Ünite 6: Sözlüksel Kelime Yapımı-I

Sözlüksel Kelime Yapımı

Türetimin temel işlevi, özellikle dilin türetime elverişli kelimelerinden olan isim, sıfat, zarf ve fiil türleriyle yeni kelimeler yapmaktır. Dil konuşuru isim, sıfat, zarf ve fiil gibi kelime türlerine çeşitli ekler (biçimbirimler) getirerek yeni türetim yapma yoluna başvurur.

Kelime türetimi dilimizde farklı şekillerde yapılmaktadır. Bu ünitemizde bu yöntemlerden üç tanesini ele alacağız:

1. İsimden isim yapım ekleri
2. İsimden fiil yapım ekleri
3. Fiilden isim yapım ekleri

Bazı kelime türleri türetime elverişli değildir.

Türetim yapan ekler, eklendikleri kelimelerin de türlerini belirlerler. Öte yandan bir ek kelimenin türünü degistirmeden de görev yapabilir. Bu tür türetimler Türkçede oldukça yaygındır.

Türkçede fiilimsilerin yapım eki mi yoksa çekim eki mi olduğu ile ilgili farklı yaklaşımlar vardır. Bu nedenle bu eklerin farklı görevleri yerine getiren üç farklı işlevini ele almak gerekmektedir:

Fiilimsi Eklerinin İşlevleri:

1. Çekim işlevi: Bu işlevleriyle fiillerden yüklem kurarlar.
2. Türetim işlevi: Bu işlevleriyle kalıcı isimler yani sözlüksel isimler türetirler ve yapım ekidirler.
3. Sözdizimsel isimleştirici işlevi: Geleneksel dilbilgisi kitaplarında genellikle tanımlanmayan bu işlev, söz konusu eklerin ilk iki durumdan daha farklı bir işlevini gösterir. Fiillerinin cümle içinde, yani sözdizimi içinde isim gibi kullanılmalarını sağlarlar. Bu ekler, bu işlevleriyle kalıcı, sözlüksel isimler türetemezler. Bu, türetim ve çekimden daha farklı bir kategoridir ve ayrı ele alınması gerekir. Bu nedenle söz konusu eklere, bu işlevlerinde sözdizimsel isimleştirici denmektedir.

İsimden İsim Yapım Ekleri

İsimden isim türeten eklerin bir bölümü, sıfat ve zarflara eklendiğinde eklendiği sıfat ve zarfın anlamında pekişme ve derecelenmeye neden olabilmektedir. Bu yolla sıfat ya da zarf işlevli kelimenin belirttiği nitelik, nicelik ya da tarzı tasıma derecesi, ayrıca bu sıfat ve zarflarca nitelenen kavram ve fiillerin bu özelliklere sahip olma düzeyi de daha ayrıntılı bir biçimde anlatılmış olur. Bu nedenle isimden isim yapım ekleri iki farklı başlık altında inceleyeceğiz:

1. Sıfat ve zarflarda pekiştirme ve derecelendirme yapabilenler:

• +CA: Sıfata eklendiğinde sıfatın derecesini, asıl anlamına oranla azaltırken ekin zarf işlevli kelimelerdeki yaygın eğilimi ise zarfın derecesini asıl anlamına oranla çoğaltmak ya da pekiştirmektir.
• +CAk
• +CXk
• +CXl
• +(X)msX
• +(X)mtırak
• +mAn
• +rAk
• +sX

2. Diğer isimden isim yapan yapım ekleri

• +Ak
• +Ar/+şAr
• +Ay
• +CX
• +dAk
• +DAş
• +gil
• +ki
• +(X)l
• +lAk
• +lx
• +lXk
• +(X)n
• +(X)n
• +(X)ncX
• +sAl
• +sXl
• +sXz
• +(X)t
• +Tx
• +(X)z

İsimden Fiil Yapım Ekleri

• +A-
• +Al-
• +Ar-
• +Aş-
• +Da-
• +(X)k-
• +kXr-
• +l-
• +lA-
• +lAn-
• +lAş-
• +(X)msA-
• +(X)r-
• +sA-
• +sXn-

Fiilden İsim Yapım Ekleri

• Ø (sıfır biçimbirim): Çağdaş Türkçede eksiz görünen kimi yapılar, Eski Türkçedeki fiilden isim yapan –(X)G ekinin düşmesiyle oluşmuştur.

Bunun için bugün bu kelimelerdeki ek, sıfır biçimbirim olarak adlandırılmaktadır.

• -(y)A
• -(y)AcAk
• -AcAn
• -(A)ç
• -AğAn
• -Ak
• -Al
• -AlAk
• -AlgA
• -(A)m
• -AmAç
• -AmAk
• -(y)An
• -(A)nAk
• -(A)r, -(X)r
• -ArgA
• -arı
• -(y)Asl
• -(A)v
• -(A)y
• -bAç
• -CA
• -cak
• -DX
• -DXk
• -Ga
• -GAç
• -GAn
• -GX
• -gXç
• -GXn
• -X
• -(y)XcX
• -(X)k
• -(X)l
• -(X)m
• -mA
• -mAcA
• -mAç
• -mAk
• -mal
• -mAn
• -mAz
• -mXk
• -mXş
• -(X)mlX
• -mur
• -(X)n
• -(X)ntX
• -sAk
• -sAl
• -sX
• -(y)Xş
• -(X)t
• -van: Türkçedeki tek örneği yay-van türetimidir.