Ünite 2: Türk Halk Şiirinde Tür ve Şekil

Halk Şiirinde Nazım Şekli ve Nazım Türü

Halk şiirinde kullanılan belli başlı nazım şekilleri “mani”, “koşma” ve “destan”dır. Kafiye örgüsü, nazım birimi, vezin ve şiirin hacminin belirlediği nazım şekli Türk halk şiirinde geleneksel olsa da her nazım şeklinin kendine has özellikleri olduğu bilinmelidir.

• Kafiye örgüsü şiirdeki mısraların kümelenme şeklidir ve halk şiirinde “mani” ve “koşma” gibi farklı nazım şekillerinde farklı kurallar dahilinde bulunur.
• Hacim şiirde nazım birimi sayısıdır ve şiirin uzunluğu ile ilgilidir. Örneğin “mani”, “koşma” ve “destanlar”a göre hacim yönünden farklı bir nazım şekline sahiptir.
• Nazım birimi mısraların kümelenmeleri ile ilgili olup şiirin en küçük, bütün ve anlamlı parçasıdır.
• Ölçü halk şiirinde nazım şeklinin tanımlanmasında etkili olmamakla birlikte halk şiirinde yaygın olarak kullanılan ölçü hece ölçüsüdür.

Nazım Türü

Halk şiirinde “güzelleme”, “koçaklama”, “taşlama”, “varsağı”, “semai”, “ilahi”, “nutuk”, “devriye”, “şathiye” vb. gibi nazım türleri bulunur.

Halk şiirinde şiirlerin şekil özelliklerinden çok konu, ezgi ve işlev bakımından birbirinden ayrılarak tanımlanmasıyla şiirin nazım türü belirlenmektedir. Yazılı olarak üretilen ve aktarılan şiirlerde “konu” asıl belirleyici unsur olsa da sözlü geleneği olan halk şiirinde “konu” tek başına yeterli değildir. “Konu”, “ezgi” ve “işlev” nazım türünü belirlemede beraber kullanılan ölçütlerdir. Özellikle “ninni” türü örneği düşünüldüğünde bunun anlaşılması kolaylaşacaktır.

Anonim Halk Şiirinde Şekil ve Tür

Kim tarafından söylendiği belirlenemeyen, herhangi bir mahlası olmayan ya da daha sonraları mahlası düşen şiirlerden oluşan Anonim halk şiiri kapsamında “mani”, “türkü”, “ağıt”, “ninni”, “tekerleme” ve “bilmece” gibi tür ve şekiller bulunmaktadır.

Âşık Şiirinde Şekil ve Tür

Halk şiirinde karşılaşılan nazım şekil ve türleri âşık şiirinde de bulunmaktadır. Âşık şiirinde şiirler heceli ve aruzlu olmak üzere birbirinden ayrılır.

• Heceli Nazım Şekilleri: Mani, Koşma, Destan Heceli Nazım Türleri: Güzelleme, Koçaklama, Taşlama, Ağıt, Varsağı, Semai, Destan
• Aruzlu Nazım Şekilleri: Divan, Selis, Semai, Kalenderî, Satranç, Vezn-i Âher

Dinî- Tasavvufî Halk Şiirinde Şekil ve Tür

Kendine özgü nazım şekli olmayan dinî-tasavvufî halk şiirinde divan şiirinden ve halk şiirinin âşık ve anonim kollarından alınan bazı nazım şekilleri kullanılmıştır.

• Divan Edebiyatına Ait Ortak Nazım Şekilleri: Kaside, Gazel, Mesnevi, Murabba, Terci-i Bend, Terkîb-i Bend, Kıt’a, Tuyuğ, Müstezâd
• Türk Halk Edebiyatına Ait Ortak Nazım Şekilleri: Mani, Koşma

Dinî-tasavvufî halk şiirinin kendine has nazım türleri olmasına rağmen yine dinî-tasavvufî halk şiirinin nazım türlerinin bir kısmı divan şiirindekilerle ortaktır.

• Allah Hakkında Yazılan Türler: Tevhîd, İlâhî, Münacaat, Elifnâme
• Peygamber hakkında Yazılan Türler: Na’t, Esmâ-i Nebî, Sîretü’n-Nebî, Mucizât-ı Nebî, Hicretnâme, Miracnâme, Mevlid, Hilye, Gevhernâme, Dolapnâme
• İslamın Beş Şartı Hakkında Yazılan Nazım Türleri: Salatnâme, Oruçnâme, Ramazannâme, Hacnâme
• Din ve Tasavvuf Yolunun Büyükleri Hakkında Yazılan Türler: Alinâme, Maktel-i Hüseyin, Düvaznâme, Faziletnâme, Mansurnâme, Methiye, Mersiye
• Dini inanç ve Tasavvufî Düşüncelerle İlgili Yazılan Türler: Vücudnâme, Devriye, Hikmet, Nutuk, Nasihatnâme, Vasiyetnâme, Şathiye, Nevruznâme, Tarikatnâme