Ünite 8: Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) İşlem Esasları

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Pazarları

Vadeli işlem ve opsiyon piyasası İstanbul’da Borsa İstanbul bünyesinde faaliyet göstermektedir. VİOP’ ta emirler üç farklı pazarda girilebilmektedir. Bunlar;

• Ana Pazar,
• Özel Emir Pazarı
• İlan

pazarlarıdır.

Ana Pazarlar;

• Döviz İşlem Ana Pazarı,
• Döviz Opsiyon Ana Pazarı,
• Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı,
• Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı,
• Endeks Opsiyon Ana Pazarı,
• Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı,
• Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı,
• Pay Opsiyon Ana Pazarı,
• Pay Vadeli İşlem Ana Pazarıdır olmak üzere dokuza ayrılır.

Özel Emir Pazarı Ve Özel Emir İlen Pazarı ise sözleşmeler için ayrı ayrı tanımlanan ve ana pazarın dışında büyük miktarlı emirlerin işlem görebileceği pazarlardır.

Tek tarafı belli olan özel emir pazarlarında ise girilen emir eşleşmesi durumunda işlem borsanın onayı alınmak kaydı ile yine özel emir pazarında gerçekleşir.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Günlük İş Akışı ve Seans Saatleri

şlem yapılmayan dönem: işlem sisteminin açıldığı andan normal seans başlangıcına veya açılış seansı olması durumunda bu seansın başlangıcına kadar geçen dönem işlem yapılmayan dönem olarak adlandırılır.

Normal seans: fiyat ve zaman önceliğine dayanarak çok fiyat sürekli müzayede esasıyla işlemlerin gerçekleştirildiği seanstır. Tüm sözleşmeler için normal seans adı verilen tek bir seans düzenlenir.

Fiyat sabitleme seansları; normal seanstan önce, sonra veya normal seans içinde bir veya birden fazla sözleşmede ve pazarda fiyat sabitleme seansları düzenlenebilir. Günlük akış içerisinde normal seans başlamadan önce “açılış seansı” normal seans sırasında “tek fiyat belirleme seansı” ve normal seans bittikten sonra “kapanış seansı” adları altında farklı fiyat sabitleme seanslarının düzenlenmesi mümkündür.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası İşlem Yöntemleri

Piyasada “çok fiyat sürekli müzayede” ve “tek fiyat” olarak adlandırılan iki farklı işlem yöntemi uygulanabilir. Çok fiyat müzayede yönteminde işlemler, işlem sistemine iletilen emirlerin fiyat ve zaman önceliği esaslarına uygun olarak eşleşmesi sonucunda oluşan fiyatlar üzerinden gerçekleştirilir.

Tek fiyat yönteminde; işlem sistemine iletilen emirler ilan edilen süre boyunca toplanır ve bu sürenin bitiminde en yüksek miktarın gerçekleşmesine imkan verecek olan denge fiyatı üzerinden işlemler gerçekleştirilir.

Vadeli İşlem Opsiyon Piyasasında İşlemlerin Durdurulması

Piyasada İşlemlerin Durdurulması; piyasada tüm pazardaki işlemler Borsa Genel Müdürlüğünün kararıyla herhangi bir işlem gününde sürekli veya geçici olarak durdurulabilir.

Sözleşmelerde İşlemlerin Durdurulması; Piyasalarda işlem gören sözleşmelere dayanak teşkil eden bir varlığın spot piyasa işlemlerinin durdurulması veya endeks sözleşmelerinde endeks değerlerinin hesaplanamaması veya sisteme aktarılamaması yada veri yayınının yapılamaması halinde ilgili varlığa dayalı sözleşmeler aynı anda işlem sistemi tarafından otomatik olarak veya Borsa Genel Müdürlüğün kararıyla durdurulabilir.

Vadeli İşlem Opsiyon Piyasası Emirleri

Emirler, piyasa üyeleri tarafından Borsa düzenlemelerinde tanımlanan uzaktan erişim noktalarındaki işlem terminallerinden veya üyelere tahsis edilen emir iletim ara yüzleri vasıtasıyla Borsa tarafından düzenlendiği şekilde işlem sistemine iletilir. Emirlerin işlem sistemine hesap numarası belirtilerek girilmesi zorunludur.

Emirlerin Eşleşmesinde Öncelik Kuralları

İşlem sistemine gönderilen emirler, ana pazarda fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler. Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden, daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanır.

Emir Yöntemleri

İşlem sistemine girilecek emirlerde şu yöntemlerden birinin seçilmesi zorunludur.

Limit; belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir. Bu yöntemde fiyat ve miktar girilmesi zorunludur.

Piyasa; emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir.

Kapanış Fiyatından; gün sonunda ilan edilen uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan emir yöntemidir.

Emir Türleri

Emri yöntemi belirlendikten sonra aşağıda belirtilen dört emir türünden birinin seçilmesi gerekir.

1. Kalanı Pasife Yaz
2. Gerçekleşmezse İptal Et
3. Kalanı İptal Et
4. Şarta Bağlı

Emir Süreleri

Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin dört seçenekten birinin seçilmesi gerekir. Bunlar:

• Seans Emri
• Günlük Emir
• İptale Kadar Geçerli Emir
• Tarihli Emir

Emir yöntem, tür ve süreleri tablo halinde aşağıda gösterilmiştir.

Maksimum Emir Büyüklükleri

Emir girişinde işlem sistemi tarafından fiyat ve miktar kontrolü yapılır. İlgili seans özelliklerine uygun olmayan emirler işlem sistemine girilemez. Piyasada uygulanan maksimum ve minimum emir büyüklükleri tabloda verilmiştir.

Emir İptali

İşlem sisteminde açık olarak bekleyen emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan emirlerin gerçekleşmemiş olarak bekleyen kısımları, emri giren üye tarafından iş akışında belirtilen süreler içerisinde iptal edilebilir. Üye temsilcileri kendi emirlerini, üye yönetici temsilcileri üyeye ait tüm emirleri, yetkili Borsa personeli ise işlem sistemindeki tüm emirleri iptal edebilir.

Vadeli İşlem Opsiyon Piyasasında İşlem Gören Vadeli İşlem Sözleşmeleri

• Pay Vadeli İşlem Sözleşmeleri,
• Endeks Vadeli Sözleşmeler,
• Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri,
• Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Sözleşmeleri,
• Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri,
• Enerji Vadeli İşlem Sözleşmeleri,

Vadeli İşlem Opsiyon Piyasasında İşlem Gören Vadeli Opsiyon Sözleşmeleri

• Pay Opsiyon Sözleşmeleri,
• Pay Endeks Opsiyon Sözleşmeleri
• Döviz Opsiyon Sözleşmeleri

VİOP Risk Yönetimi ve Teminatlandırma Sistemi

Sürdürme teminatının, [Toplam Teminat ± Geçici Kâr/Zarar] tutarına oranı olarak tanımlanan risk oranı %100’den büyük ise, ilgili hesap “riskli” duruma düşer. Risksiz riskliye doğru 0,1,2 ve 3 olarak dört risk seviyesi belirlenmiştir.

Teminatlandırma Yöntemi

Piyasada gerçekleştirilen işlemler için portföy bazında teminatlandırma yöntemi uygulanır. Portföy bazında teminat hesaplamasına esas teşkil edecek parametreler, Takasbank tarafından belirlenir ve duyurulur. Takasbank, portföy bazında teminatlandırma işlemlerinde Standard Portfolio Analysis of Risk (SPAN) algoritmasını kullanır. SPAN algoritmasında, değişik fiyat ve volatilite değişim seviyelerine dayalı olarak oluşturulan senaryolar arasından maksimum risk göz önünde bulundurularak, teminat tutarı portföy bazında hesaplanmaktadır.

Takasbank Span Risk Analizini kullanarak portföylerin risk analizini 5 adımda yapar:

1. Adım: Ürün Grubu Risk Analizi
2. Adım: Ürün Grupları Risk Analizi
3. Adım: SPAN Risk Değerinin Hesaplanması
4. Adım: Başlangıç Teminatının Hesaplanması
5. Adım: Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması