Ünite 4: Piyasa Dengesi ve Türleri

Giriş

Bir hizmet sektörü olan turizm, özellikleri gereği diğer tüm sektörler ile yoğun bir ilişki hâlindedir. Turizmin temel girdisi turistik zenginliklerdir. Bu nedenle bölgesel kaynaklar, turizm sektörünün gelişiminde önemli bir yere sahiptir. Turizm sektöründe turistik ürün çıktısı diğer birçok sektöre nazaran depolama, stoklama özelliğinden yoksundur. Ayrıca çevresel, siyasal faktörler gibi çeşitli koşullar da turizm piyasasını etkileyen diğer hususlardır.

Farklı piyasalarda malın niteliği ve satıcı sayısı, fiyatın hangi düzeylerde oluşacağını belirler. Turizm piyasasında fiyat, turistik ürünün bir niteliği olarak yeniden ayarlanabilir olmalıdır. Piyasa fiyatı, hedef piyasalardaki turist veya ziyaretçi tarafından istenilen düzeyde olmazsa fiyat indirimleri de zorunlu olarak gerçekleşmelidir. Zira turizm piyasasında turist veya ziyaretçi fiyata duyarlıdır, esneklik ise elastik bir yapıdadır.

Turizm piyasasında arz ve talebin durumuna göre turizmin birtakım olumlu (ödemeler dengesine etkisi, gelir yaratıcı etkisi, istihdam etkisi, bölgeler arası gelişmeye etkisi ve diğer sektörlere olan etkisi) ve olumsuz (ithalat etkisi) etkileri söz konusudur.

Turizm Piyasasında Denge

Alıcı ve satıcılar birbirlerinden farklı değişik özellikleri olan farklı piyasalarda karşı karşıya gelirler. Bir malın arz edilen miktarıyla talep edilen miktarlarının eşit olduğu noktada piyasa dengesi oluşur. Denge arz (S) = talep (D) olduğu noktaya tekabül eden yerdir. Piyasalarda alıcıların isteği fiyatın düşük olması; satıcıların isteği ise fiyatın yüksek olması yönündedir. Dolayısıyla bu iki zıt durum anlaşma ile bitmesi yani tarafların bir fiyat ve miktar üzerinde mutabık kalması, bir uzlaşmayı ifade eder ki işte bu duruma denge denir. Ayrıca piyasa dengesinin oluştuğu noktaya tekabül eden fiyat, piyasa fiyatı ve miktar ise piyasa miktarıdır.

Devletin çeşitli turizm sezonlarında krizden ötürü turistik arz gerçekleştiren üreticileri olan turizm firmalarını korumak maksadıyla piyasalara müdahalesi THY ile havalanan her uçağa yakıt desteği vermesi biçiminde gerçekleşmiştir. Devlet bazen, tüketiciyi korumak amacıyla piyasaya müdahale ederek malın belirli bir fiyatın üstünde satılmasına engel olur. Bu durum tavan fiyat politikası olarak adlandırılır.

2017-2018 içerisinde devletin THY veya otobüs işletmelerine getirdiği koltuk fiyatı üst limitlerinin belirlenmesine yönelik uygulama konuya örnek olarak gösterilebilir. Bu uygulamanın sonucu, ortaya talep fazlası nın çıkmasıdır.

Tavan fiyat genellikle kıtlık durumunun söz konusu olduğu durumlarda uygulanır. Devlet, bu durumda uyguladığı karne, vesika, önce gelen alır gibi çeşitli yöntemler yardımıyla arz edilen miktarı tüketicilere eşit şekilde dağıtmaya çalışır. Tavan fiyat uygulamalarının kaçınılmaz sonucu karaborsa dır.

Turizm Piyasasında Dengedeki Değişmeler

Genel olarak piyasa dengesindeki değişmeyi üç grup altında toplamak mümkündür. Bunlar;

• talepteki değişme,
• arzdaki değişme ile
• talep ve arzdaki birlikte değişmedir.

Döviz Kurları ve Turizm

Döviz arzının artması ve ülke parasının değer kazanması durumunda, ev sahibi ülke yabancı ülke vatandaşları için pahalı hâle geleceğinden, turistik talepte bir daralma gerçekleşir. Bu durumda Merkez Bankası piyasa müdahale ederek döviz arzını daraltıcı önlemler alır. Döviz arzında meydana gelecek bir azalma, ülke parasının değer kaybetmesine neden olacağından, ülke yabancı ülke vatandaşları için ucuz hâle gelecektir. Bu durum ise söz konusu ülkeye yönelik turistik talepte bir genişleme anlamına gelir.

Döviz talebinin artması, dövizi daha pahalı hâle getirerek ev sahibi ülke parasının değerini düşürür. Yani ülke, diğer ülke vatandaşları için daha ucuz hâle geleceğinden kendisine yönelik turizm talebi de artacaktır.

Döviz talebinin azalması ise dövizi daha ucuz hâle getirirken ülke parasının değerini artırır. Yani ülke, diğer ülke vatandaşları için daha pahalı hâle geleceğinden söz konusu ülkeye yönelik turizm talebi de azalacaktır.

Turistik maldan talep edilen miktar ile arz edilen miktar aynı olduğunda denge sağlanmış olur. Denge noktasına tekabül eden fiyat denge fiyatı ve miktar ise denge miktarıdır. Turizm piyasasında arz açısından fiyat ile miktar değişimleri aynı yönlü, talep açısından ise fiyat ve miktar arasında zıt yönlü bir ilişki söz konusudur. Diğer bir ifadeyle arz ve talep ters yönlüdür. Turizm piyasasında arz edilen miktar, talep edilen miktardan büyük olması hâlinde arz fazlası söz konusudur. Turizm piyasasında talep edilen miktar, arz edilen miktardan büyük olması hâlinde ise talep fazlası söz konusudur.

Piyasa Türleri

Ekonomik faaliyetler piyasalarda gerçekleşir. Alıcı ve satıcılar birbirlerinden farklı değişik özellikleri olan farklı piyasalarda karşı karşıya gelirler. Piyasalarda malın niteliği ve satıcı sayısına göre fiyat ve üretimin hangi düzeylerde oluşacağı belirlenir.

Piyasa Kavramı

Turizm piyasasında konaklama, seyahat ve yiyecek-içecek hizmetleri üretimi gerçekleştiren firmalar faaliyet üzere piyasa, alıcı ve satıcının karşı karşıya geldiği yer biçiminde göstermektedir. Bu firmalar, ürettikleri malın/hizmetin niteliğine ve firma sayısına göre birbirinden ayrışmaktadır. Malın niteliğinden kasıt bir mal veya hizmetin homojen (benzer) veya farklılaştırılmış olması; firma sayısı ise satıcı sayısıdır. Bir mal veya hizmetin üretici veya satıcı konumunda olan birimi firma ; alıcısı ise tüketici dir. Aynı malı üreten firmalar endüstriyi oluşturmaktadır. Dolayısıyla rekabet kavramını değerlendirecek olursak endüstride çok sayıda firmanın faaliyette bulunması, bu firmalar arasında doğrudan bir yüzleşmenin veya bütünüyle bir rekabetin mevcut olmadığının bir göstergesidir.

Tam Rekabet Piyasası

Şekil 4.10, tam rekabet piyasasında denge ve fiyatın nasıl belirlendiğini göstermektedir. Şekilde (a) panelinde, arz ve talebin eşit olduğu noktada piyasa dengesi oluşmaktadır. Piyasa fiyatı ve piyasa miktarı ise denge fiyat ve miktarıdır. Şekil 4.10. (b) panelinde, piyasa fiyatını veri olarak kabul eden bir alıcının sonsuz (esnekliği sonsuz) miktarda mal ve hizmet satın alabileceği gösterilmektedir (S:82 Şekil 4.10’u inceleyiniz).

Tam Rekabet Piyasasının Özellikleri

Tam rekabet piyasasının özelliklerini dört ana başlık altında inceleyeceğiz:

• Bir malın çok sayıda alıcı ve satıcısı vardır (atomisite koşulu). Tam rekabet piyasasında hiçbir alıcı veya satıcı bir malın fiyatını etkileyecek büyüklükte değildir. Firmalar irili ufaklı olup piyasa payları oldukça düşüktür. Tam rekabet koşullarında faaliyet gösteren bir firma piyasada oluşan fiyatı veri olarak kabul etmekte ve o fiyattan mal veya hizmet arzını gerçekleştirmektedir. Dolayısıyla firma ne kadar üretip satarsa satsın, piyasa fiyatı bu durumdan etkilenmemektedir.
• Malın türdeş olması (homojenite koşulu): Malların türdeş (homojen) özellikler taşıması nedeniyle alıcılar, satıcılar arasında bir ayrım yapmazlar. Böylece herhangi bir satıcının ne piyasa fiyatı üzerinde bir fiyat talep etmesi ne de herhangi bir alıcının piyasa fiyatı altında bir fiyat talep etmesi söz konusu olmamaktadır. Zira satıcı piyasa fiyatından malını satabileceği çok sayıda alıcı bulabilirken alıcının da malını satacak çok sayıda satıcı ile karşılaşması söz konusudur. Dolayısıyla alıcılar bir malın fiyatı aynı olduğu sürece o malı kimin ürettiğine dikkat etmemektedirler.
• Alıcı ve satıcıların piyasa hakkında tam bilgiye sahip olması: Alıcı ve satıcılar piyasadaki tüm fiyat ve miktarlar hakkında bilgiye sahiptir. Satıcı ve alıcı tam bilgiye sahip ise piyasa fiyatı üstünde veya altında bir fiyatın oluşması da düşünülemez. Tam rekabet piyasasında hem satıcı hem de alıcılar geçmiş ve gelecekte oluşabilecek fiyatlar hakkında tam bilgiye sahiptir. Tam bilginin olmadığı (asimetrik bilgi) bir piyasadan bahsedilirse o zaman eksik rekabet piyasa koşulları geçerli olmaktadır.
• Piyasaya giriş-çıkış serbestisi söz konusudur (mobilite koşulu). Tam rekabet piyasasında bir firmanın piyasaya girmesinde veya çıkmasında ekonomik, hukuki ve teknolojik bir engel söz konusu değildir. Yani üretici herhangi bir malı üretmesinde veya satmasında doğal veya suni engeller (patent, lisans hakkı) ile karşılaşmaz.

Tam Rekabet Piyasasında Kısa Dönem Dengesi

Üretim miktarındaki değişmelere binaen belirli bir zaman içerisinde değişken faktörlerin hemen değiştirilmesi söz konusu olurken uzun dönemde tüm üretim faktörlerinin değişkenlik arz etmesi üretim miktarlarını da ayarlanabilir hâle dönüştürmektedir. Bir firmanın amacı en yüksek kârı elde etmektir. Kâr (?); toplam gelir ile toplam maliyet (açık ve örtülü maliyetler toplamı) arasındaki farktan ortaya çıkmaktadır. Toplam gelir, bir turizm işletmesinin satışlarından elde ettiği geliri; marjinal gelir, bir turizm işletmesinin bir birim daha fazla turistik ürün üretip satması durumunda toplam gelirinde meydana gelen değişimi; ortalama gelir ise bir turizm işletmesinin sattığı mal ve hizmetlerden elde ettiği birim başına gelirini ifade etmektedir.

Kısa Dönemde Kâr Maksimizasyonu

Tam rekabet piyasasında bir firmanın kârını en yüksek seviyeye çıkmasına firma dengesi denir. En yüksek kâr firmanın toplam gelirlerinden toplam maliyetlerinin çıkarılması ile bulunmaktadır. Kâr maksimizasyon kuralı, hangi piyasada olursa olsun firmanın maksimum kâr elde etmesi için marjinal gelir eğrisi ile marjinal maliyet eğrilerinin kesiştiği noktadaki miktarı üretmesidir.

Kısa Dönem Arz Eğrisi ve Denge

Tam rekabet piyasasında bir firmanın arz eğrisi marjinal maliyet eğrisinin (MC) ortalama değişken maliyet (AVC) eğrisinin üstünde kalan kısmıdır (S:85 Şekil 4.12’yi inceleyiniz).

Firmanın Uzun Dönem Dengesi

Tüm üretim faktörlerinin değiştirilebildiği dönem uzun dönemdir. Bu dönemde istenilen kapasiteye ulaşılabilir veya yeni bir tesis kurulabilir. Tam rekabet piyasasında uzun dönemde yoğun rekabet nedeniyle firmalar en düşük ortalama maliyet ve sıfır kâr ile üretim yapmaktadır. Uzun dönemde piyasaya yeni birçok firma girer ve üretim faktörü talep eder. Bu durum faktör fiyatlarının artmasına yol açarken maliyetleri de artırmaktadır. Böylece artan maliyetler kârları aşağı çekmektedir. Ayrıca piyasaya yeni giren firmaların üretimi ürün arzını artırırken fiyatların da düşmesine neden olabilecektir. Yani hem maliyetlerin artması hem de fiyatların düşmesi ile aşırı kârlar ortadan kalkmaktadır (S:86 Şekil 4.13’ü inceleyiniz).

Monopol (Tekel) Piyasaları

Monopol piyasaları tek bir firmanın (satıcının) bulunduğu ve o firmanın üretip sattığı malın yakın ikamesinin olmadığı bir piyasa türüdür. Monopol endüstriyi temsil etmekte olduğundan monopole konu olan malın talep eğrisi negatif eğimli talep eğrisidir. Monopol güç, satılan bir malın fiyatının satıcı tarafından tam rekabetteki düzeyinin üzerine çıkarılabilmesidir. Monopol piyasasına girişlerde bazı kısıtlamalar söz konusudur. Bu kısıtlamalar ikiye ayrılmaktadır. Bunlar;

1. Ölçek ekonomilerinden kaynaklanan doğal kısıtlar oluşması,
2. Monopol gücün yasal kısıtlar ile oluşmasıdır. Yasal kısıtları imtiyaz hakkı, lisans hakkı, patent hakkı ve telif hakkı gibi uygulamalar olarak dört grupta toplamak mümkündür.

Monopollü (Tekelci) Rekabet Piyasaları

Çok sayıda alıcı ve satıcının bulunduğu, giriş çıkışın serbest olduğu ve mal farklılaştırmasının yapıldığı piyasa türüdür. Farklılaştırılmış mal aynı olmayan ama benzerlik taşıyan mallardır. Mal farklılaşması marka, satış noktası, reklam gibi yollarla sağlanmaktadır. X tur şirketinin farklı bölgelerdeki benzerlik içeren turistik ürünü SMS yoluyla müşterilerine pazarlamaya çalışması bir örnektir. Monopollü rekabet piyasalarında da fiyat (P) > marjinal maliyet (MC) olduğundan monopol piyasasındaki gibi etkinlik sorunu söz konusudur. Bu durum tam rekabet piyasasına göre daha az üretim, daha yüksek fiyat demektir. Mal farklılaşmasına yol açan fiyat dışı rekabet unsurları (reklam, ambalaj vb. harcamalar) firmaların maliyetini artırırken fiyatların daha yüksek olmasının temel nedenidir.

Oligopol Piyasaları

Az sayıda satıcı, çok sayıda alıcının olduğu bir piyasa türüdür. Oligopol piyasalarında firmalar hem homojen (benzer) hem de heterojen (farklılaştırılmış) mal üretmektedir. Oligopol piyasasında sınırlı sayıda firmanın faaliyet göstermesi ve bu firmaların piyasa içinde önemli bir yere sahip olması firmaları birbirlerinin davranışlarını dikkate almayı gerektirir. Oligopolün temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

• Piyasadaki az sayıda firma büyük ölçeklerde üretim yaparak talebin tamamını karşılayabilmektedir.
• Sermaye ve teknoloji gereksinimi yüksek olduğundan piyasaya girmek oldukça zordur.
• Az sayıda firma fiyat, reklam, Ar&Ge gibi konularda birbirlerini izlemek durumundadır.

Oligopol piyasasında firmalar monopol gücü ele geçirmek için kartel oluşturmak suretiyle birlikte hareket edebilir. Karteller üyelerin fiyat ve miktar düzenlemelerine yöneliktir. Kartelin amacı ise kârı artırmaya yöneliktir. Oligopol piyasasında az sayıda faaliyet gösteren firma, satışların büyük bir kısmını elinde bulunduruyor ise yoğunlaşma söz konusudur.