktır.

Döviz İşlemleri

Döviz işlemleri belli bir yerde gerçekleşmez. Döviz piyasası borsa dışı bir piyasa olarak örgütlenmiştir ve bu piyasada döviz cinsinden mevduat alım satımına hazır durumda olan yüzlerce alıcı ve satıcı bulunmakta olup, alıcı ve satıcılar telefon ve bilgisayar ağları aracılığıyla ilişki kurmaktadırlar.

Döviz Kurlarının Belirlenmesine İlişkin Kuramsal Yaklaşımlar

Tek Fiyat Kuralı: Piyasaların etkin olduğu varsayımına dayalı olarak aynı malın dünyanın her yerinde aynı fiyatla satılması gerektiğini söyler.

Satın Alma Gücü Paritesi: Satın alma gücü paritesi döviz kurlarının belirlenmesine ilişkin en ünlü teorilerden biridir. Teoriye göre iki farklı döviz arasındaki kur, söz konusu iki ülkedeki fiyat düzeyi değişikliklerini yansıtacak şekilde oluşacaktır.

Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi: Mutlak satın alma gücü paritesine göre para biriminin dünyanın her yerinde aynı satın alma gücüne sahip olması gerektiği ileri sürülmektedir.

Göreli Satın Alma Gücü Paritesi: Bu yaklaşıma göre döviz kurları arasındaki değişme iki ülkenin enflasyon oranlarındaki farka göre belirlenmektedir.

Faiz Paritesi Teorisi: Faiz paritesi teorisi, tek fiyat kanunun para piyasalarına uyarlanmış şekli olarak ifade edilebilir.

Fisher Etkisi: Faiz oranları ile enflasyon oranları arasındaki ilişkiyi ortaya koyarak iki para birimi arasındaki döviz kurunun ne olması gerektiğini belirlemektedir.

Uzun Dönemde Döviz Kurlarını Etkileyen Faktörler

Göreli Fiyat Düzeyleri

Satın alma gücü paritesi teorisine göre, Amerikan mallarının fiyatları yükseldiğinde, bu mallara olan talep düşer, dolar değer kaybeder ve Amerikan malları büyük oranda satılmaya devam eder. Aksi bir durumda örneğin, Japon mallarının fiyatının yükseldiği bir ortamda, Amerikan mallarının fiyatı göreli olarak düşük kalır, bu kapsamda Amerikan mallarına olan talep yükselir ve dolar değer kazanır.

Ticaret Engelleri

Serbest ticaret üzerindeki tarife ve kota engelleri döviz kurlarını etkilemektedir.

Yerli ve Yabancı Mallar Arasındaki Tercihler

Bir ülke ihracatına olan talebin artması uzun vadede o ülkenin para biriminin değerlenmesine neden olurken, bir ülke ithalatına olan talebin artması uzun vadede o ülke para biriminin değer kaybetmesine neden olacaktır.

Verimlilik

Uzun dönemde, bir ülkenin verimliliği diğer ülkelere kıyasla arttıkça, o ülkenin para birimi değer kazanacaktır.

Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Fiyatlandırılması (Makul Değeri)

Döviz vadeli işlem sözleşmesinin makul değerini hesaplayabilmek için şu verilere ihtiyacımız vardır:

• Vadeye kalan gün sayısı
• TL faiz oranı
• İlgili dövizin faiz oranı

Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Faydaları

• Dövizle ilgili riski olan tüm kesimlere korunma imkânı vermektedir.
• Etkin risk yönetiminin sağlanması açısından işletmelere rekabet avantajı sağlamaktadır.
• Döviz kurlarında istikrar sağlar.
• Yatırımcılara küçük bir teminat ile büyük pozisyonları yönetebilme imkânı sağlamaktadır.

Faiz Oranları

Faiz oranları bir ekonomide en yakından izlenen değişkenler arasında yer almaktadır. Faiz oranlarına ilişkin en doğru ölçüt “vadeye kadar getiri”dir. Vadeye kadar getiri kavramı ekonomistlerin faiz oranı ile kastettikleri kavramı en iyi açıklayan olgudur.

Faiz Oranlarının Vade Yapısını Açıklamaya Yönelik Kuramlar

Bekleyişler Teorisi

Uzun vadeli bir tahvilin faiz oranı, bu tahvilin vade süresi içinde gerçekleşmesi beklenen kısa vadeli faiz oranlarının ortalamasıdır.

Bölünmüş Piyasalar Teorisi

Bölünmüş piyasalar teorisi farklı vadelerdeki tahvillere ilişkin piyasaları tamamen birbirinden ayrı ve bölünmüş piyasalar olarak kabul etmektedir.

Likidite Primi Teorisi

Likidite primi teorisine göre uzun vadeli bir tahvilin faiz oranı, bu tahvilin vade süresi içerisinde gerçekleşmesi beklenen kısa vadeli faiz oranlarının ortalamasına bir likidite priminin (aynı zamanda vade primi olarak da adlandırılır) ilave edilmesi ile bulunacak değere eşit olacaktır.

Faiz Oranlarını Etkileyen Faktörler

Ekonomik Büyüme

Ekonomik koşulların iyileşeceği yönünde bir beklenti hâkimse işletmeler, değeri yüksek olan projelerini artırabilirler ve bu kapsamda daha fazla fon elde etme ihtiyacını duyarlar.

Enflasyon Oranları

Enflasyon beklentilerindeki değişimler, hane halkının ya da işletmelerin harcama miktarını etkileyerek faiz oranını etkileyebilirler.

Para Politikaları

Ülkelerin merkez bankaları, karşılık oranlarını yükselterek ya da düşürerek fon arzını etkileyebilir. Aynı zamanda merkez bankası para arzını artırırsa, faiz oranlarında düşüş meydana gelir. Merkez bankaları para arzını düşürürse, bu durum faiz oranlarının artışına neden olmaktadır.

Yabancı Fon Akışları

Bir para birimi için faiz oranı, o para birimindeki fona olan arz ve talep tarafından belirlenmektedir.

Faiz Vadeli İşlem Sözleşmesinin Gerekliliği ve Ülke Ekonomisine Katkısı

• Yatırım piyasasındaki hacim ve derinlik artacaktır.
• Hazine bonosuna olan talebi artıracak, bu da hazinenin daha kolay ve daha ucuz borçlanabilmesine imkân sağlayacaktır.
• Sermaye piyasası uzmanları daha profesyonelce ve daha geniş bir ürün yelpazesi ile çalışma fırsatı bulacaklardır.

Pay Senetleri ve Pay Senedi Endeksleri

Pay senedi bir anonim şirketin sermayesinin birbirine eşit paylarından bir parçasını temsil eden ve kanuni şekil şartlarına uygun olarak düzenlenen hukuken kıymetli evrak hükmünde bir belgedir. Pay senedi endeksleri, çeşitlendirilmiş pay senetlerinden oluşan bir sepetin fiyat hareketlerini yansıtmaktadır.

Pay Senedi Endekslerini Etkileyen Faktörler

• Genel ve sektörel konjonktürdeki değişmeler
• Piyasadaki psikolojik faktörler
• Alternatif piyasalardaki konjonktür
• Mevsimlik konjonktürdeki değişmeler
• Şirketlerin özel durumlarındaki değişmeler

Pay Senedi ve Pay Senedi Endeks Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Faydaları

• Yatırımcılar için alternatif yatırım araçlarından birisidir.
• Fiyat risklerine karşı korunma ihtiyaçlarına cevap verir.
• Vadeli piyasalarda satım yapmak için sözleşmeye konu dayanak varlığa sahip olmanız gerekli değildir.
• Farklı vadelerdeki endeks vadeli işlem sözleşmesi fiyatları piyasanın bugünü ve geleceğini rasyonel olarak değerlendirme imkânı verir.

Emtialar

Emtialar yetiştirilen, üretilen, işlenen ya da sevk edilen fiziksel mallardır. Emtialar arasındaki en belirgin sınıflama depolanabilir emtialar ve depolanamayan emtialar şeklinde yapılmaktadır. En önemli depolanamayan emtialar elektrik ve havadır.

Emtia Piyasasına Giriş

Öncelikle, emtialar reel varlıklardır ve yatırım malları olmaktan önce tüketim amaçlı kullanılmaktadır. Emtialar bir gerçek değere sahiptir ve endüstriyel üretimde ya da tüketimde kullanılarak fayda yaratmaktadırlar. Bununla birlikte bu piyasalarda arz sınırlıdır çünkü belirli bir dönemde, emtiaların elde edilebilme durumları sınırlıdır.

Emtia piyasalarının diğer önemli özelliği heterojenliği yüksek bir varlık sınıfında olmasıdır. Emtiaların kalitesi standart değildir.

Sert Emtialar

• Fosil Enerjisi
• Ham Petrol
• Doğal Gaz
• Kömür
• Alternatif Enerji: Jeotermal enerji, biyokütle enerjisi, su enerjisi, rüzgar enerjisi, güneş enerjisi gibi enerji kaynaklarıdır.

Kıymetli Madenler (Metaller)

Altın, gümüş ve platinyum değerli metaller arasındadır. Değerli metallerin en önemli özelliği kalıcılığıdır. Aşınma, yıpranma ve oksidasyona karşı güçlü direnç gösterirler.

Yumuşak Emtialar

• Gıda ve Tüketici Ürünleri
• Endüstriyel Yumuşak Emtialar
• Hayvansal Tarım Ürünleri

Emtia Piyasasına Katılım

Emtia piyasalarında farklı finansal araçlar yardımı ile işlem yapmak mümkündür. Bunlardan en önemlileri;

1. doğrudan fiziksel mala yatırım yapmak,
2. doğal kaynak şirketlerinin pay senetlerine yatırım yaparak dolaylı yatırım yapmak,
3. emtia yatırım fonlarına yatırım yapmak,
4. emtia gelecek sözleşmelerine yatırım yapmak,
5. emtia gelecek sözleşmeleri üzerine yazılan yapılandırılmış ürünlere yatırım yapmaktır.

Emtia Vadeli İşlem Sözleşmesinin Faydaları

• Vadeli işlem sözleşmesi ile emtia ürünler sermaye piyasası aracına dönüşmektedir.
• İlk pozisyona alım veya satım yönünde başlanabilmektedir.
• Alım yönünde bir işlem yaptığınızda vade de teslimatı kabul etmek zorunda değilsiniz.
• Vadeye kadar ters işlem yaparak pozisyondan çıkmak mümkündür.
• Emtialar üzerine işlem yaparken fiziki ürüne ait teknik bilgileri detaylı bilmek zorunda değilsiniz.
• Emtialara dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde teslimat asıl amaç değildir.
• Emtia ürünlerinde fiyatlar düşebilir veya yükselebilir ancak hiçbir zaman değersiz hâle gelmez.

Borsa İstanbul’da İşlem Gören Dayanak Varlıklar

Pay Senetleri

Döviz

Emtia

Kıymetli Madenler

Enerji (Elektrik)