Ünite 8: Turizm Mekânlarında Erişilebilirlik

Giriş

Turizm, XX. yüzyılın ikinci yarısından sonra dünyanın en geniş ve en hızlı gelişen sektörlerinden biri haline gelmiştir. Özellikle yarattığı istihdam alanları ve sağladığı gelir ile ülke ekonomilerine büyük katkılar sağlamış, ülkelerin sosyal, ekonomik ve kültürel hareketliliğinde önemli bir rol üstlenmiştir. Sürekli gelişme gösterdikçe farklı tanımlar yapılmaktadır. Bunlar;

• Yaygın olarak bir seyahat sonucu gerçekleşmesi,
• Seyahatin gelir elde etme amacı olmadan, sürekli ikamet edilen ya da çalışılan yerin dışına yapılması ve seyahat sonrası ikamet edilen yere geri dönülmesi,
• Seyahat süresince genellikle turizm sektörünün ürettiği mal ve hizmetlerin alınması

gibi tanımlar yapılmıştır.

Bir Hak Olarak Seyahat

Turizm olgusu teknolojinin gelişmesine paralel olarak artan seyahat olanakları sonucu sürekli gelişme göstermektedir. Bu gelişmeler sonucu turizm faaliyeti çeşitlenmekte, turistik destinasyon sayısı artmakta ve daha çok turizm mekânına ya da faaliyetine ulaşım sağlanmaktadır. “ Turistik destinasyon, cazibe unsurları barındıran, ulaşım açısından kolaylık içeren, ulaştırma ve bünyesinde turizme hizmet veren tesislerin sonucu olarak kitlesel turizm talebinin hedefi olan yer, seyahat eden kişinin ulaşmak istediği ülke, bölge, kent ya da turistik merkezdir. ” Turizm amaçlı seyahatin genellikle kişinin kendi yaşam çevresinden ya da barınma mekânlarından başladığı dikkate alındığında seyahat edilebilirliğe yönelik ortamın herkes için erişilebilir ve kullanılabilir olması beklenmektedir. Dolayısıyla seyahatin erişilebilirliği herkes için turizm faaliyetlerine katılımın ön koşuludur ve seyahati herkes için bir hak haline getirmektedir.

Seyahat Hakkı

Turizm amaçlı olsun ya da olmasın bir hak olarak seyahat ulusal ve uluslararası dokümanlarda da yer almaktadır. Ülkemiz açısından seyahat özgürlüğü ve hakkı Anayasa ile güvence altındadır. Anayasa’nın Temel Haklar ve Ödevler başlıklı İkinci Kısım İkinci Bölümü, Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti başlıklı 23. Maddesinde “ Herkes, yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir ” ifadesine yer verilmektedir. Birleşmiş Milletler ’in 1948 yılında yayınlanan 30 maddelik İnsan Hakları Evrensel Bildirgesiyle duyurulmuş ve bildirgede seyahat özgürlüğüne de vurgu yapılmış ve bildirgede 13. Maddenin birinci fıkrasında “herkesin bir devletin toprakları üzerinde serbestçe dolaşma ve oturma hakkı olduğu” ifade edildikten sonra aynı maddenin ikinci fıkrasında; “Herkes, kendi ülkesi de dahil olmak üzere, herhangi bir ülkeden ayrılmak ve ülkesine yeniden dönmek hakkına sahiptir ” hükmü getirilmiştir. Dünya turizmi hakkında 1980 yılında yayınlanan Manila Deklarasyonu ise, herkes için yaşam koşulları ve yaşam kalitesine vurgu yapan, turizm açısından engellilere yönelik temel hakların ele alındığı ilk bildirgedir.

Erişilebilirlik

Her insanın gündelik yaşamında bina iç mekânlarından kentsel dış mekânlara kadar uzanan yapılaşmış çevreye, ulaşım ve bilgilendirme hizmetleri ile bilgi ve iletişim teknolojilerine sürekli, zorluk çekmeden, mümkün olduğunca herkesle birlikte eşit şekilde erişebilmesi ve kullanabilmesidir.

Seyahatin Erişilebilirliği

Turizm faaliyetlerine katılacak insanlar için devamlı yaşadıkları yerin sınırları dışına çıkıp seyahat etmeleri ve bu seyahatin gerçekleşebilir ya da erişilebilir olması da gerekmektedir. Bu nedenle özellikle ulaşım-dolaşım politikalarında temel ölçütlerden biri olan erişilebilirlik, kentlerin yaşanılabilir kılınması için ne kadar önemliyse insanların, özellikle de engellerden dolayı seyahat edemeyenlerin hareketliliği açısından önemlidir.

Mevzuat

Seyahatin erişilebilirliği konusunda ülkemizde mevcut erişilebilirlik uygulamalarını düzenleyen en önemli resmi doküman 01.07.2005 yılında çıkarılan 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun’dur. Seyahatin erişilebilirliğine yönelik mevzuatta yer alan hükümlerin bazıları uygulanmakta olup bazıları ise yakın gelecekte hayata geçirilecektir. Buna karşın, Engelliler Hakkında Kanun kapsamında yapılacak düzenlemelerin mevzuata rağmen sınırlı düzeyde gerçekleştiği dikkate alındığında yasal hükümlerin uygulama açısından yaptırımı olmadığı görülecektir.

Uygulama

Seyahat ne kadar erişilebilir olursa olsun kent içi yollar, terminal, istasyon, havaalanı, liman, her durak ve mola yerleri ile bu mekânlara servis sağlayan ulaşım araçları herkes için erişilebilir ve kullanılabilir değilse seyahatin erişilebilir olduğundan bahsetmek mümkün değildir.

Ulaşım Yapıları

Ulaşım yapılarının erişilebilirliği konusunda karayolu, demiryolu ya da deniz/suyolu yapılarıyla karşılaştırıldığında havayolu yapılarında erişilebilirlik düzeyi daha yüksektir. Özellikle havaalanı yapılarında erişilebilirlik düzeyi yükseldikçe engellenenlerin seyahat talebindeki artış ve bu büyük demografik grubun istek ve gereksinimlerine yanıt vermek, havayolları ve havaalanları için bir rekabet ve mücadele alanı haline gelmektedir. Bu kapsamda, ülkemizde de 2011 yılında “Engelsiz Havaalanı” projesi hayata geçirilmiştir.

Ulaşım Araçları

Ulaşım yapıları kadar ulaşım sisteminin diğer temel öğesi olan ulaşım araçları da erişilebilirliğin sağlanmasında önemli rol oynamaktadır. Ulaşım yapılarına kadar olan seyahatin ve ulaşım yapılarıyla başlayacak ya da sonlanacak seyahatin erişilebilirliği ulaşım araçlarıyla sağlanmaktadır. Ulaşımın yapıldığı farklı coğrafya, bölge ya da ülkelerde kullanılan ulaşım araçlarında farklılıklar gözlenmektedir. Şehir içi ulaşım ülkemizde yaygın olarak özel otomobil, taksi, toplu taşım (minibüs/dolmuş, otobüs, tramvay/metro, vapur vb.) gibi şehirlerarası ulaşım ise, otobüs, tren, uçak ve gemi vb. taşıtlarla yapılmaktadır. Örneğin engelliler yönelik taksi hizmetleri ve mobil uygulamaları, otobüs, minibüs, tren ve raylı sistemli araçlarda asansörlü, sesli ve yazılı araçlar ile yapılmaktadır.

Herkes İçin Turizm

Seyahati herkes için bir hak olarak kabul eden modern dünya bir yandan toplumun tamamının seyahat edebilmesine yönelik teknolojiyi en üst düzeyde kullanıp olanaklar yaratırken diğer yandan bu olanakları kullananların turizmle ilişkisini de yeniden düzenlemektedir. Turizm faaliyetleri ancak bu şekilde herhangi bir uyarlama ya da özel tasarıma gerek olmadan, kapsayıcı ve insan odaklı gerçekleşmektedir. İşte bu yüzden özellikle son yıllarda herkes için turizm (tourism for all) ya da erişilebilir turizm (accessible tourism) kavramları engelsiz tasarım (barrier free design), herkes için tasarım (design for all) veya evrensel tasarım (universal design) yaklaşımlarıyla birlikte ele alınmaktadır.

Evrensel Tasarım ve Makul Düzenleme

Yapılaşmış çevrenin erişilebilirliği açısından evrensel tasarım kavramı makul düzenleme ile birlikte Birleşmiş Milletler Engelli Kişilerin Haklarına İlişkin Sözleşme’nin de temellendiği kavramlar ve tanımlar arasında da yer almaktadır. Bu bağlamda evrensel tasarım; ürünlerin, çevrenin, programların ve hizmetlerin özel bir ek tasarıma veya düzenlemeye gerek duyulmaksızın, mümkün olduğunca herkes tarafından kullanılabilecek şekilde tasarlanması şeklinde tanımlanmaktadır. Evrensel tasarım ilkeleri ise;

1. Eşitlikçi kullanım
2. Kullanımda esneklik
3. Basit ve sezgisel kullanım
4. Algılanabilir bilgi
5. Hata toleransı
6. Düşük fiziksel efor
7. Kullanım için yeterli boyut, yer ve alan olarak sıralanmaktadır.

Kapsayıcı Turizm

Herkes için turizm ya da erişilebilir turizm kavramı, standart turizm hizmetlerinin ortalama katılımcıları dışında kalan potansiyel katılımcıların da dâhil olabildiği, turizm faaliyetinden güvenli ve konforlu bir şekilde yararlanabilmeyi mümkün kılan, sosyal sorumluluk gözeten bir turizm türüdür. Bu bağlamda herkes için turizm ; özel uyarlamalara veya özel bir ek düzenlemeye gerek duymadan, katılımcı ayırımı gözetmeden, mümkün olan çok sayıda kişinin turizm amaçlı seyahate, ürün, hizmet ve yapılaşmış çevreye herkesle birlikte eşit ve güvenli bir şekilde erişebilmesi ve turizm amaçlı faaliyetlere aktif olarak katılabilmesidir. Potansiyel maksimum sayıda kullanıcıya ulaşma anlayışının ortalama kullanıcılarla ilişkilendirilerek açıklanmış hali Evrensel Tasarım Piramidi ile ortaya konmaktadır. Kullanıcı odaklı biçimlenen Evrensel Tasarım Piramidi (S:223 Resim 8.13) kapsayıcılık bağlamında yapılaşmış çevreye katılımı kullanıcı çeşitliliği üzerinden sınıflamakta ve ortalama kullanıcı grup ile diğerlerini sınırlılıkları ya da potansiyelleri açısından ele almaktadır.

Turizm Mekânlarında Erişilebilirlik

Hangi amaçla olursa olsun mekânsal kullanım turizm faaliyetlerinde olduğu gibi yaygın bir şekilde insanın hareketliliği ya da durum ve konum değişikliği ile başlamakta, kişinin hareket etmesi sonucu gerçekleşmektedir. Yaşamda her fiziki katılım ve kullanım biçiminin hareketle başladığı ve sonlandığı dikkate alındığında, erişilebilirlik hareketliliğin en önemli bileşeni olarak varlığını hissettirir. Bu nedenle çevrenin doğal ya da yapılaşmış, dış ya da iç, özel ya da resmi olmasına bakılmaksızın kullanılabilirliği kadar herkes için erişilebilir olması kaçınılmazdır. Bu yüzden, her insanın yaş, cinsiyet, din, dil, ırk veya bedensel ya da zihinsel yeterlilik ayrımı gözetilmeden turizm faaliyetlerine katılım sağlaması beklenir. Katılımın sağlanabilmesi için turizm mekânlarının erişilebilirliği zorunludur. Bu zorunluluk bir yandan mevzuatla yaptırım haline dönüşürken diğer yandan katılımcı sayısını artırmaya çalışan sektör açısından büyük önem taşır.

Turizm Faaliyetinin Süreçleri

Turizm mekânlarına erişilebilirlik, bir turizm faaliyeti açısından faaliyetin süreçlerini kapsamaktadır. Turizm çeşitliliği dikkate alındığında bu süreçler aşağıdaki gibi genelleştirilebilir.

• Turizm destinasyon yönetimi
• Bilgilendirme, tanıtım ve reklam
• Kentsel ve mimari çevre
• Ulaşım
• Konaklama, yeme içme, aktiviteler
• Kültürel aktiviteler
• Diğer turizm aktiviteleri

Turizm faaliyeti hakkında bilgilendirme, tanıtım ve reklam, turizm faaliyetine yönelik yapılacak her tür bilgilendirme veya tanıtım faaliyetlerinin erişilebilir olmasını gerektirir. Bir başka ifadeyle bilginin ve iletişimin erişilebilir olmasıdır. Bilgilendirme, tanıtım ve reklam kategorisinde turizm faaliyeti ya da turizm mekânlarına ziyaret öncesi aşağıdaki bilgilerin erişilebilirliğinin sağlanması katılımın ne kadar gerçekleşeceğini belirlemeye yardımcı olacaktır.

• Turizm yapı ya da alanına yönelik erişilebilir ulaşım olanakları ya da seçenekleri,
• Otopark olanakları,
• Girişin erişilebilirliği,
• Tehlikeler, engeller ve riskler,
• Alan, yer ya da mekânda konaklama ve dolaşımın erişilebilirliği,
• Alan, yer ya da mekânda erişilebilir faaliyetler ve sunulan hizmetler vb.

Bununla birlikte turizm faaliyetlerine yönelik ön bilgiler engellenenler ya da farklı engel grupları açısından aşağıdaki gibi bazı açıklamaları kapsamalıdır.

• Turizm faaliyetlerine rehber köpeklerle katılım sağlanma durumu,
• Ses, işitme ve işaretle iletişimin sağlanma durumu,
• Konuşma, yazı ya da ses formatında iletişim dillerinin bulunma durumu,
• Tekerlekli sandalye vb. yardımcı araç sağlanma durumu,
• Alternatif yeme-içme (glütensiz, vejetaryen, diabet, organik vb.) olanağı sunma durumu vb.

Buna karşın, Engelliler ve Hareket Kısıtlılığı Bulunan Kişiler için Binalarda Erişilebilirlik Gerekleri isimli TS9111 nolu standart erişilebilirlikle ilgili binaların ve yakın çevresinin düzenlenmesine yönelik kuralları tanımlamaktadır. Standartta yer alan temel erişilebilirlik konuları ise;

• Ana girişe yakın otopark yeri,
• Girişe bağlanan erişilebilir bir güzergâh,
• Mekânların kullanımına yönelik kısa mesafeler,
• Dışarıdaki kullanımlar için engelsiz giriş ve çıkışlar,
• Yalın ve kullanışlı planlar,
• Katlarda basamaksız ve engelsiz yürüme alanı,
• Danışma masasına, asansörlere ve engelli tuvaletine rahat erişim,
• Acil durumlarda kullanmak için algılanabilir ve belirgin yangın tahliye yolları,
• Acil durumlar için de kullanılabilen güvenli asansörler,
• Kullanımı rahat, acil durumlarda tahliyeye/kurtarmaya yardımcı olan ve kolaylık sağlayan güvenli merdivenler ve merdiven kızaklı özel tahliye sandalyesi,
• Kaymayı önleyici (ıslak/kuru), sürtünme katsayısı yüksek malzeme ile döşenmiş yürüyüş yüzeyleri,
• Islanması muhtemel yerlerin yüzey kaplamasının sürtünme katsayısı yüksek malzeme ile döşenmesi,
• Gerekli kapı açıklıkları ve kolay kapı kullanımı, kapıları tekerlekli sandalye ile açma ve kapatmayı olanaklı kılan yeterli alan,
• Yeterli manevra alanı,
• Kontrol düğmeleri ve anahtarlarının uygun yükseklikte, konumda, renkte olması ve rahat kullanımı,
• İyi aydınlatma,
• Duvarlarda, döşemelerde, kapılarda ve işaretlemede iyi bir görsel zıtlık,
• İyi işaretleme,
• İki veya daha fazla duyu yoluyla (hissedilebilir, işitsel ve görsel) iletişim sağlayabilecek önemli bilgilendirme,
• İyi akustik,
• Ses yükseltici sistemler olarak sıralanmaktadır.

Tasarımın kapsayıcı olması, rampa, asansör ve tuvaletin erişilebilirliği olmadığı gibi yalnızca hareket kısıtlılığı bulunanlara yönelik de değildir. Bu yüzden özellikle kentsel ve mimari çevrede yapılacak düzenlemeler ya da sunulacak hizmetler için evrensel tasarım ilkeleri erişilebilir ortamların sunulmasına rehberlik etmektedir. Erişilebilir hizmetler, destinasyon yönetimi ile bilgilendirme, tanıtım ve reklam süreçlerinde konaklama tesisleri için rekabetin ve yeni pazarlama stratejilerinin geliştirilmesi anlamına da gelmektedir. Böylece turizm işletmeleri sundukları erişilebilir hizmetleri tanıtım ortamları ya da materyalleri aracılığıyla pazarlamaktadırlar.

Kültürel aktiviteler, turizm faaliyeti içinde yapılan tarihi, kültürel, dini vb. etkinlikleri temel almaktadır. Bu bağlamda müzeler, tiyatrolar, sinemalar ve benzeri yapılar ile diğer tarihi binalar ve açık alanlar, kültürel ve dini yapılara olan erişilebilirlikle bu yapıların kendi erişilebilirliklerine yönelik düzenlemeler bu kategoride ele alınmaktadır.

Diğer turizm aktiviteleri, yakın çevreye yapılan geziler, spor faaliyetleri, yeşil alanlar ve doğal çevreyle ilgili faaliyetler ile sahil/kumsal faaliyetlerine odaklanmaktadır. Yaygın olarak rekreasyonel faaliyetlerin yer aldığı bu kategoride iklime ve coğrafyaya göre değişen spor faaliyetleri temel etkinliklerin başında gelmektedir.

Erişilebilirlik Politikaları

Turizmde erişilebilirlik kavramı uluslararası kuruluşlar tarafından uluslararası politikalarla da desteklenmektedir. Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, dünya ülkelerinin sivil toplum kuruluşları, siyasi otoriteler ve yerel yönetimlerin bu alandaki çalışmaları yeni erişilebilir turizm destinasyonlarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (UNWTO), sürdürülebilir turizm politikasında, engelli bireylerin turistik seyahatlerinin kolaylaştırılmasının hayati bir öneme sahip olduğunu vurgulamaktadır. Bu kapsamda örgütün 2015 yılında yayınladığı “Herkes için Erişilebilir Turizm” raporu erişilebilirliği evrensel değerler ve insan haklarına saygı ilkeleri doğrultusunda dünya turizmi için vazgeçilmez bir değer olarak sunmaktadır. Bu kapsamda rapor, kamu ve özel kurumlar arasındaki işbirliği ile engelsiz turizm alanında yapılan en başarılı uygulamaları da örnek olarak paylaşmaktadır.

Avrupa’da ise bu görevi, ürün ve hizmetlerini tüm ziyaretçiler için erişilebilir duruma getirme ve erişilebilir turizmi dünya genelinde teşvik etme misyonuyla Avrupa Erişilebilir Turizm Ağı (ENAT) üstlenmiştir. ENAT, vermiş olduğu Erişilebilir Turizm Ödüllerinde de sürdürülebilirlik ve erişilebilirliğe odaklanan ekonomik değer, sosyal ve kültürel etki ile çevresel etkiyi ölçüt olarak dikkate almaktadır. Ülkemizde ise, hazırlanan mevzuata ve yaptırımlara rağmen henüz yapısal ölçekte bile herkes için tam erişilebilirliği sağlayan turizm uygulamaları çok sınırlıdır. Engellilerin engelsiz seyahat edebilmelerine yardımcı olmak amacıyla TÜRSAB bünyesinde “Herkes İçin Engelsiz Turizm Komitesi” tarafından ulaşım ve konaklamaya yönelik bazı tedbirler alınmış hatta destinasyonlar özelinde erişilebilirlik nitelikli bir şekilde sağlanmaya çalışılmışsa da sürdürülebilir kapsayıcı politikalar yürütülememektedir.