U¨nite 8: Cumhuriyet Do¨nemi’nde (1923-1960) Yo¨netim Yapısı

Ankara Bu¨rokrasisinin Kurulus¸u

1922 Ankara’sındaki du¨s¸u¨nce yapısı 1839 I·stanbul’da da go¨ru¨lmu¨s¸tu¨r. Atatu¨rk ve arkadas¸ları gu¨venmedikleriI·stanbul bu¨rokrasisine kars¸ı kendi fikirlerine yakın nesiller yetis¸tirmek ic¸in giris¸imlere bas¸lamıs¸tır.

Osmanlı bu¨rokratlarına kars¸ı duyulan gu¨vensizlik bu giris¸imlere zemin hazırlamıs¸tır. Fakat egˆitim hamlesi uzun do¨neme yayılan bir su¨rec¸ti. Bu giris¸imlerin meyve vermesi uzun su¨rse de 1930’lu yıllardaki ekonomik ve siyasi sıkıntılar ıs¸ıgˆında bu¨rokratikles¸meye zemin olanak sagˆlamıs¸tır. 1930 yılında yapılan sec¸imlerle c¸ok partili do¨neme gec¸is¸ denemesi de bunun sonucuydu.

Kabine Sistemi ve Kabineler

Cumhuriyetin ilk kurumları 2 Mayıs 1920 tarihli kanunla olus¸turulmaya bas¸lanmıs¸tır. On bir kis¸ilik bakanlar kurulu u¨yeleri belirleme yetkisi ise meclise verilmis¸tir. Yapılan oylama sonucunda ise icra vekillerinin de meclisc¸e belirlenmesi uygun go¨ru¨lmu¨s¸tu¨r.

2 Mayıs 1920 tarihinde olus¸turulan veka^letler s¸u s¸ekildedir:

• S¸eriye ve Evkaf  Veka^leti
• Sıhhat ve I·c¸timai Muavenet Veka^leti
• I·ktisat (Ticaret, Sanayi,Ziraat, Orman ve Maadin) Veka^leti
• Maarif  Veka^leti
• Nafia Veka^leti
• Da^hiliye(Emniyet-i Umumiye, Posta ve Telgraf) Veka^leti
• Maliye, Ru¨sumat ve Defter-i Hakani Veka^leti
• Adliye ve Mezahip Veka^leti
• Mu¨dafaa-i Milliye Veka^leti
• Hariciye Veka^leti
• Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Veka^leti.

C¸ok partili do¨neme gec¸is¸ su¨recinde o¨nemli kararlardan biri Tu¨rkc¸eles¸tirme hareketidir. Bu kapsamda veka^let, da^hiliye, mu¨dafaa ve mu¨nakalat gibi kelimeler, bakanlık, ic¸is¸leri, savunma ve ulas¸tırma kelimeleriyle degˆis¸tirilmis¸tir.

Ocak 1921 tarihinde hazırlanan Tes¸kilat-ı Esasiye hu¨ku¨mlerince ise monars¸i sisteminden c¸ıkıldıgˆı ayrıca egemenligˆin kayıtsız s¸artsız millete ait oldugˆu vurgulanmıs¸tır. Bunula beraber meclis bas¸kanı ile icra heyeti bas¸kanlıgˆı aynı kis¸ide olacak s¸ekilde anayasa c¸erc¸evesinde du¨zenlemeler yapılmıs¸tır. Bu durum kabine sistemine gec¸is¸ ic¸in ilk adımdır.

29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilanıyla yo¨netim s¸ekli cumhuriyet, devlet bas¸kanının da cumhurbas¸kanı olması uygun go¨ru¨lmu¨s¸tu¨r. Buna go¨re meclisin ic¸inden meclis tarafından sec¸ilecek bir cumhurbas¸kanı, cumhurbas¸kanı tarafından sec¸ilecek bas¸vekil ve bas¸vekilce sec¸ilecek vekiller heyetiyle kabine sistemine kesin s¸ekilde gec¸ilmis¸tir.

Cumhuriyet Bu¨rokrasisinin Yapı Tas¸ları

Reis-i Cumhur (Cumhurbas¸kanı) : 1924 tarihli anayasaya go¨re cumhurbas¸kanı milletin reisi ve gerek go¨rdu¨gˆu¨nde Meclis ve Bakanlar Kurulu bas¸kanıdır. Meclis tarafından sec¸ilen cumhurbas¸kanı bir sec¸im do¨neminden sonra go¨rev su¨resi bittigˆinde kendisi uygun go¨rdu¨gˆu¨ takdirde go¨revine devam edebilirdi. Yurtdıs¸ı go¨rev veya hastalık durumlarında ise meclis bas¸kanı bu makama veka^let edebilmekteydi. Ayrıca cumhurbas¸kanının fahri meclis bas¸kanlıgˆı yetkisi de bulunmaktaydı.

I·cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) : TBMM’nin ilk icraatlarından biri Bakanlar Kurulu’nu tes¸kilat yapısına da^hil etmek olmus¸tur. 1924 Anayasasında yer alan gu¨c¸ler ayrılıgˆı ilkesinin gerc¸ekles¸tirmesi ic¸in atılmıs¸ ilk adımdır.I·lk defa II. Mahmud do¨neminde kullanılmıs¸tır. Bakanlar kurulundaki vekillere veka^let/bakanlıgˆı bas¸vekil vermekte ve egˆer gerekli go¨ru¨rse bu go¨revi kendisi u¨stlenebilmekteydi.

Bas¸vekil (Bas¸bakan) ve Vekiller (Bakanlar) : Vekiller, Bakanlar Kurulu ve hu¨ku¨metten sorumlu olan bas¸bakandır. Protokol sırası cumhurbas¸kanından sonra gelmektedir.

Vekiller ise bas¸bakanın teklifi, cumhurbas¸kanının onayı ve TBMM’nin gu¨venoyu ile sorumluluklarını yerine getiren siyasi bir organdı.

13 Eylu¨l 1946 tarihli ve 4951 sayılı yasayla bakanlıkların kurulus¸ ve tes¸kilatlanma s¸emalarına ilis¸kin hu¨ku¨mler belirlenmis¸tir. Bakanlık kurulus¸u ic¸in ise bas¸vekil o¨nerisi ve cumhurbas¸kanının onayı gerekmekteydi.

Mu¨stes¸ar Vekillerden sonra en bu¨yu¨k idari amir mu¨stes¸ardır. Fakat vekil yardımcısı olarak go¨ru¨lu¨rlerdi c¸u¨nku¨ herhangi bir go¨rev tanımı bulunmamaktaydı. Vekilin icra ve denetleme gibi yetkilerini kullanarak yardımcılık go¨revini u¨stlenir ve tes¸kilat ic¸indeki haberles¸me agˆını yo¨netirdi.

Cumhuriyetin ilk do¨nemlerinde her vekile bir mu¨stes¸ar du¨s¸mekteydi fakat siyasi durum ve ehemmiyete go¨re daha sonra bu sayı artabilmekteydi.

S¸ura-yı Devlet (Danıs¸tay) : Tanzimat do¨neminde kurulsa da 4 Temmuz 1921 tarih ve 131 numaralı kanunla tes¸kilat yapısına katılmıs¸tır. 7 Kasım 1931 ve 1938 tarihlerinde c¸ıkarılan yasalarla eksiklikleri giderilerek sisteme da^hil edilmis¸tir.

Yeni S¸ura-yı Devleti eski yapısından farklı kılan ise idari tes¸kilat ve kanun hazırlama konularında yetkilerinin daraltılmıs¸ olmasıdır. Bu yetkiler yerine ise idari yargı alanındaki sorunlara ve sıkıs¸ıklıklara c¸o¨zu¨m bulması beklenmis¸tir.

Divan-ı Muhasebat (Sayıs¸tay) : I·lk kurulus¸u 1862 yılına dayanmaktadır. Milli Mu¨cadelede kapatılmıs¸ ve Cumhuriyet do¨neminde 364 sayılı yasayla TBMM tabi bir kurum olarak tekrar kurulmus¸tur. Daire reisleri, u¨yeler ve savcılardan olus¸maktadır.

Bir birinci reis, u¨c¸ ikinci reis ve sekiz u¨yeden olus¸an yapı TBMM adına devletin gelir ve giderlerinin denetimini yapmakla go¨revlendirilmis¸tir. Bu kapsamda baktıgˆımızda sorumlulukları idari ve yargı is¸leviyle birles¸tirilmis¸tir.

Cumhuriyet Memuru

II. Mes¸rutiyet do¨neminde memurlar, memurların talepleri ve memuriyetin niteligˆini arttırmak ic¸in o¨nerilerden bulunmus¸lardır.

1926 yılında 788 sayılı Memurin Kanunu yayınlanmıs¸tır. Bu kanunla memurların maas¸ dıs¸ındaki tu¨m hakları belirtilmis¸ ve do¨rt sene yu¨ru¨rlu¨kte kalmıs¸tır. Kanundaki maas¸ du¨zenlemesinin eksikligˆi 1927 Maas¸ Kanunu ve 1929 Barem Yasası ile giderilmis¸tir.

Kamu Yo¨neticilerinin Yetis¸tirilmesi : Osmanlı devletinin u¨st du¨zey devlet memuru yetis¸tirme sistemi 17. Yu¨zyıl itibariyle bozulmaya ve is¸levini kaybetmeye bas¸lamıs¸tır. Bu ihtiyacın kars¸ılanması ic¸in Tanzimat do¨neminde batı tipi okullar kurulmus¸tur. 1859 yılında kurulan Mu¨lkiye bunlardan biridir. Ayrıca maliye, nafia, posta ve telgraf, orman nezareti gibi kurumlar personellerini egˆitmek ic¸in yurt dıs¸ından uzman getirtip bu¨tc¸elerinin bir kısmını buna ayırmıs¸tır.

Cumhuriyet do¨neminde 1924 yılında Mu¨lkiye mu¨fredat ve amac¸ları go¨zden gec¸irilmis¸ ve adı 1938 yılında Siyasal Bilgiler Okulu olarak degˆis¸tirilmis¸tir. 1952 yılında Birles¸mis¸ Milletler ve Tu¨rk Hu¨ku¨meti arasında imzalan bir protokolle Tu¨rkiye ve Orta Dogˆu Amme I·daresi Enstitu¨su¨ (TODAI·E) kurulmus¸tur. TODAI·E kurulus¸ amacı olarak kamu yo¨netiminin disiplin haline gelis¸i ve mevcut anlayıs¸ın degˆis¸mesini esas almaktadır.

Cumhuriyet Tas¸rası

Osmanlı do¨neminde tas¸raya ilis¸kin son du¨zenleme 1913 Kanunudur. Bu konuyla ilgi son du¨zenleme 1949 yılında yapılmıs¸ 5442 sayılı yasayla yapılmıs¸tır.

Tas¸ra tes¸kilatı cogˆrafi kos¸ullar, ekonomik durum ve kamu yo¨netimi ilkeleri ıs¸ıgˆında tasnif edilmis¸tir. Yasada yer alan ilk madde il birimini esas almıs¸ ve illerin ilc¸elere, ilc¸elerinde bucaklara ayrılacagˆını belirtmis¸tir.

I·l ve ilc¸elerin kurulup kaldırılması ise yasalar ıs¸ıgˆında ic¸is¸leri bakanlıgˆının teklifi ve cumhurbas¸kanının onayına bırakılmıs¸tır.

Ko¨y Kanunu – Reaya’dan Efendiligˆe : 1913 yılında Osmanlı Vilayeti kavramı tu¨zel kis¸ilik kazanmıs¸tır. 1924 tarih ve 442 sayılı yasayla ise ko¨y kavramına do¨nu¨s¸mu¨s¸tu¨r. Ko¨ylerde sec¸me hakkına sahip tu¨m ko¨ylu¨ler ko¨y dernegˆi ve onların sec¸ecegˆi ihtiyar meclisine katılabilmekteydi.

1933 yılında ise sec¸me ve sec¸ilme hakkı kadınları da kapsayacak s¸ekilde 18 yas¸ını doldurmak, ko¨yde ikamet etmek ve sabıkası olmamak s¸eklinde degˆis¸tirilmis¸tir.

1984 yılında c¸ıkan 2972 sayılı yasayla I·htiyar Meclisi u¨ye sayısı nu¨fusu binden az olan ko¨ylerde 8, iki bine kadar olan ko¨ylerde 10, iki binden fazla olan ko¨ylere de 12 u¨ye olarak belirlenmis¸tir.

Ko¨ylerden idari unsurlar Muhtar, I·htiyar Heyeti ve Ko¨y Dernegˆidir. Muhtar ko¨ylerde devleti temsil eden tu¨zel kis¸iliktir.

Belediye : 1930 tarihinde yu¨ru¨rlu¨gˆe konulan 1580 sayılı Belediye Yasası kadınları sec¸im su¨recine da^hil edip halkı belediye sistemine da^hil etmeyi hedeflemis¸tir.

1945 yılında Tu¨rk Belediyecilik Dernegˆiyle belediyelerin o¨zerk yapıya kavus¸ması konusunda o¨nemli bir adım atılmıs¸tır.

Belediye mekanizması ic¸indeki uyus¸mazlıkları c¸o¨zmek ic¸in ise il idare kurulu go¨revli kılınmıs¸ ve belediye bas¸kanına direk olarak bagˆlı olan kolluk gu¨cu¨ olan zabıta birimi kurulmus¸tur.

Vilayet (I·l) : Vilayetlerde en u¨st du¨zey sorumlu anayasada belirlendigˆi u¨zere validir. Valiler ic¸ is¸leri bakanının teklifi, Bakanlar Kurulu kararı ve cumhurbas¸kanının onayı ile atanmaktadır.

Valinin sorumlulukları; devlet malını yo¨netmek, mahkemelerde devleti temsil etmek ve adli-askeri kurumlar dıs¸ında kalan devlet dairelerini denetlemektir.

I·lc¸e : I·lc¸e tes¸kilatlarında hu¨ku¨meti temsilen kaymakam bulunmaktadır. Kaymakamlar I·c¸is¸leri Bakanlıgˆı Mu¨du¨rler Encu¨meni (Kurulu) tarafından atanmaktadır.

Valinin sorumlulugˆu altında bulunan kaymakam adli- askeri kurumlar dıs¸ında kalan devlet dairelerini denetleme yetkisine sahiptir.

I·lc¸elerde kaymakam bas¸kanlıgˆında toplanan ilc¸e idare kurulu bulunmaktadır. Burulun u¨yeleri ise s¸unlardır:

• Yazı is¸leri mu¨du¨ru¨
• Sagˆlık ocagˆı hekimi
• I·lc¸e milli egˆitim mu¨du¨ru¨
• Tarım ve ko¨y is¸leri mu¨du¨ru¨

U¨lkemizin cogˆrafi s¸artları ve yerles¸im alanlarının konum ve o¨zellikleri dolayısıyla gelis¸mis¸ olan merkez ilc¸e kavramı bulunmaktadır.

Bucak : 5442 sayılı yasaya go¨re “cogˆrafya, ekonomi, gu¨venlik ve mahalli hizmet” anlamında bagˆlantısı bulunan kasaba ve ko¨yleri temsil eden birimdir. Olus¸turulan bu birimde bucak mu¨du¨ru¨, bucak meclisi ve bucak komisyonu bulunmaktadır. Hu¨ku¨metin temsilcisi ise bucak mu¨du¨ru¨du¨r. Bucak meclisi ise bucagˆa bagˆlı belediye ve ko¨ylerdeki ihtiyar meclislerinden sec¸ilen u¨yelerden olus¸maktadır. Fakat vali veya kaymakam istedigˆi zaman bu meclisin bas¸kanlıgˆını u¨stlenebilmektedir.