Ünite 8: Sözdizimsel Kelime Yapımı: Fiilimsiler

Fiilimsi Ekleri

Fiilimsi ekleri olarak adlandırdığımız -mA, -mAk, -(y)Xş, -DXK, -(y)AcAk, -(y)An, -mXş, -(y)p, -(y)ArAk vb. ekler; eklendikleri fiilin isim, sıfat veya zarf olarak kullanılmalarını sağlamaları açısından sırasıyla isimfiil, sıfatfiil ve zarffiil ekleri olarak adlandırılırlar. Fiilimsi ekleri, fiillerden isim soylu kelimeler türetir. İsimfiillerle kurulan yan cümleler, özne ve nesne gibi zorunlu ögelerdir ama sıfatfiiller ve zarffiillerle kurulan yan cümleler seçimliktir. Sıfatfiil yan cümleleri isimleri, zarffiil yan cümleleri ise fiilleri ve cümleleri nitelerler.

Fiilimsi ekleri kalıcı (sözlüksel) isimler yapmaktan çok cümlelerin isim, sıfat ve zarf olarak kullanılmalarını sağlar ve bağımlı cümleler kurmaya yararlar ve çekim ekleriyle aynı pozisyonda bulunurlar.

Alanda fiilimsi ekleriyle oluşan bitimsiz fiillerin üçe ayrıldığı konusunda görüş birliği varsa da kaynaklarda kullanılan terimler farklıdır:

• isimfiil,adfiil,adeylem, mastar, infinitiv
• sıfatfiil,ortaç,partisip
• zarffiil,ulaç,bağfiil,gerundium

Yüklemleştirici: Bir kelimenin yüklem olarak kullanılmasını sağlayan eklerdir. Bu eklerin bir kısmı (-DX, -mXs vb.) bitmiş cümleler kurarken bir kısmı da bağımlı cümle oluşturur (-mAK, -Xp, -An vb.).

Bağımlılaştırma Eklerinin Dilbilgisi Kitaplarındaki Yeri

Yapı ve İşlev Açısından Bağımlılaştırma Ekleri

İsimfiil Ekleri

İsimfiil ekleri, fiillerin veya fiillerin gösterdiği oluşun adını yaparlar: gel-mek, gel-me, geliş vb.

-Mastar olarak da adlandırılan bu ek -mak/-mek , bir aktivite, bir hareket veya soyut, genel bir durum hakkında konuşmak için kullanılır. Temel fiilin gösterdiği hareket veya aktiviteye karşı öznenin tavır ve duruşunu anlatır. Açık bir öznesi yoktur ve çoğunlukla herhangi bir durum eki almadan yalın olarak kullanılır. -mAk eki sadece iste- fiiline yalın durumda nesne olarak eklenebilir. Diğer geçişli fiiller, ancak -mA eki üzerine gelen belirtme ekli biçimleri nesne olarak alabilirler. -mAk ekli biçimler, üzerlerine bulunma ve ayrılma durum eklerini alarak dolaylı tümleç olarak kullanılabilirler. -mAktA biçimi daha çok diren-, diret-, ısrar et-, yarar gör- fiilleriyle kullanılır. -mAktAn biçimi ise daha çok vazgeç-, kork-, çekin-, kaçın-, nefret et- fiilleriyle kullanılır. -mAktAn biçimi, karşılaştırma ifadelerinde de sıklıkla görülür. -mAk eki; övün-, suçla- gibi bazı fiillerle kullanıldığında üzerine -(y)lA edatını alarak zarf işlevinde bulunur.

-mAk ekinden daha somut yapılar türetir ve bu nedenle -mA’lı fiil isimlerinde sözlükselleşme yaygındır: böl-me, süz-me, iv-me. -mAk’lı cümlelerden farklı olarak -mA’lı cümleler, çoğu durumda kendi öznelerini içerirler. -mA eki herhangi bir durum veya iyelik eki almadan kullanılabilir. Belirtme ekli -mAyI biçimi geçişli fiillerin nesnesi olabilir. Yönelme ekli -mAyA biçimi, ana cümle yükleminin dolaylı tümleç istediği durumlarda görülür. başla-, karar ver-, devam et-, çalış- fiilleri yönelme ekli fiilimsi ister. İyelik ekli yapılar özne olarak kullanılır ve genellikle zorunluluk, gereklilik, neden, istenen bir hareket veya durum, dolaylı emir, rica, öneri bildirir. İyelik ekli -mA yapıları, durum eklerini de alarak ana cümleye nesne ve dolaylı tümleç olarak bağlanabilirler. mA + iyelik yapıları üzerine ilgi eki de gelebilir.

-(y)Xş Bu ek, isim yapım eki olarak işlekken yan cümle eki olarak işlevleri diğer eklere göre daha sınırlıdır. Genellikle belli bir öznenin hareket veya durumunu gösterir ve bu özne, genellikle iyelik ekinin eklenmesiyle gösterilir. Bu ek, -mAk ekinin herhangi bir işlevinde kullanılamaz. Çoğu durumda -DXK ve -(y)AcAk eklerinin kullanıldığı bağlamlarda da kullanılamaz. - (y)Xş eki; ilgi, iyelik ve iyelik+durum ekleriyle kullanılabilir; öbek oluşturabilir, ana cümle yüklemine farklı görevlerle bağlanabilir.

-DXK ve -(y)AcAK Türkçenin geleneksel dilbilgisi kitaplarında -DXK ve -(y)AcAK ekleri, sadece sıfatfiil ekleri arasında sayılırlar. Ancak işlev açısından bakıldığında her zaman bir ismi nitelemedikleri, doğrudan ana cümle yüklemine bağlanabildikleri için isimfiil ekleri arasında da ele alınmaları gerektiği görülmektedir. Ancak bu ekler; -mA, -mAk ve -(y)Xş isimfiil eklerinden farklı olarak zaman da gösterirler. -DXK, ana cümle yükleminin gösterdiği zamanla aynı veya daha eski, -(y)AcAK eki ise daha sonraki bir zamanı gösterir. Bu eklerden sonra, her zaman, yan cümlenin öznesini gösteren bir iyelik eki gelir. İyelik ardından gelen durum ekleriyle ana cümlenin öznesi, nesnesi veya dolaylı tümleci olabilirler. Eğer -DXK ve-(y)AcAK ekli biçimlerin bulunduğu yan cümleler, ana cümlenin dolaylı tümleci ise, bu durumda söz konusu ekler -mA’lı biçimlerle yer değiştirebilirler. -DXK ve -(y)AcAK eklerine dolaylı soru ifadelerinde de sık sık rastlanır. -DXK eki, belli bir durumun sıklığını anlatmak için de kullanılır. İlk cümle yüklemin gösterdiği eylem gerçekleşmiş olduğu için olgu cümleciği, ikinci cümle ise eylem gerçekleşmemiş olduğu için devinim cümleciği olarak adlandırılmaktadır. Buna göre -DXK, -(y)Xş, -(y)AcAK ekleri; olgu cümleciği ekleri, -mA, -mAk ekleri de devinim cümleciği ekleri olarak adlandırılır.

Sıfatfiil Ekleri

Sıfatfiillerin temel işlevleri; Sözlüksel açıdan, Öbek yapı açısından, Cümle açısından olmak üzere ele alınabilir. Sıfatfiil eklerinin kalıcı (sözlüksel) isimler türetmeleri, işlekliği her ek için aynı düzeyde olmasa da oldukça yaygın bir durumdur. -(y)An eki, kalıcı isimler türetme açısından çok işlek değilse de kıran “salgın hastalık” gibi örneklerden söz edilebilir. Ayrıca tamlayan, tamlanan örneklerinde görüldüğü gibi terim türetmede daha işlektir. Sıfatfiillerin en yaygın işlevlerinden biri de, yukarıda sözü edildiği gibi, fiilleri sıfatlaştırarak sıfat tamlamaları içinde niteleyen öge olarak kullanılmalarını sağlamaktır. -DXK, bu açıdan çok işlek değildir; ancak olumsuz biçimi daha yaygındır. Sıfatfiilin gösterdiği niteliğin, nitelenen isimden daha önemli olduğu durumlarda nitelenen isim ögesi düşebilir ve bu durumda sıfatfiil ekli yapı tek başına kullanılabilir, isimlerin alabildiği her eki alabilir. Sıfatfiil ekleri, bu gibi durumlarda geçici isimler türetirler ve fiilin isim gibi kullanılmasını sağlarlar. Yani sözdizimsel isimleştirici işlevindedirler. -DXK, -(y)AcAK, -(y)An ve -mXş ekleri; bir isim öbeğini niteleyen bitimsiz/bağımlı cümleler, geleneksel anlayışta yaygın kullanılan terimle, yan cümleler kurabilirler. En yaygın olarak kullanılan bağımlılaştırma ekleri -(y)An ve -DXK’tır. Bunun yanı sıra -(y)AcAK ve -mXş ekleri de bağımlılaştırma işleviyle kullanılır. Bir sıfatfiilin nitelediği isim, genellikle bağımlı cümle yükleminin öznesi veya nesnesi olur. Başka bir deyişle fiile eklenecek -(y)An ve -DXK eklerinin seçimi; cümlede nitelenen ögenin özne, nesne, tümleç gibi dilbilgisel işlevlerine bağlıdır. Özne nitelenecekse -(y)An, başka bir öge nitelenecekse -DXK eki kullanılır. Evrensel olarak en yaygın sıfatfiil, özneyi niteleyen sıfatfiildir.

-(y)An: Bu ek ayrıca sahip olan ögenin, bağımlı cümlenin öznesinin bir parçası olduğu ve üçüncü kişi iyelik eki almış bir öge ile başlayan yan cümlelerde de görülür. Bu ek, ilgi+iyelik öbeği yapısındaki sıfatfiil yan cümlelerinde de karşımıza çıkar.

-DXK ve -(y)AcAk: Bu iki ek, rolleri açısından aynı yapısal özellikleri gösterirler; ancak zaman açısından farklıdırlar. -(y)AcAk geleceğe, -DXK ise geçmişe veya şu andaki bir duruma gönderme yapar. Bu iki ekle kurulan bağımlı cümleler ilgi-iyelik yapısına sahiptirler. Her iki ek de sıfatfiil yan cümlesinin nesnesini, dolaylı tümlecini, zarf tümlecini niteleyebilirler. Nitelenen öge belirsiz olduğu durumda veya yaş kelimesinden önce -(y)AcAK sıfatfiil eki, kişi eki almadan kullanılabilir.

-mXş -mXş ekli sıfatfiillerin oluşturduğu bağımlı cümleler; ana cümlenin yüklemi, öznesi, nesnesi ve dolaylı tümleci olabilirler.

Zarffiil Ekleri

Zarffiil eklerini, öbek yapı ve cümle açısından değerlendirebiliriz. Öbek yapı açısından baktığımızda ünlü ile biten -(y)A, -(y)X, -(y)Xp zarffiil eklerinin iki ögesi de fiil olan birleşik fiiller kurduklarını görürüz: bak-a kal-, alı ver-, gid-e dur- gibi. Zarffiiller, fiilleri ve bu fiillere bağlı cümle ögelerini başka fiillere bağlayarak zaman, koşul, tarz, neden-sonuç gibi çok çeşitli anlam ilişkilerini ortaya koyarlar. Zarffiil ekleri, isimfiil ve sıfatfiil ekleri gibi sınırlı sayıda değillerdir; çok farklı anlam ilişkileri kuran çok sayıda zarffiil eki vardır. Bunlardan -(y)A, -(y)ArAk, (y)XncA gibi bazı zarffiil ekleri fiillere doğrudan eklenebilir. Bilinen zarffiil ekleri dışında, zarffiil şekilleri olarak doğmayıp başka ek ve edatların bir araya gelip birleşmeleri sonucunda bu işlevi üstlenen yapılar da vardır. Zarffiiller arasındaki en önemli yapısal ayrım, bazılarının kişiyi gösteren ekleri alması, bazılarının ise alamamasıdır. -DXK+edat, -(y)AcAk+edat ve -mA+edat yapısındaki zariiller; kişi gösteren ekler (iyelik) alabilir. Ancak -DXkçA ve -DXktAn sonra yapıları içinde iyelik alamazlar.

-(y)Xp ve -(y)ArAk ekleri; zaman, görünüş ve kip açılarından eşit statüdeki cümleleri bağlar. Bu ekler; zaman, görünüş ve kip eklerinin yerini de alabilirler. Ana cümlenin yüklemi olumsuzsa -(y)Xp ekli yan cümle de yapısında olumsuzluk eki olmasa bile olumsuz anlaşılır. Kendisinden sonra dA bağlacı geliyorsa ve vurguluysa (y)Xp ekli zarffiille kurulan yan cümle aslında bitimli bir cümleye denktir.

Zarffiiller; ayrıca, bir de anlamını karşılayabilirler. Zarffiillerin en yaygın işlevi, -(y)Xp ve -(y)ArAk ekleriyle gerçekleştirilen bağlama işlevidir. Yapısal olarak en fazla çeşit gösteren zarffiil türlerinden biri zaman işlevli olanlardır. Zaman, çok çeşitli ekler ve edatlar yardımıyla ifade edilebilir.