Ünite 5: Havayolu Ulaştırması

Giriş

Havayolu ulaştırması dünyanın her kesiminden insanı iş, kişisel ziyaretler, turizm vb. faaliyetleri nedeniyle dünyayı bir ağ gibi saran yapısıyla, milyarlarca yolcu ve milyonlarca ton kargoyu istenilen yere taşıyarak dünyanın küreselleşmesine en büyük katkıyı sağlayan sektörlerden biridir. Havayolu ulaştırması sağladığı bu faydaların yanında sağladığı doğrudan ve dolaylı işgücü imkânı ile de devletler tarafından uzun bir süre kontrol altında tutulmuş, daha sonra ise bir dereceye kadar liberalleşmiş bir sektördür.

Pek çok ülke için turist sayısı ve havayolu ile taşınan yolcu sayısı arasında çok kuvvetli bir ilişki vardır. Birbirlerine karşılıklı bağlı olan iç içe geçmiş olan havayolu ulaştırması ve turizm sektörleri, gerek sağladıkları ekonomik ve sosyal faydalar, gerekse dünyanın küreselleşmesine sağladıkları katkılar nedeniyle devletler tarafından yakından izlenen ve geliştirilmesi için çeşitli programlar uygulanan en önem verilen sektörlerdendirler. Havayolu ulaşımı olmadan bu kadar gelişemeyeceği açık olan turizm ve turizm olmadan kendisine bu kadar yolcu bulamayacak olan havayolu işletmeleri büyümelerini birlikte sağlamak için birbirlerinin ihtiyaçlarına yönelik ürünler geliştirmektedir.

Havayolu Ulaştırması Kavramı ve Gelişimi

Havayolu ulaştırması sektörü yolcu ve yük taşımaya yönelik olarak birbirine bağımlı faaliyetlerin ve birimlerin oluşturduğu bir sistemdir. Havayolu ulaştırması sektörü havaalanı yapımı, havaalanı işletmeciliği, havayolu işletmeciliği, hava seyrüsefer hizmetleri, yer hizmetleri, ikram hizmetleri, eğitim, bakım, ilgili alt ve üst yapılar ve diğer havacılık faaliyetleri ile bütün bu faaliyetlerin uluslararası kurallara göre koordinasyonu ve denetimini kapsar.

Hava taşımacılığı, havayolu taşımacılığı ve genel havacılık faaliyetlerini kapsamaktadır. Havayolu taşımacılığı ticari bir amaçla, hava araçlarıyla tarifeli veya tarifesiz olarak yolcu, yük ve postanın taşınmasıdır. Havayolu taşımacılığı yapan havayolu işletmelerinin büyüklükleri; yüzlerce uçaktan oluşan filolarıyla günde binlerce sefer yapan çok büyük havayolu işletmelerinden, küçük tek bir uçakla yılın sadece belirli aylarında operasyon yapan havayolu işletmelerine kadar geniş yelpazede yer alır.

Havayolu Ulaşımının Gelişimi

Havayolu ulaşımının tarihine bakıldığında çeşitli kaynaklarda farklı bilgiler verilmektedir. Buna göre; ilk uçuş olan 17 Aralık 1903’te kuzey Carolina’da Kitty Hawk yakınlarında 47 saniyelik havadan ağır ilk uçakla uçuşunu yaptıktan sadece 16 sene sonra 1919’da İngiltere ve Fransa arasında ilk düzenli yolcu uçakları uçmaya başlamıştır. Hava ulaştırma sektörünün gelişimi, dört dönemde incelenebilir. Bunlar gelişme, büyüme, olgunluk ve liberalleşme (serbestleşme) sonrası dönemleridir.

Hava ulaştırma sektörünün 1918-1938 yılları arasını kapsayan gelişme döneminde I. Dünya Savaşı sonrası askeri amaçlı uçakların sivil kullanıma geçmesiyle sivil havacılığın büyük ivme kazandığı görülmektedir. 1930’larla beraber yeni tip uçakların tasarımı ve üretimiyle uçaklar havayolu işletmelerinin ihtiyaç ve isteklerine göre üretilmeye başlanmıştır. Posta taşımacılığı ile başlanan sivil hava taşımacılığı, yolcu taşımacılığa yönelik uçakların üretilmesiyle yolcu taşımacılığına da başlamıştır. 1937 yılında ilk güvenli havayolu taşımacılığı yapılabilen DC-3 hizmete girmiştir. 1935’te dünyanın ilk hava trafik kontrol merkezi ABD’de hizmete girmiştir.

Havacılık sektörünün 1918-1938 yıllarını kapsayan büyüme döneminde, I. Dünya Savaşı’nın bitmesiyle askeri uçak fazlasının sivil havacılığın hızlanmasında etkili olduğu görülmektedir. Bu gelişmelerin ardından, sektör 1945 sonrası uzun mesafeli ve her hava şartında uçabilen, tarifeli hava taşımacılığına başlamıştır. İlk jet yolcu uçağı Comet ilk uçuşunu 1949’da yapmıştır. 1953 yılında yapılan bir çalışma havayolu yöneticilerine ilk kez uçakların 350 km den uzun olan mesafelerde turistler için en önemli havayolu ulaşımı olduğunu göstermiştir.

Sektörün 1958-1978 yıllarını kapsayan olgunluk döneminde dikkat çeken ilk gelişme; 1958’de ilk B-707 kıtalararası dört motorlu jet yolcu uçağının Pan Amerikan havayolunda tarifeli seferlere başlaması olmuştur. Aynı dönemde tüm havayolu işletmeleri, kısa ömürlü konvansiyonel pervaneli uçaklar yerine, uzun ömürlü teknoloji harikası jetleri filolarına dâhil etmiştir. Bu dönemde uçaklara meteoroloji radarları, kara kutu gibi bazı ekipmanlar yerleştirilmeye başlanmıştır. 1969’da artan talebi karşılamak ve maliyetleri kontrol altına almak için ilk geniş gövdeli 400’den fazla yolcuyu kıtalararası taşıyabilen dört motorlu jet B-747 Jumbo üretilmiştir. Bunu Douglas DC-10 ve Lockheed L-1011 uçaklarının üretimi izlemiştir. 1938-1978 arasındaki 40 senede yolcu sayısı çok büyük oranda artmış, havayolu işletmelerinin çalıştırdığı ve iş imkânı sağladığı insanların sayısı milyonlara ulaşmış, havaalanı ve uçak teknolojileri gelişmiş, 21 koltuklu pervaneli DC-3’lerden 400 koltuklu jet motorlu B-747’lere geçilmiştir. Havayolu ulaştırmacılığı en güvenli ve hızlı ulaşım modu haline gelmiştir.

Havacılık sektörünün 1978’den günümüze uzanan dönem; liberalleşme dönemi olarak ifade edilebilir. Amerikan hükümetinin havacılık sistemini tam rekabete açtığı ve tüm ticari kısıtlamaların kalktığı bu dönemde havacılık büyük bir sisteme dönüşmüştür. ABD’den sonra Avrupa’da da 1980’lerin sonlarında liberalleşme süreci başlamış ve 1993’te tamamlanmıştır. Avrupalı taşıyıcılar istedikleri AB ülkesinde uçuşa başlayıp sonlandırma özgürlüğüne sahip olmuşlardır. Bu nedenlerle bir kaç yıl içinde havayolu ve uçak sayısı ikiye katlandı. Rekabet hava taşımacılığını herkesin yararlanabileceği bir taşımacılık sistemi haline getirmiştir.

American Airlines ilk gelir yönetimi sistemini 1985’te kullanmaya başlamıştı. Havayolu sektöründeki serbestleşme birçok düşük maliyetli havayolu işletmesinin en karlı hatlara girmesiyle sonuçlanmıştır. Pazarda var olan büyük taşıyıcılar pilot, kabin ekibi ve teknisyen sendikaları ile sözleşmeleri olduğu için dezavantajlı duruma düşmüşlerdir. Düşük maliyetli taşıyıcılarla rekabet için gelir yönetimini geliştirmişlerdir. Gelir yönetimi sisteminin kullanıldığı ilk yıllarda havayolu işletmeleri milyarlarca dolar kâr elde etmişlerdir.

Liberalleşme sonrasında havayolu taşımacılığı sektöründe büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Havayolu işletmeleri arasındaki birleşmeler, işbirlikleri artmış, yeni taşıyıcı türleri ortaya çıkmıştır.

Hava Taşımacılığının Ekonomik Özellikleri

Hava taşımacılığının ekonomik özellikleri; oligopolistik ve sektörel özellikleri olmak üzere iki sınıfa ayrılabilir. Hava taşımacılığı sektörünün oligopolistik özellikleri; sektöre giriş koşullarının yüksek olması, ölçek ekonomisi özelliği, işbirlikleri ve birleşmeler yoluyla büyüme, karşılıklı ve çoklu bağımlılık, fiyat kârlılığı vefiyat dışı rekabet ile havayolu sayısı ve Pazar payı olarak sıralanabilir. Hava taşımacılığının ekonomik özelliklerinden bir diğeri olan hava taşımacılığının sektörel özellikleri ise; devlet sübvansiyonu ve desteği, teknolojideki yüksek devir hızı, yüksek yakıt ve işgücü maliyetleri, ekonomik dalgalanmalara karşı duyarlılık, ulusal ve uluslararası politika ve yaptırımlara karşı duyarlılık, uçuş sıklığının rekabetteki önemi, fazla kapasite ve düşük marjinal maliyetler, marjinal kârlılık, havayolu ürününün yapısı, hizmet sektöründe faaliyet gösterme, talebe karşı duyarlılık, yoğun rekabet ve sürekli büyüyen bir sektör olması şeklinde sıralanabilir.

Hava Taşımacılığı Sektörünün Faydaları

Hava taşımacılığı ekonomik ve sosyal kalkınmayı destekleyen yenilikçi bir sektördür. Kültürleri, insanları, kıtaları ve ülkeleri birbirine bağlar, küresel pazarlara ulaşımı sağlar, ticaret ve turizmin gelişmesinin en önemli unsurlarından birisidir, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında bağlantı sağlayarak gelişmişlik farklarının azaltılmasında rol oynar.

Hava taşımacılığının sektörünün ekonomik etkilerini doğrudan, dolaylı ve uyarılmış olarak üç kısımda incelenebilir. Doğrudan etki, hava taşımacılığı olmasa oluşmayacak ekonomik aktiviteleri ifade eder. Dolaylı ekonomik etkiye doğrudan faydalardan oluşan ekonomik faydalar örnek verilebilir. Uyarılmış etki ise direkt ve dolaylı etkinin çarpan etkisidir.

Havacılık tüm dünyayı bir ağ gibi sararak büyük şehirler ve küçük topluluklara kadar her saat, tüm uçak tiplerinde hizmet vermektedir. Hava taşımacılığı 8,4 milyonu doğrudan, 9,3 milyonu dolaylı, 4,4 milyonu etkilenen ve 34,5 milyonu hava taşımacılığının turizme olan katalitik etkisinden olmak üzere toplam 56,6 milyondan fazla kişiye iş imkânı sağlamaktadır.

1.500 den fazla havayolu şirketi ve 24.000’e yaklaşan uçak sayısıyla, 4.000’e yakın havaalanına tarifeli seferler ile hizmet veren hava taşımacılığı, dünya ekonomisine doğrudan, dolaylı, etkilenen ve turizm katalitik toplamı yaklaşık 2,2 trilyon dolarlık katkısı ve sağladığı sosyal faydalarla dünyadaki en önemli sektörlerden biridir. Hava taşımacılığı insanlara yeni ülkeleri keşfetme, tropikal bölgeleri ziyaret etme, iş ilişkileri geliştirme, arkadaş ve aileleri ziyaret etme imkânı sunar. Ekonominin ve dünyanın küreselleşmesinde çok önemli rol oynamaktadır.

Havayolu İşletmelerinin Sınıflandırılması

Birbirinden farklı iş modellerine, büyüklüklere ve faaliyet yapılarına sahip olan havayolu işletmeleri farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Gelirlerine, faaliyetlerine, taşıdıkları trafik tipine, pazardaki önemlerine, sahipliklerine göre çeşitli sınıflandırmalar yapılmaktadır. Havayolu işletmelerini faaliyetleri ve şirket stratejilerine göre geleneksel havayolu işletmeleri, düşük maliyetli havayolu işletmeleri, charter havayolu işletmeleri ve bölgesel havayolu işletmeleri olarak dört bölümde sınıflandırılabilir.

Geleneksel Havayolu İşletmeleri

Geleneksel havayolu işletmeleri, havayolu pazarındaki tüm yolcu pazar bölümlerine hizmet vermek amacıyla küresel dağıtım sistemlerini kullanarak, karmaşık ağ yapıları (ve işbirliği yaptıkları havayolu işletmeleriyle birbirinden farklı tip ve büyüklükteki uçaklarıyla faaliyette bulunurlar. Geleneksel havayolu işletmeleri yüksek maliyet yapılarından dolayı sabit olan kapasitelerini sürekli değişen ve belirsiz talebe karşı gelirlerini en fazla düzeye getirmek amacıyla genellikle gelir yönetimini kullanırlar.

Geleneksel havayolu işletmeleri en çok sayıda ve havayolu ulaşımında en büyük paya sahip havayolu sınıfıdır. Amaçları yolcuyu bulunduğu yerden alıp istediği herhangi bir yere götürmektir. Bunun için her türlü uçak tipini ve havaalanını kullanır. Genellikle ana (merkez) havaalanlarına sefer düzenlerler. Uçuşlarında farklı müşteri sınıfları vardır. Özel müşterileri için havaalanlarında özel bekleme salonları, özel uçağa kabul, pasaport kontrol ve havaalanına giriş kapıları vardır.

Düşük Maliyetli Havayolu İşletmeleri

Düşük maliyetli havayolu işletmeleri geleneksel havayolu işletmelerinin verdiği bazı hizmetlerden vazgeçerek maliyetlerini azaltan ve buna bağlı olarak daha ucuz fiyatla hizmet sunan havayolu işletmeleridir. Düşük maliyetli havayolu işletmeleri yüksek uçak kullanım oranı, aktarmasız doğrudan uçuşlar, ikincil havaalanlarının kullanımı, uçak içi ücretli ikram, bagaj ağırlıkları ile ilgili ücret politikası, aynı tip uçaklardan oluşan filo ve rezervasyon için yoğun olarak internetin kullanılması vb. uygulamalarla maliyetlerinde önemli oranda tasarruf etmektedirler.

Düşük maliyetli havayolu işletmelerinin geleneksel havayolu işletmelerinden başlıca farkları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Tek tip filo yapısı
• İnternet üzerinden doğrudan satış
• Sık uçan yolcu programları kullanmama
• Uçak içinde ücretli ikram
• Uçuşlarında ikincil havaalanlarını kullanma
• Kısa ve orta mesafeli uçuşlar
• Hızlı turn around (bir uçuştan diğer uçuşa kadar geçen süre) zamanı
• Direkt, aktarmasız uçuşlar
• Katı bagaj kısıtlamaları

Charter Havayolu İşletmeleri

Charter havayolu işletmeleri, genellikle turistik merkezlere düzenlenen paket turlardaki (otel, transfer ve ulaşım), ulaşım ayağıdır. Yüksek doluluk oranlarıyla faaliyet gösteren charter havayolu işletmeleri genellikle tur operatörleriyle birlikte faaliyet gösterirler. Tek tek bilet satmak yerine uçağın bir bölümünü veya tamamını tur operatörlerine veya acentelere satarlar.

Charter havayolu işletmeleri tur operatörleri için genellikle tatil noktalarına uçuşlar yaparlar. Sezonluk, özel amaçlar için (futbol maçı, konser vb.) gezi amaçlı turizmde seyahat acenteleri ölçek ekonomine ulaşarak yolcu başına birim maliyetleri en aza indirirler. Charter havayolu işletmeleri askeriye, spor takımları, bireysel veya küçük gruplar tarafından istenilen yere gitmek üzere kiralanır. Charter uçuşların ekonomik olmasının en büyük nedeni doluluk oranlarının %100’e yakın olmasıdır.

Charter havayolu işletmelerinin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Geleneksel havayolu işletmelerine göre uçak kulanı oranı çok daha yüksektir. Genellikle çok kısa hatlarda uçuş düzenlemezler, buda yerde daha az zaman geçirme anlamına gelir. Genellikle uçuşlarını geceleri yaparlar.
• Yer hizmeti maliyetleri, geleneksel havayolu işletmelerine kıyasla daha azdır (daha az kontuar açmalarından, koltuk numarası vermediklerinden vb.). sezonluk personel çalıştırırlar.
• Yolcu hizmeti harcamaları kabin ekibi sayısını minimumda olması ve gidilen istasyonda yatı olmadığı için daha azdır.
• Biletleme, satış ve promosyon gibi harcamaları yoktur. Ayrıca gelir yönetimi gibi alanlarda çalıştırmak için yüksek maliyetli işgücüne ihtiyacı yoktur.
• Oturma düzeni sık olduğu için, koltuk başına düşen maliyetler daha azdır.
• Doluluk oranları %100’e yakındır.

Charter havayolu işletmelerinin Türk turizm ve ekonomisindeki rolü çok önemlidir. Charter havayolu işletmeleri binlerce kişiye direkt iş imkânı sağlamakta, Türkiye’nin en önemli işgücü ve gelir kaynaklarından birisi olan turizmden milyarlarca dolar gelir elde edilmesine sağlamaktadırlar. Türkiye gibi gelişme olan ve sürekli olarak cari açık veren ekonomiler için charter havayolları döviz girdisi yarattıkları için çok önemlidirler. Direkt, güvenli, ucuz, hızlı havayolu ulaşım hizmeti sağladıkları için charter havayollarının önemi büyüktür. Güçlü ulusal charter havayolu işletmelerine sahip olan Türkiye, yurtdışına turistik tesislerini daha kolay pazarlayabilmektedir.

Bölgesel Havayolu İşletmeleri

Bölgesel havayolu işletmeleri nispeten küçük uçaklarla (genellikle 100 koltuktan az) genellikle kısa ve orta mesafeli hatlarda toplanma merkezi ve küçük yerleşim yerleri arasında besleyici nitelikli tarifeli hava taşımacılığı hizmeti veren havayolu işletmeleridir. Yeterli talep olduğunda noktadan noktaya uçuş hizmeti de vermektedirler. Bölgesel havayolu işlemeleri küçük yerleşim yerlerinin dünya ile ulaşımını sağladıkları için çok önemli bir rol oynarlar. Ulaşımın doğal nedenlerle zor olduğu veya uzak olan yerleşim yerlerini havayolu ile büyük merkezlere bağlayarak, buraların ticari, turizm ve ekonomik olarak gelişmesine katkıda bulunurlar.

Bölgesel havayolu işletmeleri özellikle dar gövdeli uçakları karlı olarak çalıştırılamadığı, talebin nispeten az ve düzensiz olduğu bölgelere operasyon düzenlemektedirler. Operasyon düzenledikleri yerleşim yerlerini havayolu sistemi içine almaları ve dünya ile bağlantılarını sağlamaları, o bölgeler için çok önemlidir.

Kişi başına düşen milli gelir, coğrafi koşullar, sanayi ve ticaretin gelişmişlik düzeyi ve turizm gibi sıralanabilecek faktörler bölgesel havayolu taşımacılığı talebini etkilemektedir.

Havayolu Taşımacılığının Mevcut Durumu

Havacılık sektöründe bir havayolu işletmesinin büyüklüğünü gösteren en önemli göstergelerden biri ücretli yolcu kilometredir. Ücretli yolcu kilometre, İnglizce’deki “Revenue Passenger Kilometer” teriminin baş harfleri alınarak, genellikle RPK kısaltmasıyla ifade edilir. RPK karayolu taşımacılığı ünitesinde anlatılan “alınan iş”in aynıdır. Ücretli (biletli) yolcu sayısı ile kilometre cinsinden uçulan mesafenin çarpımıyla bulunur. Havayolu taşımacılığının mevcut durumu, kitabın 127. sayfasındaki Tablo 5.2’de gösterildiği gibi havayolu işletmelerinin ücretli yolcu kilometre, gelir ve yolcu sayılarına bakınca daha sağlıklı anlaşılacaktır.

Havayolu Ulaştırması ve Turizm

Uluslararası havayolu taşımacılığındaki liberalleşmeler, havayolu bilet fiyatlarının düşmesi, uluslararası ticaretin büyümesi, seyahat kısıtlamalarının kalkması, insanların gelir ve boş zamanlarının artması, vb. nedenlerle beraber büyüyen turizm ve havayolu ulaştırması sektörleri karşılıklı olarak birbirlerine bağımlıdırlar. Bunlardan başka düşük maliyetli ve charter havayolu işletmelerinin gelişimleri de turizm sektörünü geliştiren başlıca unsurlardandır.

Hava taşımacılığı küresel bir ağ ile insanları, ülkeleri ve kültürleri birbirine bağlayan gelişim ve bütünleşme için yegâne ulaşım biçimidir. Turizm ve havayolu ulaşımı birbiriyle iç içe geçmiştir. Turizm dünyada ki en büyük sektörlerden birisidir.

Havayolu ulaştırmacılığı turizmi gelişmesini tetikleyerek fakirliğin önlenmesinde ve yaşam standartlarının arttırılmasını sağlar. Turizm sektörü gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler için ekonomik büyüme, yabancı para birimi girişi, gelir ve işgücü açısından çok önemlidir. Havayolu ulaştırmacılığı iç ve dış hat bağlantılar sağlayarak turizmi ve ekonominin gelişmesine katkıda bulunur.

Havayolu ulaştırması ve turizm birbirine bağlıdırlar. Havayolu ulaştırmasının turizme etkileri aşağıdaki gibi açıklanabilir:

• Havayolu ulaştırması turizm birçok turizm merkezi için ana ulaşım biçimidir, bu oran bazı turizm merkezlerinde %100’e yaklaşır.
• Uluslararası turizmin büyümesinin nedenlerinden birisi de ucuz havayolu ulaştırmasının olmasıdır. Havayolu yolcu sayısı ve uluslararası turist sayısında çok yakın bir ilişki vardır.
• Dört geceden fazla süre kalmalı uluslararası gelişmiş turizm pazarlarında ana ulaşım modu havayoludur.

Turizm ve havayolu ulaşımı sektörü birbirlerini tamamlamaktadırlar. Turizm ulaşım bakımından getirdiği turistler için, havayolu ulaşımı da verdiği hizmete talep olması için turizm hizmetlerine bağımlıdır. Turizmdeki bir büyüme doğrudan havayolu ulaşımını da etkiler. Ulaşım olanakları turizmdeki büyümenin nedenlerinden birisidir ve turizmdeki büyümeyi doğrudan etkiler. Ulaşım olanaklarının kolaylaşası turizmi geliştireceği gibi, turizm de taşımacılığı geliştirir. Turizmde ulaşılabilirlik çok önemlidir. Havayolu ulaşımı özellikle uluslararası turizm için ana ulaşım biçimidir. Özellikle uzun mesafeli seyahatlerde havayolu ulaşımı en çok kullanılan ulaşım biçimidir. Uluslararası trafik ve uluslararası arasındaki yakın ilişki vardır. Ucuz paket turlar, rekabetçi havayolu bilet fiyatları nedeniyle her iki sektörde büyümelerini hızlı bir şekilde beraber sürdürmektedirler.