Ünite 4: Gelir Vergisinin Tarhı

Muhtasar Beyanname (Stopaj Beyannamesi) Yoluyla Tarh

Vergi tevkifatı yapmak zorunda olanlar, GVK’nın 94. maddesinde sayılmıştır.

• Kamu idare ve müesseseleri,
• İktisadi kamu müesseseleri, sair kurumlar,
• Ticaret şirketleri, iş ortaklıkları, yatırım fonu yönetenler,
• Dernekler, vakıflar, dernek ve vakıfların iktisadi işletmeleri, kooperatifler,
• Gerçek gelirlerini beyan etmeye mecbur olan ticaret ve serbest meslek erbabı,
• Zirai kazançlarını bilanço veya zirai işletme hesabı esasına göre tespit eden çiftçiler.

Hangi durumlarda stopaj yapılacağı, önceki ünitelerde farklı gelir çeşitleri açıklanırken yapılmıştır. Vergi tevkifatları, açıklanan ödemelerin nakden veya hesaben yapılması esnasında gerçekleştirilmektedir. Hesaben ödeme deyimi, vergi tevkifatına tabi kazanç ve iratları ödeyenleri istihkak sahiplerine karşı borçlu duruma sokan her türlü kayıt ve işlemi ifade etmektedir.

Yıllık Beyanname Yoluyla Tarh

“Gelirin toplanması ve beyan” başlığını taşıyan GVK 85. madde, beyan yoluyla vergilemeyi ana yöntem olarak kabul etmiştir. Yıllık beyanname, mükellefin çeşitli kaynaklardan bir takvim yılı içinde elde ettiği kazanç ve iratlarının bir araya getirilip toplanmasına ve bu suretle hesaplanan gelirin vergi dairesine bildirilmesine ilişkin beyannamedir.

Mutlaka Beyanname Verilmesi Gerekli Durumlar

GVK m. 85’te düzenlenen bu durumlar aşağıda açıklanmaktadır:

• Tacirler, çiftçiler ve serbest meslek erbabı ticari, zirai ve serbest meslek faaliyetlerinden kazanç elde etmeseler bile yıllık beyanname vermek zorundadırlar. (GVK m. 85)

“Çiftçiler” kavramı ile kastedilenler, işletme esasına veya bilanço esasına göre gerçek usulde vergilenen çiftçilerdir. “Tacirler” kavramı ile ise işletme veya bilanço esasına göre gerçek usulde vergilenen tacirler yanında basit usulde vergilenen tacirler de kastedilmektedir.

• Vergisi stopaj yoluyla alınmamış ücret gelirleri,
• Tutarı toplamı GVK, m. 86/d’de yazılı tutarı aşan, istisnaya konu olmamış ve üzerinden stopaj yapılmamış menkul, gayrimenkul sermaye iratları,
• Kazanç ve iratların istisna haddini aşan kısımları (Bu durumda sadece istisna haddini aşan kısım beyan edilecektir.) (GVK m. 86, a)

Belirli Bir Sınırın Aşılması Hâlinde, Beyanname Verme Mecburiyeti Bulunan Gelirler

Bu grup gelirler;

• Stopaja maruz kalmıştır,
• Ancak kanun koyucu, tutarın, belirlediği sınırın üstünde olmasından dolayı, ayrıca beyanname yoluyla vergilendirilmesini de arzulamıştır.

Birden Fazla İşverenden Ücret Geliri Olanlar

Bu durumda, mükelleflerin birinciden sonraki işveren(ler)den aldıkları ücretlerin toplamı beyanname verme sınırını geçiyorsa, ücret gelirlerinin tamamı beyana tabi hâle gelmektedir.

Mükellefin, birden fazla ücret geliri yanında başka gelirinin (gelirlerinin) de olması durumunda, sınırın aşılıp aşılmadığına bakılırken, ücretler diğer gelirlerle karıştırılmadan kendi içinde, bağımsız olarak değerlendirilecektir.

Gelir Toplamı Beyanname Verme Sınırını Aşanlar

Vergiye tabi gelir toplamı (GVK m. 86, a ve b bentlerinde yazılı gelirler dışında), beyan sınırını geçen mükellefler tevkif yolu ile vergilendirilmiş;

• Menkul sermaye iradı,
• Gayrimenkul sermaye iradı gelirleri için de beyanname vermek zorundadırlar veya verdikleri beyannameye bu gelirleri de dâhil edeceklerdir. (Geç. m. 67’de sayılanlar hariç)

Bu gelirlerle ilgili olarak dikkat edilmesi gerekli husus, sınırın aşılması durumunda beyan edilecek tutar, sadece sınırın üstündeki tutar değil, gelirin tamamıdır.

Beyannamede farklı kaynaklardan elde edilen gelirlerin toplanması, bunların artan oranlı tarifeye tabi olması sonucunu vermektedir. Ancak, hesaplanan vergiden daha önce stopaj yoluyla alınan vergiler düşülecektir.

Yıllık Beyannamenin Verileceği Yer ve Zaman

Gelir vergisi beyannamesinin, mükellefin ikametgâhının bulunduğu yer vergi dairesine verilmesi gerekir.

Eğer mükellefin iş yeri ve ikametgâhı ayrı vergi daireleri bölgesinde bulunuyorsa, Hazine ve Maliye Bakanlığının uygun görmesi kaydıyla, beyanname iş yerinin bulunduğu yer vergi dairesine verilebilir. (GVK m. 106)

Yıllık beyanname veren mükellefler için vergilendirme dönemi, geçmiş takvim yılıdır. Yani, bu mükellefler vergilerini gelirin elde edildiği yılı izleyen yılda ödemektedirler. Son düzenlemeye göre beyannameler:

• Gelirin sadece basit usulde tespit edilen ticari kazançlardan ibaret olması durumunda, izleyen yılın şubat ayının son günü akşamına kadar,
• Diğer hâllerde ise ertesi takvim yılının Mart ayının son günü akşamına kadar verilir. (GVK m. 92)

Beyannameler, vergiyi tarha yetkili vergi dairesine internet aracılığı ile e-Beyan veya defter-beyan sistemi üzerinden online olarak verilmektedir.

Mükellefin Kendisi, Ailesi, İşletmesi İçin Yaptığı Giderler

Aşağıda belirtilen şekilde yapılan eğitim ve sağlık harcamaları beyan edilen gelirin % 10’unu aşmaması şartıyla yıllık beyanname ile bildirilecek gelirlerden indirilir:

• Eğitim ve sağlık harcamaları Türkiye’de yapılmalıdır.
• Gelir veya kurumlar vergisi mükellefi olan gerçek veya tüzel kişilerden alınacak belgelerle tevsik edilmelidir.
• Söz konusu harcamalar mükellefin kendisi, eşi ve küçük çocuklarına ilişkin olmalıdır.

Bağış ve Yardımlar

Aynı kurum ve kuruluşlara; okul, sağlık tesisi ve yüz (kalkınmada öncelikli yörelerde 50) yatak kapasitesinden az olmamak üzere yurt, huzurevi, mülki idare amirlerinin izni ve denetimine tabi olarak yaptırılacak ibadethaneler ve Diyanet İşleri Başkanlığı denetiminde yaygın din eğitimi verilen tesislerin:

• İnşası dolayısıyla yapılan harcamalar veya,
• Bu tesislerin inşasına katkıda bulunmak amacıyla... yapılan her türlü bağış ve yardımlar ile,
• Mevcut tesislerin faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için yapılan her türlü nakdi ve ayni bağış ve yardımların tamamının indirilmesine izin verilmiştir.

Örneğin; bu hükümden yararlanılarak, üniversite vakıfları veya ibadethane inşası için yapılan bağışların tamamı, gider olarak indirilebilecektir.

• Kızılay, Yeşilay derneklerine yapılan bağışların tamamı gider olarak düşülür. (GVK, m. 89/11)
• Ayrıca kuruluş kanunları ile bazı kurumlara yapılacak bağışların tamamının gider olarak düşülebilmesine izin verilmiştir. Örnekler: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu, TÜBİTAK, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı.
• Sponsorluk harcamalarının; amatör spor dalları için tamamı, profesyonel spor dalları için %50’si.

Döviz Girişini Teşvik Amaçlı İndirim

“Türkiye’de yerleşmiş olmayan kişilerle, işyeri, kanuni ve iş merkezi yurt dışında bulunanlara Türkiye’de verilen ve münhasıran yurt dışında yararlanılan mimarlık, mühendislik, tasarım, yazılım, tıbbi raporlama, muhasebe kaydı tutma, çağrı merkezi ve veri saklama hizmeti alanlarında faaliyette bulunan hizmet işletmeleri ile eğitim ve sağlık alanında faaliyet gösteren ve Türkiye’de yerleşmiş olmayan kişilere hizmet veren işletmelerin münhasıran bu faaliyetlerinden elde ettikleri kazancın %50’si.”

Sosyal Amaçlı İndirim

Daha önceki bahislerde de açıkladığımız gibi;

• Ücretli engelliler,
• Serbest meslek faaliyetinde bulunan engelliler,
• Basit usulde vergilendirilen engelliler,
• Bakmakla yükümlü olduğu kişiler arasında engelli kişi bulunan ücretliler ve serbest meslek erbabı sahipleri.

Bu indirimin tutarı, (ücretler bahsinde açıkladığımız) “engellilik indirimi” ile ilgili esaslara göre hesaplanan yıllık indirim miktarının aynısıdır. Beyanname üzerinden yapılabilecek burada açıklanan indirimlere karşılık, aşağıda sayacağımız giderlerin, matrahtan ve gelir unsurlarından indirilmesine izin verilmemiştir: (GVK m. 90)

• Gelir vergisi ile diğer şahsi vergiler ve her ne şekilde olursa olsun vergi cezaları ve para cezaları,
• AATUHK hükümlerine göre ödenen cezalar, gecikme zamları ve faizler,
• VUK hükümlerine göre ödenen gecikme faizleri.

Beyanname Veren Mükelleflerin Yararlandığı İndirimler

• Eğitim ve sağlık harcamaları (%10),
• İkinci emeklilik için ödenen katkı payları (%15),
• Kamu kurumlarına, vakıflara yapılan bağış ve yardımlar (%5, %100),
• Sponsorluk (%50, %100),
• AR-GE indirimi (%100),
• Engellilik indirimi,
• Önceki yıllarda maruz kalınan zararlar (5 yıl).

Zararların Düşülmesi

Beyan esası gelirin toplanmasını emrederken, diğer taraftan da bir kısım gelir kaynaklarında uğranılan zararların, diğer kaynakların kazanç ve iratlarına mahsup edilmesine imkân tanımaktadır. Ancak GVK m. 80’de yazılı diğer kazanç ve iratlarla ilgili zararların, başka kaynaklardan elde edilen kazançlardan mahsubuna ise imkân tanınmamıştır. Bu mahsup sonucunda kapatılmayan zarar kısmı, izleyen yıllara devredilecek ve izleyen 5 yıl içinde bu yılların gelirleri ile mahsup edilebilecektir. (GVK m. 88) Bu genel kurala rağmen bazı durumlarda zarar mahsubuna sınırlamalar getirilmiştir:

• Beyanname üzerinden yapılan indirimlerin zararı artırıcı etkisi olamamaktadır.
• Yine daha önce açıklandığı gibi değer artışı kazançlarında uğranılan zararların düşülmesinde sınırlamalar vardır.
• Menkul ve gayrimenkul sermaye iratlarında, gider fazlalığından doğanlar hariç, sermayede ortaya çıkan eksilmeler zarar kabul edilmemektedir.
• Son olarak, tam mükelleflerin yurt dışı faaliyetleri ile ilgili uğradıkları zararların Türkiye’deki gelirlerinden hangi şartlarda mahsup edilebileceğine ilişkin esaslar, 88. maddenin 4, 5 ve 6. fıkralarında açıklanmıştır.

Vergi Tarifesi

Buraya kadar açıklaması yapılan işlemler sonucunda bulunacak matrahın pozitif olması durumunda, bu matraha gelir vergisi tarifesi uygulanarak verginin hesabı yapılacaktır.

Gelir vergisine tabi gelirlere uygulanan artan oranlı tarife, %15’ten başlamakta %20 ve %27 oranlarının arkasından %35’te sonlanmaktadır.

Yıllık Beyanname Verilmeyen veya Toplama Yapılmayan Hâller

Mutlak anlamda beyanname dışında kalan gelirler, 86. maddenin (a) bendi ile (b) bendinde sayılan gelirlerden oluşmaktadır. Bunlar:

• Gerçek usulde vergilendirilmeyen zirai kazançlar (GVK m. 86, a),
• GVK m. 75/15’te yazılı menkul sermaye iratları (emekli, yardım sandıkları ile emeklilik ve sigorta şirketleri tarafından yapılan bazı ödemeler) (GVK m. 86/a),
• Kazanç ve iratların istisna hadleri içinde kalan kısımları. Örneğin; miktarları ünite sonunda açıklanan; konut kira geliri, değer artışı kazancı ve arızi kazanç istisnaları (GVK m. 86, a),
• Tek işverenden sağlanan ücret gelirleri (tevkif yolu ile vergilendirilmiş olması şartıyla) (GVK m. 86, b),
• Birden fazla işverenden ücret geliri olan; ancak birinciden sonraki işverenlerden alınan ücretlerin toplamı 103’ncü maddedeki tarifenin ikinci gelir tutarını geçmeyen (ve tamamı tevkif suretiyle vergilendirilmiş olan) ücret gelirlerinden oluşmaktadır (GVK m. 86, b, parantez içi hüküm).

Beyan sınırı: Gayrimenkul sermaye iradı, menkul sermaye iradı ve ücret gelirlerinde, elde edilen yıllık gelir toplamının belirlenen sınırı aşması durumunda, stopaj yapılmış olmasına rağmen beyanname verme yükümlülüğü de olduğu anlamına gelmektedir.

Dar Mükellef Gerçek Kişilere Özgü Düzenlemeler

Gelir Unsurları

Gelir vergisi dar mükelleflerinin (Türkiye’de yerleşmemiş olan gerçek kişilerin) Türkiye’de elde edebileceği gelirler, GVK m. 2’de yazılı yedi kazanç unsurundan biri veya birkaçı olabilir:

• Ticari Kazanç: Dar mükellef, Türkiye’de ticari kazancı, açacağı bir iş yeri veya görevlendireceği bir daimi temsilci vasıtasıyla elde edebilir. (GVK m. 7, b. 1) iş yeri kavramının tanımı için VUK’un 156. maddesine bakılabilir.
• Daimi temsilci; bir hizmet veya vekâlet akdi ile temsil edilene bağlı olup onun nam ve hesabına, belli edilen veya edilmeyen bir süreyle ticari işlemler yapmaya yetkili bulunan kişidir. Örneğin, sigorta işiyle uğraşan bir yabancı gerçek kişinin Türkiye’de görevlendireceği bir temsilci (acente) vasıtasıyla ticari kazanç elde etmesi.

Aşağıda yazılı kişiler, başkaca şartlar aranmaksızın temsil edilenin daimi temsilcisi sayılırlar (GVK m. 8):

• Ticari mümessiller ; tüccar vekilleri,
• Ticaret Kanunu hükümlerine göre acente durumunda bulunanlar, bir kimsenin birkaç kişiyi aynı zamanda temsil etmesi temsilcilik vasfını değiştirmez.
• Zirai Kazanç: Örneğin; Türkiye’ de yerleşmemiş olan bir yabancı gerçek kişinin, Türkiye’de zirai faaliyette bulunarak elde ettiği kazançlar.
• Ücret: Örneğin; Türkiye’de yerleşmemiş olan bir yabancı gerçek kişinin Türkiye’deki bir şirket için yaptığı danışmanlık hizmetinden elde ettiği gelir.
• Serbest Meslek Kazancı: Örneğin; Türkiye’de yerleşmemiş olan bir yabancı sanatçının, Türkiye’de verdiği konserden elde ettiği gelirler.
• Gayrimenkul Sermaye İradı: Örneğin; Türkiye’de yerleşmemiş olan bir yabancı gerçek kişi, Türkiye’de sahip olduğu gayrimenkulünü veya bu mahiyetteki bir mal veya hakkını kiralamış, buradan gelir elde etmektedir.
• Menkul Sermaye İradı: Örneğin; Türkiye’de yerleşmemiş olan bir yabancı gerçek kişi, parasını Türkiye’de değerlendirmekte, buradan kâr payı, faiz gibi gelirler elde etmektedir.
• Diğer Kazanç ve İratlar: Diğer kazanca örnek olarak da Türkiye’de yerleşmemiş olan yabancı gerçek kişinin, Türkiye’deki gayrimenkulünü satması durumunda ortaya çıkacak değer artışı kazancını verebiliriz.

Matrah Tespiti

Dar mükellefiyette verginin tarhı yapılırken, muhatap olarak; mükellefin daimi temsilcisi, daimi temsilci bulunmaması durumunda ise kazanç ve iratları yabancı kişiye sağlayanlar alınmaktadır. (GVK m. 107/4) Verginin tarhı bu kişiler adına yapılmaktadır.

Yıllık Beyanname

Dar mükelleflerin yıllık beyanname ile bildirmek zorunda oldukları gelirler, GVK’nın 86. maddesinin 2. bendindeki ifadeden çıkartılabilir. Bunlar:

• Ticari kazançlar,
• Gerçek usulde tespit edilen zirai kazançlar,
• Vergi kesintisine tabi tutulmamış gayrimenkul sermaye iratlarıdır.

Yıllık beyannamenin verileceği yer:

• Türkiye’de vergi muhatabı mevcutsa, onun Türkiye’de oturduğu yerin,
• Türkiye’de vergi muhatabı yoksa iş yerinin (iş yeri birden fazla ise, bu işyerlerinden herhangi birisinin) bulunduğu yer vergi dairesine verilir (GVK m. 92/2).