Ünite 1: Turizm ve Ulaştırma

Giriş

Dünyanın en hızlı büyüyen ve gelişen sektörlerinden biri olan turizm, pek çok sektörün gelişimine katkıda bulunmuş ve bulunmakta olan bir sektördür. Ulaştırma ise talebi başka sektörler tarafından yaratılan bir hizmet etkinliği olup, ulaştırma talebi yaratan sektörlerin başında da turizm gelmektedir. Ulaştırma, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki yenilikler, ekonomik ve sosyal yaşamın her alanını ve toplumun tüm kesimlerini çeşitli yönlerden etkisi altına almakta; kamu yönetimi yaklaşımlarını, iş dünyasının iş yapma usullerini ve bireylerin yaşamlarını derinden etkilemekte, bir başka ifade ile toplumsal bir dönüşüme neden olmaktadır. Turizmin gelişim sürecine baktığımızda turizmi etkileyen en önemli faktörlerden birinin ulaştırma olanaklarında yaşanan gelişimler olduğu görülür. Turizm ve ulaştırma ilişkilerinin ortaya çıktığı tarihten günümüze kadar kesintisiz gelişmesi her iki sektörün de yenilik ve gelişmelere açık ve birbirleri ile bağlantılı olması ile ilgilidir.

Ulaştırma Kavramı ve Önemi

Ulaştırma, canlı ya da cansız varlıkların (malların ya da haberlerin) bir yerden başka bir yere taşınması ile ilgili bütün faaliyetleri kapsar. Ulaştırma, zaman içinde, taşıtların kullanılmaya başlandığı, suyolu, havayolu, demiryolu gibi farklı yolların devreye girdiği bir sistem haline dönmüştür. Aynı zamanda, sadece yer değiştirmeyi sağlayan araçları ve üzerinde gidilen yolları değil; hız, ulaşım altyapı, teknoloji, terminal vb. pek çok unsuru içermektedir. Ulaştırmanın insan yaşamına kattığı faydaları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• Her düzeyde insan gereksinimlerinin karşılanmasına yardımcı olur ve yaşamı kolaylaştırır.
• Üretim faktörlerinin, kaynakların, girdilerin, üretim ortamına akışını sağlayarak, üretim yapmayı olanaklı kılar.
• Ticareti en yakından en uzak mesafeye kadar olanaklı kılar.
• Değer arttırıcı etkisi vardır.
• Maliyetleri düşürücü etkisi vardır.
• Gelir arttırıcı etkisi vardır.
• Küresel ekonomiyi ve çağdaş yönetim yaklaşımlarını uygulama olanağı sağlar.
• Sosyal ve siyasal bütünleşmeyi sağlar.
• Olağanüstü durumlarda kurtarıcı rol oynar.

Ulaştırmanın Gelişimi

İnsanlık tarihinin belki de en önemli buluşlarından biri olan tekerlek ile başlayan ulaşım aracı kullanımı, bugün hızın, konforun, güvenin bir arada olduğu ulaşım araçlarının temelini oluşturmuştur. Ticaretin gelişmesiyle paralel olarak ulaştırma da gelişmiş ve çeşitlenmiş; başlı başına bir ticaret alanı olarak ortaya çıkmıştır. Ulaşımın ulaştırma olabilmesi için birilerinin ulaştırdıklarından veya sahiplerinden bedel alması, bu işten para kazanması gereklidir. Bunun temel sağlayıcısı ise ilk zamanlarda ticaret, daha sonraları da turizm olmuştur.

Karayollarının tarihsel gelişimine bakıldığında ise önemli olaylar göze çarpar. Otomobil ile ilgili bazı ilkleri şu şekilde sıralayabiliriz: 1771’de bir Fransız mühendisi, ilk kez üç tekerlekli bir araç yapmış ve buna kendi kendine hareket eden anlamında otomobil adını vermiştir. 1867’de Paris’te ilk yaya köprüsü yapılmıştır. Günümüzdeki anlamıyla trafik kuralları ilk kez 1900’de Amerika Birleşik Devletleri’nde uygulanmaya başlamıştır. Ondokuzuncu yüzyıla kadar seyahat ve ulaştırmanın gelişimindeki en önemli engellerden biri, yer değiştirmelerin yavaşlığı olmuştur. Fakat “bu alanda asıl keşif, İngiltere’de Stockton ve Darlington kasabaları arasında yapılan ilk gerçek demiryolu üzerinde, 1825 yılında George Stephenson tarafından yapılan, kömürle çalışan ilk yolcu treninin keşfidir. Pek çok ülkede 19. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanan demiryolu ulaşımı o dönemlerde karayoluna ciddi bir rakip olmuştur. Bunun sebebi daha konforlu, güvenli ve ucuz olmasıydı.

Yirminci yüzyıl turizm bakımından denizyolu ulaşımının geliştiği bir dönemdir. Bu yüzyılda gemilerde akaryakıt ve nükleer enerji kullanılabilmesi; araçların kömürden, personelden, yer ve zamandan büyük ölçüde tasarruf sağlamalarını ve hız bakımından gelişmelerini mümkün kılmıştır. Ulaştırmanın ulaştığı en ileri boyut ise kuşkusuz havayolu taşımacılığı olmuştur. Havayolu ulaştırması sağladığı konfor, hız ve güven ile kitle taşımacılığında bugün en önemli taşımacılık türü haline gelmiştir. Özellikle hız ve zaman faktörü, deniz ve kara ulaşım araçlarının, her geçen gün hava ulaşım araçlarının gerisinde kalmasına neden olmuştur. Kısa ve orta mesafeli yolculuklarda bile tercih edilen uçaklar, turizm sektörünün vazgeçilmez seyahat aracı olmuşlardır.

Dünyada Ulaştırmanın Mevcut Durumu

Yolcuların seyahatlerinde konfor ve güvenlik istekleri de güvenli ulaşım teknolojilerinin gelişmesine neden olmuştur. Yolcuların daha düşük maliyetle uçmak istemeleri, destinasyonlara ulaşılabilirliğin artması gibi nedenler de ulaştırma endüstrisinde teknolojik gelişmeleri ve yenilikleri beraberinde getiren faktörlerden olmuştur. Zaman içinde hızla gelişen ulaştırma endüstrisi bugün çok önemli bir yere sahiptir. 2011 yılında uluslararası seyahat eden turistlerin kullandıkları ulaşım türleri ise %51 havayolu, %41 karayolu, %6 suyolu ve %2 demiryoludur. Uluslararası turist seyahatlerinin %35’i havayolu ile yapılmaktadır. Havacılık endüstrisinin dünya ekonomisine katkısı yaklaşık 2,2 trilyon dolardır. Dünyada 1,500 havayolu, yaklaşık 24,000 uçak ve 4,000 havaalanı ve 190 hava navigasyon desteği sağlayıcısı bulunmaktadır ve 34,5 milyonun üzerinde kişi havacılık ve turizm sektöründe istihdam edilmektedir.

Türkiye’de Ulaştırmanın Mevcut Durumu

Ülkemizde Cumhuriyet ’in ilanıyla kazanılan ivme ile ülke ekonomisi ve gelişmesine yönelik atılımlar, ulaştırma sektöründe de aynı duyarlılık ve kararlılıkla uygulanmış, özellikle demiryolu taşımacılığının Türkiye’nin kendi kaynaklarının kullanılmasıyla geliştirilebileceği dikkate alınarak, 1930-1950 yılları arasında büyük aşamalar kaydedilmiştir. Türkiye'de demiryolları işletmeleri tamamen kamu kuruluşlarının elindedir. 2008 yılına gelindiğinde ülkemizde toplam demiryolu uzunluğu 11.005 km’ye ulaşmıştır. Fakat yine de demiryollarının ülke turizmi çerçevesinde etkin kullanıldığını söylemek olanaksızdır. Son yıllarda Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) pek çok yeni proje yapmış ve yapmaya devam etmektedir. Bu projelerin bir kısmı tamamlanmış olup, bir kısmının tamamlanması için çalışmalar devam etmektedir. Özellikle Hızlı Tren projelerinin faaliyete geçirilmesi ile iç turizm pazarında hareketliliğin başladığı görülmektedir.

Ülkemiz denizyolları bakımından da büyük potansiyele sahiptir. 8333 km. uzunluğundaki kıyılarımızla Avrupa ülkeleri arasında en fazla kıyıya sahip ülkeler arasında yer almamız konunun önemini ortaya koymaktadır. Deniz ulaşımının, araçları, limanları, yat limanları ve gereken tüm tesisleri ile uluslararası rekabete hazır, hatta bu rekabette üstün yer tutacak bir düzeye getirilmesi, Türkiye’nin deniz kenarlarına dağılmış sayısız doğal güzelliklerini, tarihi kalıntılarını, ören yerlerini turizme açacak ve bu yörelerdeki turizm hareketlerini yaygınlaştıracaktır. Ülkemizde limancılık hizmetleri de son yıllarda önem kazanmaya başlamış bir faaliyettir. Limanlar, ticarete konu olan malların ekonomiye giriş-çıkış yaptığı kapılar olarak ifade edilebilir. İthalat ve ihracatımızın %87,6’sının denizyolu ile yapılması, dünya deniz ticaret hatlarının merkezi konumunda bulunan ülkemizde limanlarımızın önemi giderek artmaktadır. Yine ülkemiz kruvaziyer turizminde de büyük gelişme gösteren ülkelerden biri olmayı başarmıştır. Kruvaziyer gemiler seyahat planlarına ülkemizi almakta bu gemilerle gelen yolcu sayısı gemi sayısına paralel olarak her geçen gün artmaktadır.

Ülkemizde havayolu ulaşımının altyapısının diğer ulaşım türlerine göre daha iyi durumda olduğunu söylemek mümkündür. Yeni havayolu şirketleri, yeni havaalanları ve bununla beraber başlayan rekabetin bilet fiyatlarına düşüş olarak yansıması yolcu sayısının artmasına neden olmuştur. Ayrıca havalimanlarının işletmecilikleri özel sektöre verilmeye başlanmış dolayısı ile bu limanlar farklı ve yeni bir dinamizm kazanmıştır. Havayolu taşımacılığına yapılan yatırımların turist sayısını da olumlu etkilediği görülmektedir. Özellikle yurt dışından Antalya’ya doğrudan uçuşların artması Akdeniz Bölgesi’ne gelen turist sayısında da artışa sebep olmuştur. 2011 yılında, Antalya 12 milyonun üzerinde yabancı turist ağırlamıştır.

Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı

Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nın görevleri:

• Ulaştırma, denizcilik, haberleşme ve posta iş ve hizmetlerinin geliştirilmesi, kurulması, kurdurulması, işletilmesi ve işlettirilmesi.
• Milli havacılık sanayi ve uzay teknolojileri ile uzay politika, strateji ve hedeflerini belirlemek ve uygulamak, gerektiğinde güncellemek.
• Uzaya ilişkin ulusal egemenlik kapsamındaki hakların kullanımına karar vermek ve bu haklarla ilgili ulusal yükümlülüklerin gereklerini yerine getirmek.
• Ulaştırma ve denizcilik iş ve hizmetleriyle ilgili altyapı, şebeke, sistem ve hizmetleri planlamak, kurmak, kurdurmak, işletmek, işlettirmek ve geliştirmek.
• Ulaştırma, denizcilik, haberleşme ve posta iş ve hizmetlerinin serbest, adil ve sürdürülebilir bir rekabet ortamında sunulmasını sağlamak.
• Evrensel hizmet politikalarını ilgili kanunların hükümleri dahilinde belirlemek, evrensel hizmetin yürütülmesini sağlayacak esasları tespit etmek,
• Bilgi toplumu politika, hedef ve stratejileri çerçevesinde; ilgili kamu kurum ve kuruluşlarıyla gerekli işbirliği ve koordinasyonu sağlayarak eDevlet hizmetlerinin kapsamı ve yürütülmesi için gerekli düzenlemeleri yapmak.
• Uydu ve hava araçları tasarım ve test merkezleri, uydu, fırlatma araç ve sistemleri, hava araçları, simülatörler, uzay platformları dahil havacılık sanayi, uzay teknolojileri ve uzayla ilgili her türlü ürün, teknoloji, sistem, araç ve gereçleri yapmak, yaptırmak, bunların yurtiçinde tasarımı, üretimi, entegrasyonu ve gerekli testlerinin yapılmasını sağlamak amacıyla plan, proje yapmak, bu amacın gerçekleşmesini uygun teşviklerle desteklemek.
• Ulaştırma, denizcilik, haberleşme, posta, havacılık ve uzay teknolojileri iş ve hizmetlerinin gerektirdiği uluslararası ilişkileri yürütmek.
• Mevzuatla Bakanlığa verilen diğer görev ve hizmetleri yapmak.

Ulaştırma Sistemleri

Sistem, birden fazla parçanın bir amaç için birlikte uyumlu çalışması ve sonucunda ortaya bir değer çıkmasını öngören anlayıştır. Bu çalışmada ulaştırma sistemleri; yol, yolcu/nesne (taşınan), terminaller, araç, işletme ve taşıma sözleşmesi olarak sınıflandırılmıştır.

Yolcu/Nesne/Yük

Ulaştırma bir yol üzerinde taşınan yolcu ya da eşyaları kimi zaman ayrı ayrı kimi zaman da bir arada taşımayı içermektedir. Turist taşımacılığı, turizmin temelini oluşturmaktadır ve turizmde bütün turistler birer yolcudur. Yolcular her zaman turist değillerdir. Nesneler de bir yol üzerinde taşınmaktadırlar. Genelde yük olarak da adlandırılmaktadırlar. Fakat yük dendiğinde, canlı ve cansız tüm varlıklar algılanacağı için daha anlamlı olmaktadır.

Yol

Üzerinde insanların ve yüklerin taşındığı hatlara yol denir. Ulaşım araçlarının seyahatlerinde izleyecekleri güzergâh üzerindeki yolları ifade eder. En verimli olan yolu seçmek hem seyahat süresini hem de maliyetini azaltır. Yolların gelişmesi, ulaştırmanın da gelişmesi anlamına gelmektedir. Çünkü gelişmiş yol hız, konfor ve güven unsurlarını içeren ulaşım demektir. Karayolları, denizyolları, havayolları ve demiryollarını kapsar.

Taşıt/Ulaşım Aracı

Yolcuları ve yükleri yollar üzerinde, bir yerden başka bir yere götüren araçlardır. Ulaşım araçları şöyle sınıflandırılabilir:

• Raylı sistem ile çalışan araçlar: Tren, tramvay ve metro vb.
• Havayollarında kullanılan araçlar: Uçak, helikopter, uzay mekikleri (bilimsel araştırma için kullanılır), balon, zeplin vb.
• Karayollarında kullanılan araçlar: Araba, kamyon, otobüs.
• Denizyollarında kullanılan araçlar: Yolcu gemileri, kruvaziyer gemiler, yatlar, deniz otobüsleri, feribotlar, yük gemileri, tankerler vb.

Terminal

Terminaller yolculukların başladığı ve bittiği yerlerdeki duraklardır. Her ulaştırma türünün terminali farklı isimlendirilir. Havayolu ulaşımında terminal havaalanı, denizyolu ulaşımında liman, karayolu ulaşımında otogar ve demiryolu ulaşımından tren garı gibi.

İşletme

İşletme, ulaştırma sisteminin parçalarını bir araya getirip, bu sistemin düzenli bir şekilde çalışmasını sağlayacak kurumları ifade etmektedir. Ulaştırma işletmeleri olarak adlandırdığımız bu işletmeler özellikle turizm gelişiminde önemli role sahiptirler. Fakat ulaştırma sektörünün işleyişi sadece işletmelerin varlığı ile değil, altyapı sağlayıcısı devlet yatırımları ile mümkün olabilmektedir.

Düzenleme

Ulaştırma sektörünün düzenlenmesi için devlet kurumları, sektörel örgütler ve diğer etki gruplarına roller düşmektedir. Devletin düzenleyici rolünün asıl amacı, vatandaşların ulaşım olanaklarını geliştirmek, haksız rekabeti önlemek ve tüketici haklarını korumaktır.

Turizm ve Ulaştırma

Turizm ulaştırması, insanların turistik amaçlarla yaptıkları seyahatlerde, turizm pazarlarından turist çekim merkezlerine taşınması ile ilgili bir faaliyettir. Günümüzde sahip olduğu işlevler sebebiyle, uluslararası turizmin gelişimine katkıda bulunan en önemli faktörün ulaştırma olduğu kabul edilmektedir. İnsanların seyahat ve konaklamaları sonucunda gelişen turizmin de tüm kamu ulaştırması ve özel ulaştırmanın gelişimi ve büyümesini önemli ölçüde etkilemiştir. Turizm üretiminde ulaştırma ürün bileşenlerinin en önemlilerinden biridir. Ancak ne kadar önemli olursa olsun, bir ara üründür. Ulaştırma talebinin tek yaratıcısı turizm değildir. Bununla birlikte turizm de kullanılacak ana ulaştırma aracına olan talebi ise (1) ulaştırma hızı, (2) konfor, (3) güvenilirlik, (4) destinasyonun uzaklığı, (5) ulaştırma hizmetinin fiyatı, (6) kişinin harcanabilir geliri gibi bazı etkenler tayin etmektedir.

Turizm Endüstrisinde Ulaştırma Türleri

Yolcu taşımacılığında uzun, kısa ve orta mesafeli ulaşımdan söz etmek mümkündür. Özellikle uzun ve orta mesafeli seyahatlerde havayolu taşımacılığı tercih edilirken, kısa mesafeli seyahatlerde kara ve demiryolu taşımacılığı tercih edilmektedir. Denizyolu taşımacılığı ise her üç mesafede de kullanılabileceği gibi genellikle orta ve uzun mesafeli turlarda kullanılmaktadır. Dünya Turizm Örgütü günümüzde turizm endüstrisi kapsamına giren ulaştırma faaliyetlerini aşağıdaki gibi belirlemiştir.

• Demiryolu ile şehirlerarası yolcu taşımacılığı
• Karayolunda yolcu
• Denizde veya kıyılarda yolcu taşımacılığı
• İç sularda yolcu taşımacılığı
• Havayolu ile yolcu
• Motorlu taşıtların kiralanması

Karayolu

Karayolları; turizm arz verilerine ulaşımı hem bireysel hem de kitlesel bir şekilde gerçekleştiren, insanlara seyahatleri süresince serbestlik ve seyahat zevki veren bir ulaştırma türüdür. Karayolu ulaşımını turizm açısından cazip kılan başlıca faktörleri daha ucuz maliyetli olması, zaman ve güzergâh esnekliği sağlaması, erişim ve taşıma kabiliyeti olarak sıralayabiliriz. Ayrıca karayolları turistlere grup halinde seyahat etme imkânı sağlamaktadır. Tur operatörleri hazırladıkları paket turlarda, diğer ulaşım türlerine göre daha ucuz olmaları sebebiyle, otobüsleri tercih etmektedirler.

Demiryolu

Demiryolları; diğer ulaşım türlerinin rekabeti ve hızlı gelişimi karşısında bir gerileme trendi göstermiş olmasına rağmen, ekonomik ve toplumsal gelişmeyi sağlayan, toplu taşımayı gerçekleştiren, turizmde seyahatleri demokratize eden ve sosyal turizmi yaratan bir ulaştırma türüdür. Güvenlik, yolculuk esnasında çevreyi izleyebilme olanağı, tren içinde rahatça hareket edebilme, varış yerine rahat bir şekilde ulaşım, kişisel konfor, merkezi istasyonların olması, çevreye dost bir ulaşım şekli olması, trafik yoğunluğu probleminin olmaması ulaşımda, demiryollarının tercih edilme nedenleri olarak gösterilmektedir.

Denizyolu

Denizyolları tarihe baktığımız zaman dünyada taşımacılığın ve turizmin başlangıcından bu yana önemli bir yere sahip olmuştur. Denizyollarının turizmin hizmetine girmesi, İngiltere’de ilk tur organizasyonlarını gerçekleştiren Thomas Cook tarafından sağlanmıştır. Denizyolu ile ulaşım sırasında yolcular seyahatleri süresince dinlenme, yeme-içme, eğlence, spor vb. gibi aktivitelerden yararlanabilmektedirler. Turizmde tur operatörleri tarafından özellikle kruvaziyer gemileri ulaşım aracı olarak kullanılmaktadır. Bu gemilerle taşıma, geceleme, yemek, dinlenme ve rekreasyon öğelerinin tümü yolculara sunulmaktadır. Bir diğer deniz ulaşım aracı da yatlardır. Turizm sektöründe çok önemli bir yere sahip olan yat turizmi turistin yata ulaşması, belirli bir gezinti sonunda tekneyi terk etmesi arasında gerçekleşen tüm turistik faaliyetler olarak tanımlanmaktadır.

Havayolu

Havayolu ulaştırması çalışan ve kısıtlı boş zamana sahip olan yüz milyonlarca insan için tartışılmaz önemde bir rol oynamaktadır. Havayolu endüstrisi; faaliyet konusu, faaliyetleri yürüten kurum ve kuruluşlar, kullanılan ileri teknoloji ürünü araçlar ve donanım, özel alt yapı ve haberleşme sistemleri, nitelikli insan gücü, hizmet verilen insanlar, ulusal ve uluslararası özelliğe sahip kurallar ve mevzuat konularının oluşturduğu önemli bir sistemdir. Bu sistemde verilen hizmet sadece yolcu ve yük taşımacılığı değildir. Bunların yanında hava seyrüsefer hizmetleri, hava trafik kontrol hizmetleri, yer ve ikram hizmetleri, havayolu işletmeciliği hizmetleri, eğitim hizmetleri ve bakım hizmetleri gibi hizmetleri de kapsayan havayolu endüstrisi, dünyanın en hızlı gelişen endüstrilerinden biridir. Bir yandan geniş kapasiteli, yakıt tasarrufu sağlayan, düşük gürültü ve emisyon seviyelerine sahip uçakların geliştirilmesinin; havayolu şirketlerinin faaliyetleri, yönetimi, hizmet kalitesi ve kapsamı üzerinde büyük ölçüde etkisi olurken, diğer yandan serbestleşme (deregulation), özelleştirme sektörün daha ticari bir yapıya dönüştürülmesi ve iş birliklerinin oluşması sektörün yapısını değiştirmiş ve sektörü tüketicilerin hakim olduğu bir pazara dönüştürmüştür. Tur operatörlerinin gelişmesi ile paralel olarak kitle turizminde görülen artış; tur fiyatlarının en büyük bölümünü oluşturan havayolu taşımacılığında ucuzlama sağlanabildiği takdirde, ulaşılacak tüketici sayısının da artacağını göstermiştir. Bunun üzerine tur operatörleri, düzenleyecekleri turlar için özel uçak kiralayarak ek seferler düzenleme ve maliyetlerini düşürme yoluna gitmişlerdir. Charter (paylaşılan/dolmuş) adı verilen bu havayolu taşımacılığı türü, uçağın koltuklarının önceden belirli firmalara satılmış olmasına bağlı olarak gerçekleşen uçak seferleridir.