Ünite8: Turizmin Mekânsal Yapısını Anlama

Giriş

Turizm, XX. yüzyılın ikinci yarısından sonradünyanın en geniş ve en hızlı gelişen sektörlerindenbiri haline gelmiştir. Özellikle yarattığı istihdamalanları ve sağladığı gelir ile ülke ekonomilerinebüyük katkılar sağlamış, ülkelerin sosyal,ekonomik ve kültürel hareketliliğinde önemli birrol üstlenmiştir.Sürekli gelişme gösterdikçe farklı tanımlar yapılmaktadır. Bunlar;

· Yaygın olarak bir seyahat sonucu gerçekleşmesi,

· Seyahatin gelir elde etme amacı olmadan, sürekli ikamet edilen ya da çalışılan yerin dışına yapılması ve seyahat sonrası ikamet edilen yere geri dönülmesi,

· Seyahat süresince genellikle turizm sektörünün ürettiği mal ve hizmetlerin alınması

gibi tanımlar yapılmıştır.

Bir Hak Olarak Seyahat

Turizm olgusu teknolojinin gelişmesine paralelolarak artan seyahat olanakları sonucu sürekli gelişme göstermektedir. Bu gelişmeler sonucu turizmfaaliyeti çeşitlenmekte, turistik destinasyon sayısı artmaktave daha çok turizm mekânına ya da faaliyetineulaşım sağlanmaktadır. “Turistik destinasyon, cazibe unsurları barındıran,ulaşım açısından kolaylık içeren,ulaştırma ve bünyesinde turizme hizmetveren tesislerin sonucu olarak kitlesel turizmtalebinin hedefi olan yer, seyahat eden kişinin ulaşmak istediği ülke, bölge,kent ya da turistik merkezdir.” Turizm amaçlıseyahatin genellikle kişinin kendi yaşam çevresindenya da barınma mekânlarından başladığı dikkate alındığındaseyahat edilebilirliğe yönelik ortamın herkesiçin erişilebilir ve kullanılabilir olması beklenmektedir.Dolayısıyla seyahatin erişilebilirliği herkes için turizmfaaliyetlerine katılımın ön koşuludur ve seyahatiherkes için bir hak haline getirmektedir.

Seyahat Hakkı

Turizm amaçlı olsun ya da olmasın bir hak olarakseyahatulusal ve uluslararası dokümanlarda da yeralmaktadır. Ülkemiz açısından seyahat özgürlüğü vehakkı Anayasa ile güvence altındadır. Anayasa’nın Temel Haklar ve Ödevler başlıklı İkinci Kısım İkinciBölümü, Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti başlıklı 23.Maddesinde “Herkes, yerleşme ve seyahat hürriyetinesahiptir” ifadesine yer verilmektedir.Birleşmiş Milletler ’in 1948 yılında yayınlanan30 maddelik İnsan Hakları Evrensel Bildirgesiyleduyurulmuş ve bildirgede seyahat özgürlüğüne de vurgu yapılmış ve bildirgede 13. Maddeninbirinci fıkrasında“herkesin bir devletin topraklarıüzerinde serbestçe dolaşma ve oturma hakkı olduğu”ifade edildikten sonra aynı maddenin ikinci fıkrasında;“Herkes, kendi ülkesi de dahil olmak üzere,herhangi bir ülkeden ayrılmak ve ülkesine yeniden dönmek hakkına sahiptir” hükmü getirilmiştir. Dünya turizmi hakkında 1980 yılında yayınlanan Manila Deklarasyonu ise, herkes için yaşamkoşulları ve yaşam kalitesine vurgu yapan, turizmaçısından engellilere yönelik temel hakların elealındığı ilk bildirgedir.

Erişilebilirlik

Her insanın gündelik yaşamında bina iç mekânlarından kentsel dış mekânlara kadar uzanan yapılaşmış çevreye, ulaşım ve bilgilendirme hizmetleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerine sürekli, zorluk çekmeden, mümkün olduğunca herkesle birlikte eşit şekilde erişebilmesi ve kullanabilmesidir.

Seyahatin Erişilebilirliği

Turizmfaaliyetlerine katılacak insanlar için devamlı yaşadıklarıyerin sınırları dışına çıkıp seyahat etmeleri ve bu seyahatin gerçekleşebilir ya da erişilebilir olması da gerekmektedir. Bu nedenle özellikle ulaşım-dolaşım politikalarında temel ölçütlerden biri olan erişilebilirlik, kentlerin yaşanılabilir kılınması için ne kadar önemliyse insanların, özellikle de engellerden dolayı seyahat edemeyenlerin hareketliliği açısından önemlidir.

Mevzuat

Seyahatin erişilebilirliği konusunda ülkemizdemevcut erişilebilirlik uygulamalarını düzenleyen en önemli resmi doküman 01.07.2005 yılında çıkarılan 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun’dur. Seyahatin erişilebilirliğine yönelik mevzuatta yer alan hükümlerin bazıları uygulanmakta olupbazıları ise yakın gelecekte hayata geçirilecektir.Buna karşın, Engelliler Hakkında Kanun kapsamındayapılacak düzenlemelerin mevzuata rağmensınırlı düzeyde gerçekleştiği dikkate alındığındayasal hükümlerin uygulama açısından yaptırımı olmadığıgörülecektir.

Uygulama

Seyahat ne kadar erişilebilir olursa olsunkent içi yollar, terminal, istasyon, havaalanı, liman, her durak ve mola yerleri ile bu mekânlara servissağlayan ulaşım araçları herkes için erişilebilir vekullanılabilir değilse seyahatin erişilebilir olduğundanbahsetmek mümkün değildir.

Ulaşım Yapıları

Ulaşım yapılarının erişilebilirliği konusundakarayolu, demiryolu ya da deniz/suyolu yapılarıylakarşılaştırıldığında havayolu yapılarında erişilebilirlikdüzeyi daha yüksektir. Özellikle havaalanıyapılarında erişilebilirlik düzeyi yükseldikçe engellenenlerinseyahat talebindeki artış ve bu büyükdemografik grubun istek ve gereksinimlerine yanıtvermek, havayolları ve havaalanları için bir rekabetve mücadele alanı haline gelmektedir. Bu kapsamda,ülkemizde de 2011 yılında “Engelsiz Havaalanı”projesi hayata geçirilmiştir.

Ulaşım Araçları

Ulaşım yapıları kadar ulaşım sisteminin diğer temel öğesi olan ulaşım araçları da erişilebilirliğin sağlanmasında önemli rol oynamaktadır. Ulaşımyapılarına kadar olan seyahatin ve ulaşım yapılarıyla başlayacak ya da sonlanacak seyahatin erişilebilirliğiulaşım araçlarıyla sağlanmaktadır. Ulaşımın yapıldığı farklı coğrafya,bölge ya da ülkelerde kullanılan ulaşım araçlarındafarklılıklar gözlenmektedir. Şehir içi ulaşım ülkemizdeyaygın olarak özel otomobil, taksi, toplu taşım(minibüs/dolmuş, otobüs, tramvay/metro, vapurvb.) gibi şehirlerarası ulaşım ise, otobüs, tren,uçak ve gemi vb. taşıtlarla yapılmaktadır. Örneğin engelliler yönelik taksi hizmetleri ve mobil uygulamaları, otobüs, minibüs, tren ve raylı sistemli araçlarda asansörlü, sesli ve yazılı araçlar ile yapılmaktadır.

Herkes İçin Turizm

Seyahati herkes için bir hak olarak kabul edenmodern dünya bir yandan toplumun tamamınınseyahat edebilmesine yönelik teknolojiyi en üstdüzeyde kullanıp olanaklar yaratırken diğer yandan bu olanakları kullananların turizmle ilişkisini de yeniden düzenlemektedir. Turizm faaliyetleri ancak bu şekildeherhangi bir uyarlama ya da özel tasarıma gerekolmadan, kapsayıcı ve insan odaklı gerçekleşmektedir.İşte bu yüzden özellikle son yıllarda herkesiçin turizm (tourismforall) ya da erişilebilir turizm(accessibletourism) kavramları engelsiz tasarım(barrierfreedesign), herkes için tasarım (designforall) veya evrensel tasarım (universaldesign) yaklaşımlarıylabirlikte ele alınmaktadır.

Evrensel Tasarım ve Makul Düzenleme

Yapılaşmış çevrenin erişilebilirliği açısından evrenseltasarım kavramı makul düzenleme ile birlikteBirleşmiş Milletler Engelli Kişilerin Haklarınaİlişkin Sözleşme’nin de temellendiği kavramlar vetanımlar arasında da yer almaktadır. Bu bağlamdaevrensel tasarım; ürünlerin, çevrenin, programlarınve hizmetlerin özel bir ek tasarıma veya düzenlemeyegerek duyulmaksızın, mümkün olduğuncaherkes tarafından kullanılabilecek şekilde tasarlanmasışeklinde tanımlanmaktadır. Evrensel tasarımilkeleri ise;

\1. Eşitlikçi kullanım

\2. Kullanımda esneklik

\3. Basit ve sezgisel kullanım

\4. Algılanabilir bilgi

\5. Hata toleransı

\6. Düşük fiziksel efor

\7. Kullanım için yeterli boyut, yer ve alan

olarak sıralanmaktadır.

Kapsayıcı Turizm

Herkes için turizm ya da erişilebilir turizm kavramı, standart turizm hizmetlerinin ortalama katılımcıları dışında kalan potansiyel katılımcıların da dâhil olabildiği, turizm faaliyetinden güvenli ve konforlu bir şekilde yararlanabilmeyi mümkün kılan, sosyal sorumluluk gözeten bir turizm türüdür. Bu bağlamda herkes için turizm; özel uyarlamalara veya özel bir ek düzenlemeye gerek duymadan, katılımcı ayırımı gözetmeden, mümkün olan çok sayıda kişinin turizm amaçlı seyahate, ürün, hizmet ve yapılaşmış çevreye herkesle birlikte eşit ve güvenli bir şekilde erişebilmesi ve turizm amaçlı faaliyetlere aktif olarak katılabilmesidir. Potansiyel maksimum sayıda kullanıcıyaulaşma anlayışının ortalama kullanıcılarlailişkilendirilerek açıklanmış hali Evrensel Tasarım Piramidi ile ortaya konmaktadır. Kullanıcı odaklıbiçimlenen Evrensel Tasarım Piramidi (S:223 Resim 8.13) kapsayıcılık bağlamında yapılaşmış çevreye katılımıkullanıcı çeşitliliği üzerinden sınıflamakta veortalama kullanıcı grup ile diğerlerini sınırlılıklarıya da potansiyelleri açısından ele almaktadır.

Turizm Mekânlarında Erişilebilirlik

Hangi amaçla olursa olsun mekânsal kullanımturizm faaliyetlerinde olduğu gibi yaygın bir şekildeinsanın hareketliliği ya da durum ve konum değişikliği ile başlamakta, kişinin hareket etmesi sonucu gerçekleşmektedir. Yaşamda her fiziki katılım vekullanım biçiminin hareketle başladığı ve sonlandığıdikkate alındığında, erişilebilirlik hareketliliğinen önemli bileşeni olarak varlığını hissettirir. Bunedenle çevrenin doğal ya da yapılaşmış, dış ya daiç, özel ya da resmi olmasına bakılmaksızın kullanılabilirliğikadar herkes için erişilebilir olması kaçınılmazdır. Bu yüzden, her insanınyaş, cinsiyet, din, dil, ırk veya bedensel ya da zihinselyeterlilik ayrımı gözetilmeden turizm faaliyetlerinekatılım sağlaması beklenir. Katılımın sağlanabilmesiiçin turizm mekânlarının erişilebilirliği zorunludur.Bu zorunluluk bir yandan mevzuatla yaptırım halinedönüşürken diğer yandan katılımcı sayısını artırmayaçalışan sektör açısından büyük önem taşır.

Turizm Faaliyetinin Süreçleri

Turizm mekânlarına erişilebilirlik, bir turizmfaaliyeti açısından faaliyetin süreçlerini kapsamaktadır.Turizm çeşitliliği dikkate alındığında bu süreçleraşağıdaki gibi genelleştirilebilir.

· Turizm destinasyon yönetimi

· Bilgilendirme, tanıtım ve reklam

· Kentsel ve mimari çevre

· Ulaşım

· Konaklama, yeme içme, aktiviteler

· Kültürel aktiviteler

· Diğer turizm aktiviteleri

Turizm faaliyeti hakkında bilgilendirme, tanıtımve reklam, turizm faaliyetine yönelik yapılacakher tür bilgilendirme veya tanıtım faaliyetlerininerişilebilir olmasını gerektirir. Bir başka ifadeylebilginin ve iletişimin erişilebilir olmasıdır. Bilgilendirme,tanıtım ve reklam kategorisinde turizm faaliyeti yada turizm mekânlarına ziyaret öncesi aşağıdaki bilgilerinerişilebilirliğinin sağlanması katılımın ne kadargerçekleşeceğini belirlemeye yardımcı olacaktır.

· Turizm yapı ya da alanına yönelik erişilebilir ulaşım olanakları ya da seçenekleri,

· Otopark olanakları,

· Girişin erişilebilirliği,

· Tehlikeler, engeller ve riskler,

· Alan, yer ya da mekânda konaklama ve dolaşımın erişilebilirliği,

· Alan, yer ya da mekânda erişilebilir faaliyetler ve sunulan hizmetler vb.

Bununla birlikte turizm faaliyetlerine yönelik önbilgiler engellenenler ya da farklı engel grupları açısındanaşağıdaki gibi bazı açıklamaları kapsamalıdır.

Turizm faaliyetlerine rehber köpeklerle katılım sağlanma durumu,

· Ses, işitme ve işaretle iletişimin sağlanma durumu,

· Konuşma, yazı ya da ses formatında iletişim dillerinin bulunma durumu,

· Tekerlekli sandalye vb. yardımcı araç sağlanma durumu,

· Alternatif yeme-içme (glütensiz, vejetaryen, diabet, organik vb.) olanağı sunma durumu vb.

Buna karşın, Engelliler ve Hareket Kısıtlılığı Bulunan Kişiler için Binalarda Erişilebilirlik Gerekleri isimli TS9111 nolu standart erişilebilirlikle ilgilibinaların ve yakın çevresinin düzenlenmesine yönelikkuralları tanımlamaktadır. Standartta yer alantemel erişilebilirlik konuları ise;

· Ana girişe yakın otopark yeri,

· Girişe bağlanan erişilebilir bir güzergâh,

· Mekânların kullanımına yönelik kısa mesafeler,

· Dışarıdaki kullanımlar için engelsiz giriş ve çıkışlar,

· Yalın ve kullanışlı planlar,

· Katlarda basamaksız ve engelsiz yürüme alanı,

· Danışma masasına, asansörlere ve engelli tuvaletine rahat erişim,

· Acil durumlarda kullanmak için algılanabilir ve belirgin yangın tahliye yolları,

· Acil durumlar için de kullanılabilen güvenli asansörler,

· Kullanımı rahat, acil durumlarda tahliyeye/kurtarmaya yardımcı olan ve kolaylık sağlayan güvenli merdivenler ve merdiven kızaklı özel tahliye sandalyesi,

· Kaymayı önleyici (ıslak/kuru), sürtünme katsayısı yüksek malzeme ile döşenmiş yürüyüş yüzeyleri,

· Islanması muhtemel yerlerin yüzey kaplamasının sürtünme katsayısı yüksek malzeme ile döşenmesi,

· Gerekli kapı açıklıkları ve kolay kapı kullanımı, kapıları tekerlekli sandalye ile açma ve kapatmayı olanaklı kılan yeterli alan,

· Yeterli manevra alanı,

· Kontrol düğmeleri ve anahtarlarının uygun yükseklikte, konumda, renkte olması ve rahat kullanımı,

· İyi aydınlatma,

· Duvarlarda, döşemelerde, kapılarda ve işaretlemede iyi bir görsel zıtlık,

· İyi işaretleme,

· İki veya daha fazla duyu yoluyla (hissedilebilir, işitsel ve görsel) iletişim sağlayabilecek önemli bilgilendirme,

· İyi akustik,

· Ses yükseltici sistemler olarak sıralanmaktadır.

Tasarımın kapsayıcı olması, rampa,asansör ve tuvaletin erişilebilirliği olmadığıgibi yalnızca hareket kısıtlılığı bulunanlarayönelik de değildir. Bu yüzden özelliklekentsel ve mimari çevrede yapılacakdüzenlemeler ya da sunulacak hizmetleriçin evrensel tasarım ilkeleri erişilebilirortamların sunulmasına rehberlik etmektedir.Erişilebilir hizmetler, destinasyon yönetimi ile bilgilendirme, tanıtım vereklam süreçlerinde konaklama tesisleriiçin rekabetin ve yeni pazarlama stratejileriningeliştirilmesi anlamına da gelmektedir.Böylece turizm işletmeleri sunduklarıerişilebilir hizmetleri tanıtım ortamları yada materyalleri aracılığıyla pazarlamaktadırlar.

Kültürel aktiviteler, turizm faaliyeti içinde yapılan tarihi, kültürel, dini vb. etkinlikleri temel almaktadır.Bu bağlamda müzeler, tiyatrolar, sinemalar ve benzeri yapılar ile diğer tarihi binalar ve açık alanlar, kültürelve dini yapılara olan erişilebilirlikle bu yapıların kendi erişilebilirliklerine yönelik düzenlemeler bukategoride ele alınmaktadır.

Diğer turizm aktiviteleri, yakın çevreye yapılan geziler, spor faaliyetleri, yeşil alanlar ve doğal çevreyleilgili faaliyetler ile sahil/kumsal faaliyetlerine odaklanmaktadır. Yaygın olarak rekreasyonel faaliyetlerinyer aldığı bu kategoride iklime ve coğrafyaya göre değişen spor faaliyetleri temel etkinliklerin başındagelmektedir.

Erişilebilirlik Politikaları

Turizmde erişilebilirlik kavramı uluslararası kuruluşlartarafından uluslararası politikalarla da desteklenmektedir.Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği,dünya ülkelerinin sivil toplum kuruluşları, siyasiotoriteler ve yerel yönetimlerin bu alandaki çalışmaları yeni erişilebilir turizm destinasyonlarınınortaya çıkmasına neden olmaktadır. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü(UNWTO), sürdürülebilir turizm politikasında,engelli bireylerin turistik seyahatlerinin kolaylaştırılmasınınhayati bir öneme sahip olduğunu vurgulamaktadır.Bu kapsamda örgütün 2015 yılındayayınladığı “Herkes için Erişilebilir Turizm” raporuerişilebilirliği evrensel değerler ve insan haklarınasaygı ilkeleri doğrultusunda dünya turizmi içinvazgeçilmez bir değer olarak sunmaktadır. Bu kapsamdarapor, kamu ve özel kurumlar arasındakiişbirliği ile engelsiz turizm alanında yapılan en başarılı uygulamaları da örnek olarak paylaşmaktadır.

Avrupa’da ise bu görevi, ürün ve hizmetlerinitüm ziyaretçiler için erişilebilir duruma getirmeve erişilebilir turizmi dünya genelinde teşviketmemisyonuyla Avrupa Erişilebilir Turizm Ağı(ENAT) üstlenmiştir. ENAT, vermiş olduğu ErişilebilirTurizm Ödüllerinde de sürdürülebilirlikve erişilebilirliğe odaklanan ekonomik değer, sosyalve kültürel etki ile çevresel etkiyi ölçüt olarakdikkate almaktadır. Ülkemizde ise, hazırlanan mevzuata ve yaptırımlara rağmen henüz yapısal ölçekte bile herkesiçin tam erişilebilirliği sağlayan turizm uygulamalarıçok sınırlıdır.Engellilerin engelsiz seyahat edebilmelerine yardımcıolmak amacıyla TÜRSAB bünyesinde “Herkes İçin Engelsiz Turizm Komitesi” tarafından ulaşım vekonaklamaya yönelik bazı tedbirler alınmış hatta destinasyonlar özelinde erişilebilirliknitelikli bir şekilde sağlanmaya çalışılmışsa da sürdürülebilir kapsayıcı politikalar yürütülememektedir.