Ünite 5: Fiil Çekimi: Zaman, Görünüş, Kip

Zamanla İlgili Temel Kavramlar

Ontolojik Zaman: Ontolojik zaman; eylemlerin gerçekleştiği, tecrübe ettiğimiz, algıladığımız, yasadığımız zamandır. Ontolojik zaman, dilsel ögelere bağlı olmaksızın tecrübe edilen zamandır.

Gramatikal Zaman: Gramatikal zaman ise olayların zaman sırasını ifade etmek için bazı dil araçlarıyla; biçimbirimlerle anlattığımız ‘dilsel zamanı ifade eder. Gramatikal zaman ise ontolojik zamanın dil birimleriyle ifade edilebilir hâle gelmesidir.

Mutlak Zaman: Eylem zamanının ‘şimdi ve bura’ ölçüt alınarak bildirilmesidir.

Göreceli Zaman: Eylem zamanının, zaman eksenine, konuşma anına veya şimdi ve buraya göre değil bağlam tarafından belirlenen bir başka zaman noktasına göre konumlandırılmasıdır.

Konuşma Zamanı: Gösterim noktası olarak sadece konuşma anının alınması durumunda konuşma anından önce (geçmiş), konuşma anıyla es zamanlı (simdi) ve konuşma anından sonra (gelecek) olmak üzere üç tür zaman ayrımından bahsedilebilir.

Referans Zamanı: Bağlam tarafından verilen ikinci bir gösterim merkezi ya da referans alınan ikinci bir zaman noktasına verilen addır.

Türkçede Zaman

• - DX biçimbirimi görülen geçmiş zamanı , -mXs biçimbirimi duyulan/öğrenilen geçmiş zamanı karşılar. Şimdiki zamanı karşılamak için -(X)yor ve –mAktA olmak üzere iki biçimbirim bulunur. AcAk biçimbirimi gelecek zamanı , -(X/A)r biçimbirimi ise geniş zamanı karsılar.
• Zaman eklerinin idi, imiş ve ise ’yi almasıyla birlikte birleşik çekimler olarak adlandırılan daha karmaşık yapılar oluşturulabilir.
• Bir zaman ekinin yaygın olarak bildirdiği zamanının dışında başka bir zamanı bildirmesiyle ise zaman kayması adı verilen durum ortaya çıkar.

Geçmiş Zaman

Türkçede mutlak geçmiş zamanı bildiren biçimbirimler – DX ve – mXş ’tır. Bu biçimbirimler, eylemin konuşma zamanından önce gerçekleştiğini ya da başladığını bildirir. – DX ve – mXş biçimbirimlerinin geçmiş zamanı gösterme karakterleri birbirinden farklıdır. Bu iki biçimbirim kanıtsallık (evidentiality) kategorisi bakımından farklı değerlere işaret ederler.

• –DX biçimbirimi
  1. eyleme dair bilginin doğrudan elde edildiğini
  2. eylem konuşur tarafından doğrudan gözlenmese de eylemin ‘bir gerçeklik’ olarak ortaya konduğunu, var olduğunu gösterir.
• - mXş biçimbiriminde kişi bilgiyi

1. başkasından duymuş olabilir.
2. eylemin sonuçlarını duyularıyla algılayarak elde etmiş olabilir.
3. sebep sonuç ilişkisi kurarak, tecrübeleriyle veya mantıksal yolla çıkarabilir.

Şimdiki Zaman

Türkçede şimdiki zamanı işaretleyen biçimbirimler –(X)yor, -mAktA ve –(A/X)r ’dır.

1. -(X)yor biçimbirimi, olay zamanıyla konuşma zamanının örtüştüğünü/es zamanlı olduğunu bildirir.
2. – mAktA biçimbirimi de şimdiki zamanı karşılamakla birlikte konuşma dilinden çok yazı dili üslubunu yansıtır.
3. –(A/X)r varsayım, tahmin, plansız gelecek bildirmek için kullanılır.

Gelecek Zaman

Türkçede gelecek zaman –(y)AcAk biçimbirimi ile ifade edilir.

Anaforik Zaman İfadeleri

1. Zaman kayması
2. Anlam kayması

Görünüş

Görünüşün özellikleri şu şekildedir:

1. Eylemin kılınışına ait veya kılınışıyla ilgili bir kesiti görünür hâle getiren dilbilimsel bir kategoridir.
2. Görünüş (aspect), zaman ve kip gibi fiille ilgili gramer kategorilerinden biridir.
3. Görünüş kategorisinin temelini, zamanla ilgili ancak zamanla açıklanamayan dil bilgisel olguların fark edilmesi oluşturur.
4. Görünüş, kılınış üzerinde işlem yapar ve onu belirli bakış açılarıyla görünür hâle getirir.

Kılınış

Kılınışın özellikleri şu şekildedir:

1. Kılınış (aktionsart, actionality), eylemin zamansal içyapısıyla ilgili bir kategoridir.
2. Kılınış, eylemin iç zaman yapısını ve evrelerini konu alır. Eylemler, iç zaman yapıları ve evreleri bakımından farklı karakterlere sahip olabilirler. Bu özellikler:
   1. Bazı eylemler kritik bir durum değişikliğine ya da dönüşüm evresine sahip olurlar.
   2. Bazı eylemler ise belirgin bir dönüşüm evresi ya da durum değişikliği bildirmezler, homojen bir içyapıya sahiptirler.
   3. Dönüşüm bildiren eylemler için kritik dönüşüm evresi, eylemin başlangıç sınırında ya da bitiş sınırında bulunabilir.
   4. Bazı eylemler, oluşum süreci bakımından anlık ken bazıları daha uzun bir sürece sahip olabilir.
   5. Süreçli eylemlerin bir kısmı kesintisiz bir sürece sahipken ( sahip ol- ) bir kısmı tekrarlayan daha küçük eylem parçalarından oluşabilir.
3. Kılınış, eylemin anlamsal içyapısıyla ilgilidir.
4. Eylemler, kılınışlarına göre genel olarak dönüşümlü ve dönüşümsüz olmak üzere ikiye ayrılır.
   Dönüşümlü Fiiller : Dönüşümlü eylemler, doğal bir dönüşüm evresine sahiptir. Kılınış ibaresinin türüne göre eylemin başlangıç ya da bitiş sınırında bulunabilen bu doğal dönüşüm evresi; bir durum değişikliğine, dönüşümün gerçekleştiği bir zirve noktasına işaret eder.

• Ön-dönüşümlü fiiller
• Son- dönüşümlü fiiller
  Dönüşümsüz Fiiller: Dönüşümsüz eylemlerde ise bu tür bir kritik sınır ya da dönüşüm evresi bulunmaz.

Görünüşsel Bakış Açısı Değerleri

Sınıra Duyarlı Bakış Açıları: Sınıra duyarlı bakış açıları, eylemleri başlangıç ve bitiş sınırlarıyla ilişkili olarak izleme imkânı sunar.

Sınıra Duyarlı Olmayan Bakış Açıları: Sınıra duyarlı olmayan bakış açıları eylemi, herhangi bir sınırına ya da evresine özel bir vurgu yapmaksızın ‘bir bütün’ olarak sunar.

Türkçe görünüş sistemi, eylemin sınırlarına duyarlı bakış açılarını içermekle birlikte sınıra duyarlı olmayan, eylemi bütüncül bir biçimde sunan bakış açılarını da içermektedir. (Tablo 5.4)

Sınırlar Arası Bakış: Sınırlar arası (intraterminal) bakış açısı, eylemin başlangıç ve bitiş sınırları arasındaki bir kesiti gözlemler. Türkçede bu bakış açısı –(X)yor , -mAktA ve –(X/A)r biçimbirimleriyle işaretlenir. Türkçede sınırlar arası bakısı işaretleyen –(X)yor , -mAktA ve –(X/A)r biçimbirimleri; ‘odaklılığın derecesi’ bakımından birbirinden ayrılır. Odaklılık (focality), görünüş biçimbirimleriyle işaretlenen görüntüleme alanının, göreceli darlığı ve buna bağlı psikolojik yoğunlukla ilgili ölçüsel bir parametredir.

Sınır Sonrası Bakış : Türkçede sınır sonrası bakış (postterminality), –mXş biçimbirimi ile işaretlenir. Sınır sonrası bakış açısıyla eylemin kritik sınırının aşıldığı bir kesit gözlemlenir. Kritik sınırın eylemin hangi evresinde bulunduğu, eylemin kılınışına göre değişebilir . Bu sınır, ön-dönüşümlü ve dönüşümsüz eylemlerde eylemin başlangıcında; son-dönüşümlü eylemlerde ise bitişinde bulunur.

Sınır Öncesi Bakış : Sınır öncesi bakış (preterminality) ise eylemin kritik sınırına henüz ulaşılmadığı ancak kritik sınırına epey yaklaşıldığı bir kesiti gözlemler.

Öngörülülük : Öngörülü (prospective) bakış açısı, belirgin bir sınır vurgusu yapmaksızın, eylemi gelecek projeksiyonuyla bir bütün olarak sunar. Türkçede –(y)AcAk biçimbirimi, öngörülü bakışı işaretler. Bu bakış açısı, konuşma anında öngörülen, henüz gerçekleşmeyen, gerçekleşme potansiyeline sahip olan eylemlere yönelir.

Bitmişlik : Bitmişlik (perfectivity) görünüşü ise eylemin kılınışıyla ilgili herhangi bir evresine vurgu yapmaksızın doğrudan ve tamamlanmış bir bütün olarak gözlemler. Türkçede bu bakış açısı –DX biçimbirimi ile işaretlenmektedir.

Kip

Kiplik : Kiplik; konuşurun bilginin gerçekliğine dair tutumunu, inançlarını, ayrıca yükümlülüklerini, isteklerini, dileklerini, yeterliliklerini vb. ifade eden anlamsal bir kategoridir. Anlamsal bir kategoridir.

Kip : Kip kipliğin ifadesini sağlayan, biçimsel açıdan gramatikalleşmiş, morfolojik işaretleyiciler yani eklerdir ve fiil çekim kategorisiyle ifade edilir. Biçim birimsel bir kategoridir. Tablo (5.7)

Bilgi Kipliği ve Bilgi Kipleri: Bilgi kipliği (epistemic modality); konusurun, bilginin gerçekliğine dair tutum ve yargılarını, eylemin gerçekleşme ihtimaline yönelik değerlendirmelerini yansıtır.

Eylem Kipliği ve Eylem Kipleri: Eylem kipliği (event modality) kendi içinde yükümlülük kipliği (deontic modality) ve dinamik kiplik (dynamic modality) olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iki kategori arasındaki temel farklılık, basitçe şu şekilde açıklanabilir: Yükümlülük kipliğinde konuşuru/eyleyiciyi harekete geçiren koşullar, dış nedenler ve otoritelerdir; dinamik kiplikte ise konuşuru harekete geçiren etkenler, iç dinamikler ya da iç dinamiklerle ilgili nedenlerdir.

Eylem Kipliği:

1. Yükümlülük Kipliği
   1. Gereklilik kipi
   2. Emir kipi
   3. İzin kipi
2. Dinamik Kiplik
   1. İstek kipi
   2. Dilek kipi
   3. Gönüllülük kipi
   4. Yeterlilik kipi (Tablo 5.8)

Emir Kipi ve Kişi İlişkisi : Emir kipinin çekim dizgesinde teklik ve çokluk 1. kişiler bulunmamaktadır. Bu durum emrin anlamsal içeriği nedeniyledir. (Tablo 5.8)

-(y)A İstek Kipinin Standart Dilden Çekilmesi: -(y)A istek kipi, bugünkü standart Türkçede tarihsel dönemlerdeki işlekliğini büyük oranda yitirmiş durumdadır. – (y)A istek eki, standart Türkçede tutunduğu belirli kullanımlarında ise çoğunda istek değil olasılık, tahmin, çıkarım, nasihat, tembih vb. bildirmektedir.

Gönüllülük Kipinin Emir Kipinden Farkı: Gönüllülük kipinin emir kipinden farkı, biçimsel nedenlere değil işlevsel ve pragmatik nedenlere dayanır. Gönüllülük kipi 2 ve 3. kişi biçimbirimleriyle ifade edilen isteklerde, konuşur ve dinleyici arasında toplumsal mesafeden çok yakınlık vardır. Statüye dayalı güç üstünlüğü ve dayatma gibi koşullar yoktur. İfade, belirli oranlarda yönlendiricidir; ama yönlendirme emirdeki kadar yüksek dereceli ve güçlü değildir. Cümle, emretme niyetiyle söylenmez; basit bir isteme, teklif, öneri vb. bildirir.

Birleşik Çekimler

Birleşik çekimler -(y)DX, -(y)mXs, -(y)sA ile yapılmaktadır:

-(y)DX : -(y)DX biçimbirimi; görünüş ve zaman bildiren biçimbirimlerin emir ve gönüllülük dışındaki bütün kip eklerinin üzerine gelebilmektedir. Görünüş ve zaman bildiren biçimbirimlerin üzerine geldiğinde kendinden önceki biçimbirimin ifade ettiği görünüş-zaman değerini, görünüş değerinde herhangi bir değişiklik yapmaksızın ‘geçmiş zaman’da konumlandırır.

-(y)mXs: -(y)mXs biçimbirimi, Türkçenin – mXs dışındaki diğer bir kanıtsallık işaretleyicisidir. -(y)mXs da tıpkı –mXs gibi bilginin dolaylı yollardan elde edildiğini gösterir; ancak –mXs ’tan farklı olarak zaman bakımından yansızdır.

-(y)sA : -(y)sA, genellikle yan cümlelerde koşul veya varsayım bildirme işleviyle kullanılabilmektedir.